Эпифиз (домалақ без)
Эпифиз жеткіліксіз эерттелген безге жатады. Төменгі сатыдағы
жануарларда (кесіртке, сүйекті амфибия, қосмекенділер) эпифиз бастың тебе
аймагында орналасқан. Оның үстінде тек жүқа дәнекер тінмен жабылган тесік
болады. Қабылдагыштық қызмет атқаруына байланысты оны төбе көзі деп
атайды.
Сүтқоректілердің эпифизі орта мидың жоталас (дорсалды) бөлімінде
торт төмпешіктің жоғарғы аралыгындағы тереңдікте орналасқан, кейбіреулер
оны мидың 3-ші карыншасының кабырта өсіндісі деп те атады. Бездің
салмағы 100-180 мг. Бұл бездің барын ертеден білгенімен оның қызметі осы
кезге дейін белгісіз болып отыр. Коне жэне орта гасырларда эпифизді "сана
тізбегін"
акыл-ойды
бакылайтын
қақпақ,
интеллектініц тепе-теңдігін
қамтамасыз етуші, адамның «жаны» орналасқан сауыт деп есегітеген.
Тәжірибе аркылы эпифиздің жыныс бездерінің қызметіне катысы бар
екені гана дәлелденіп отыр. Айталық, бала эпифизінің ісігінде уақытынан
бұрын жыныстық жетілу (мысалы, 15 айлық кызда эпифиздің ісігіне
байланысты
етеккір
келген)
байқалады.
Эпифизэктомиядан
кейін
жануарлардың аденогипофизі өсіп ерте жыныстык жетілу басталады.
Эпифиздің жыныс бездсрінің қызметіне эсері, оның гормон бөлуімен
байланысты.
Эпифиз бірнеше биологиялық белсенді затгар -
мелатонин, серотонин,
адреналин, гистамин т.б. бөлетін анықталды. Олардың ішінде эсіресе
мелатонин күшті эсер етеді (бұл зат коздің торлы кабатында да түзіледі).
Мелатониннің физиологиялык, әсері.
1. Меланоцит жасушаларының кызметін тежеп, бақаның терісін
туссіздендіреді.
2. Гипофиз арқылы эсер етіп жыныс бездерінің қызметін тежейді, яғни
бүл гормон сүтқоректілер организмінің репродукция қызметіне эсер етеді.
Жас жануарлардың жыныстык жетілуін, ал ересек ұргашы жануарлардың
экстральдық күйлеу оралымын тежейді жэне жыныс безінің мөлшерін
кішірейтеді. Энифиздегі мелантонин мен серотониннің мөлшері жарыкка
байланысты. Күшті жарық сәулелері бұл гормондар мен гипофиздіц жыныс
гормонының мөлшерін көбейтеді. Осыган байланысты жануарлар мен
қүстардың жыныстық белсенділігі маусым бойынша озгереді, жазда және
көктемде жедел күшейеді.
Достарыңызбен бөлісу: