Коммуникация

білу машығына бағыттау; 2) The English We Use-сөйлеу (production 
skills) машығын дамытуға бағытталған ағылшын тілі - жазу және сөй- 
леу. Ағылшын тілі оқулығының бул нұсқасының (И.М. Магидованың 
терминологиясы бойынша, прагмалингвистикалық стиль) негізінде 
модельденген мәтіндер жатыр. Модельденген мәтін дегеніміз-ше- 
телдік тіл үйренуші көшіруге, жаттауға және пайдалануға келмейтін 
ғылыми принциптер бойынша жасалған мәтін; ондағы әрбір сөз, әр- 
бір сөз тіркесі, әрбір грамматикалық форма (ауызша түрде - әрбір 
дыбыс) - үлгі ретінде берілуі керек, яғни қазіргі заман нормалары- 
ның формасы тұрғысынан таза әрі дұрыс ұсынылған тіл.
Тілдің жоғарыдағы негізгі екі «түрі» - біздің сөйлейтін тіл тура- 
лы және сөйлейтін тіліміздің екі түрлі қызметтік стилін (көркемдік 
және ғылыми), сондай-ак, тілдің ең маңызды функциясы - эсер ету 
мен ақпараттандыруды көрсетеді.
The English We Use, «біз пайдаланатын ағылшын тілі»-ағылшын 
тілін шеттілі ретінде үйретуге арналған оқулықнұсқасы, стилистика- 
лык тұрғыдан бейтарап, ғылыми түрде сүзгіден өткен, шетелдіктер 
үшін «қауіпсіз» оқулықтардың тілі, лингафон курстары т.т. тілді бел- 
сенді игеруге, тілдің ауызша және жазбаша дағдыларын дамытуға 
бағытталған. 70-80-жылдары ММУ-дің филология факультетінің 
ағылшын тілі кафедрасы тілдің осындай әртүрлілігіне арналған 
жалпы филология мен лингвистика бойынша көптеген ок,у құрал- 
дарын басып шығарды. Саяси әдеп тұрғысынан бул идея өте дурыс 
әрі игілікті, ғылыми негізделген іс болған еді (біз мықтымыз, сой- 
лей аламыз дей тура, білгенімізді сөйлеуде қолдана алмай қалатын 
ыңғайсыз жағдайларға тап болмас үшін ағылшын тілін арнайы үл- 
гімен үйрену керегін түсінуіміз қажет болды). Бірак, қорың-қоршау- 
да қалған қолданыстағы тіл шекаралардың быт-шытын шығарды. 
Стилистикалык, тұрғыдан таңдалған бейтарап фразалар кафедра- 
ның қупия кілт сөзіне айналып, коннотациясын әр саққа жүгіртті, 
оларды пайдалану белгілі бір мақсатты көздеді, сөйтіп жиі күлкіге 
ушырап отырды.
Мәселен, «the problem has not received all the attention it deserves» 
[мәселе қажетті деңгейде зерттелмеді] секілді бірдей жаттанды 
ырғақпен айтылатын негізгі фразалар күлкілі естіліп, құпия, жалпы, кілт 
сөзге айналып, көңіл көтеру объектісі болды. Алайда біз таңдап алған 
идея дұрыс еді. Сол себепті де, ол идеядан бас тарта алмадық, бас тар- 
туды усынып та отырған жоқпыз. Бул оны модификациялауды, бірша- 
ма икемді түрде пайдалануды, лексиканы «қорықтың» ңатал қорша- 
уына тықпаламай, жаңа формаларды енгізуді тым жылдамдатпай, кез 
келген мәселенің шет-шегін ойлай отырып енгізу қажеттігін сезіндірді.
Тілдің саяси әдебі жеке тұлғаның құқығы мен қадір-қасиетін 
қорғауға бағытталған. Сондықтан да адамзаттың әртүрлі шектен тыс

санасыз әрекеттерін тілмен әдіптеп немесе тілдің лас, ащы, шіріген 
өнімнің әдемі орауышы болуына жол бермеу керек. Саяси әдептілік- 
ті кінәлаған мұндай мәселелер қоғамдык, және ғылыми баспасөзде 
қалыптасып үлгерді. С.С. Аверинцевтің сөзінше, Умберто Эко саяси 
әдептілікті бүгінгі толеранттықтың қас жауы деп есептейді.
Саясаттың, экономика мен мәдениеттің барлык, күш-жігері 
бағытталған батыс идеологиясының негізі - адамның тұлғалық қа- 
сиетіне деген түрақты ынта-ықыластың нәтижесінде ағылшын тілі 
орыс тіліне қарағанда (мынаны қараңыз!) мейрімдірек, сыпайы- 
рак, және адами қасиеттерге толы. Ресейдегі индивидуализмді (бұл 
сөздің өзі орыс тілінде жағымсыз коннотацияға ие) жоққа шығарып, 
коллективизмді әспеттейтін идеологиядан өзге нені күтуге бола- 
ды?! Орыстілі адамгершілік негіздері және жекелеген адамға деген 
сезімге толы ңарым-қатынасты білдіретін сөздермен әуреленбейді.
Менің құрдасым, әріптесім, АҚШ-та тарих пәнінің профессо- 
ры Питер Запп белгілі бір жасқа жеткенде қол жеткізген жетістігі -
«көп жылдык, еңбегі үшін» көптеген моральдык, және материалдык, 
жеңілдіктер беретін golden passport - «алтын паспортқа» ие болды. 
Ал мен 55 жасымда соған ұқсас қүжат, яғни зейнеткер куәлігін ал- 
дым. Оның бірінші бетінде бұл құжатты алуға ниеттілерді ынтықты- 
рады деген шығар «зейнетақы кәрілікке жеткені үшін берілді» деп 
жазылған. Бұл қужат маған біраз жеңілдіктер берсе де (мәселен, 
Мәскеуде қоғамдық көлікте ақысыз жүре аламын), ондағы саяси 
сыпайылыңтың болмауы, мәселені төтесінен дүңк еткізіп қойып қа- 
луы менің көңіл күйімді көпке дейін жабырқатып жүрді.
Тағы бір мысал. ММУ-де қызметкерлердің жалақысы мен лауа- 
зымдары цайта қаралып жатты. Осы науқанның нәтижесінде, ММУ- 
дің тарих факультетінде аға редактор қызметін атқаратын менің 
әріптесім «үшінші дәрежелі тарихшы» санатына өтіп, жалақысы 
өсті. Бірақ жалақысының артуы оны тыныштандырмады: жаңа са- 
наттың дұрыс аталмауы («үшінші дәреже» «үшінші сорт» секілді 
естілді) оны жылауға дейін жеткізді.
Ағылшын тілі адамды ренжітпеу жағын көбірек ескереді. Анто­
ним сөздердің «жағымсыз» сыңарларынан бойын аулақ ұстайды: 
good - bad [жақсы - жаман], present - absent [бар - жок,]. Ағылшын 
тілінің өте ертеден келе жатқан белгілі мектебі International House 
тіл үйренушілердің жазбаша жұмыстарын тексергенде good сөзінің 
антонимі ретінде күткендегідей bad сөзі кездеспеген, керісінше, bad 
сөзінің орнына to think about [ол туралы ойлау] сөз тіркесі жазылып, 
одан кейін барып жұмыстың кемшіліктері тізілген. Ағылшын тілін 
үйрету секілді психологиялық нәзік дүниеде үйренушілер үйрену 
пәнінен жүректері шайлытып қалмас үшін, өзін-өзі нашар сезіну 
комплексін, бөтентілдің, бөтен мәдениетпен бөтен әлемніңтерри-

ториясына енген кездегі қорқынышы мен сенімсіздігін тереңдетпеу 
ушін оларға өте сезімталдықпен, ерекше назармен көңіл бөлінуі 
керек. Ол туралы ойласақ, to think about әрі қарай тар жол, тайғақ 
нешумен жүруге жол ашады.
Ағылшынтілді ресми құжаттарда: комитеттер, қауымдастықтар, 
конференциялар жиылысының әртүрлі хаттамаларында - қатысушы- 
лардың бар-жоғын түгендеп, қолын қойдыру барысында орыс тілін- 
дегі «присутствовали» (қатысты, бар) сөзіне сәйкес келетін present 
сөзімен бірге оның антонимі күткендегідей absent сөзі емес, apologies 
сөзі, яғни «жиналысқа қатыса алмағаны үшін кешірім сурайды» қол- 
данылады. Сіз бұл жиналысқа қатыса алмағаныңыз үшін кешірім 
сұрамасаңыз да, бұл жиылысты елемесеңіз де, ағылшын тілі Сізді ба- 
рынша сыпайы әрі мәдениетті етіп көрсетуге тырысады.
Орыс тілі ондай көркемдікке әрі сыпайылыққа жете қойған жоқ, 
дегенмен «батыс ықпалы» өзінің дегеніне жетіп, кейбір өзгерістерді 
әкелуде. Мәселен, Шеттілдері факультетінің доценті Е.В.Маринина 
диссертация қорғау барысында оппонентінің пікірі туралы: «Оппо- 
нентімнің пікірінде менің жұмысымның позитивті әрі таласты туста- 
ры көрініс тапқан екен», - дейді қолданыстағы негативті антоним 
сөзінен бойын аулақустап.
Совет заманының орыс тілі жеке адамның ужым мүддесі- 
не бағынуы тиіс идеологиясын дәріптеді. Адамдардың өзара қа- 
рым-қатынасы жылы әрі қурмет көрсету деңгейіне дейін көтеріле 
алмады. Муғалім - оқушы, дәрігер - сырқат, офицер - солдат қа- 
рым-қатынасы буйрыққа, командаға негізделіп, оның орындалуы 
шарт еді. Тек бір ғана мысал келтірейін. 60-жылдары ММУ-дің фи­
лология факультетінің сахнасында қойылған қойылымда студент­
ок педагогикалык, тәжірибе жетекші-әдіскері мектептегі сабақты 
талқылайды:
Практикант қыз: Қалай болды?
Әдіскер: Жақсы!
Практикант қыз: Мен қатты қорықтым!
Әдіскер: Тек мектеп оқушыларына рақмет айту - педагогтің 

жүктеу/скачать 11,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: