Адам физиологиясы
Биологиялык ырғақтың тетіктері
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
| Биологиялык ырғақтың тетіктері. Биологиялык ырғақтың шыгу тегі
ішкі мерзімді кұбылыстарга байланысты. Организмнің ыргақты күрылымы гұқым қуалайды. Сондықтан ол көптеген физиологиялык әрексттердің өздігінен туатын ораалымдық көріністерін жүзеге асырады. Алайда, сонымен катар өздігінсн агатын тербелісті құбылыстарга сыргқы гүрткілердің немесе тэуліктің алмасуы, температура, ауа қысымынын тербслістері т. б. ықпалын ескермеуге болмайды. 1. Организмдегі көитеген эрекеттердің (өрбу, жылу реттеу, зат жэне энергия алмасуы) жағдайын қадағалайтын негізгі сыртқы түрткілердің бірі фотопериодизм. Тәуліктің жарық және қараңгы мезгілдері бірнеше физиологиялық әрекеттердің ыргақтарын калыптастырады. Мұны маусымдық ұйқыға кететін жануарлардан, адамдардың «әлеуметтік уақыт жүргізгіштерінен» байқауға болады. 2. Организмнің «биологиялык сағатының» ішкі генетикалык тетіктерін түсіндіру үшін бірнеше болжамдар ұсынылады. Соның бірі - «хрон болжамы» (хронос - уақыт, мерзім). Ырғақты бакылаушы зат ретінде ДНҚ қатысады деп есептейді. Өйткені РНҚ-ның түзілуі белгілі бір мезгілінде туралған жэне жануарлардың тіршілік қалпын көрсетеді. Сөйтіп жасушаның генетикалык касиеті биологиялык ыргақтарды жүзеге асыруға қатысатындығы дәлелденді. 3. Кейбір зерттеушілер «биологиялык сагаттың» шығу тегін жасуша мембранасының жагдайымен байланыстырады. Осы мембраналык, кағида бойынша, байқалатын ырғақты құбылыстардың оралымдығын мембрананың күйі жэне оның калий иондарын өткізгіш қасиеті реттейді деп санайды. Мембраналык кұрылымдар өзінің кабылдагыш қасиеті аркылы температура мен фотопериодизмнен туатын биологиялык ырғактарды бақылайды. 4. Зерттеушілер көпшілігі қолдайтын, үшінші қагида бойынша, биологиялық ырғақтардың мультиосцилляциялык, (көптербелісті) өрнектері болады. Күрделі организмде өз ырқына көндіретін басты орталық ырғак жүргізгіш (пейсмекер) болады деп санайды. Оған бірнеше өзіндік тербеліс кезендері бар қосымша болмашы ырғак жургізушілер багынады. Соңғылары өзара топтасып, бір-бірімен тәуелсіз кызмет атқаруы да ықтимал. 5. Көнтеген ғылыми еңбсктерде орталык ырғақ жүргізгіш ретінде мидың эпифоз (домалақ) безін атайды. Кейбір зерттеушілердің пікірі бойынша, эпифиздік өзіндік биологиялык сағаты сыртқы түрткілердің , әсіре күн мен түн алмасуынан тәуелді. Алайда бұл без тек құстардың тэуліктік ырғақтарын реттейтіндігі анықталды. 6. Сүтқоректілерде орталық ырғақтың лайықтагыш әрекетін гипоталамус атқарады, дэл айтканда, оның супрахиазмалық ядросы. 556 Ол гипоталамус пен торлы кұрылым жүйесі аркылы акпарат кабылдап, оны симиатикалық жүйке талшыктарымен ағзаларда, тінде орналасқан гербеткіштерде (осцилляторларға) жеткізеді. Мұны супрахиазмалық ядро мен мойынның жоғары симпатикалық түйіндері нейрондарының серпініс белсенділігінің өзара байланысынан байқауга болады. 7. Mu қыртысының, әсіресе оның кору аймактарының биологиялық ыргактар калыптастыруга қатысатындығы дәлелденді. Орталық жүике жүйесінің әртүрлі болімдерінде (жүлын, торлы кұрылым, таламус), мигық, ми қыртысында өздігінен ыргақ белсенділігін түзетін көитеген нейрондар табылды. Олар күрделі нейрондар жүйесінің ыргақты іс-әрекетін кұрайды. Нейрондардың ырғакты биоэлектрлік белсенділігі олардың мсмбранасының күйіне, шамасына, натрий, калий жэне кальций иондарының каналдары жағдайына байланысты екендігі анықталды. 8. Сонымен бірге күрделі үйымдастырылған организмде барлық оралымды әрекеттердің лайықталысы вегетативтік жүйке жэне гуморалдық жүиелер арқылы қамтамасыз етіледі. Мүны жыл маусымының жэне тэуліктің белгілі бір мерзіміне сәйкес келегін вегетативтік жүйкенің белсенділігінен жэне гормондардың сөлініс кезеңдерінен байқауға болады. Мэселен, үйқы сергектік оралымы вегетативтік жүйкенің тэуліктік ырғағымен тыгыз байланысты. ¥йкы кезінде, эсіресе оның баяу толкынды сатысында, парасимиатикалық жүйкенің тонусы жоғарылайды. Ал сергектік кезінде, керісінше, адреносимиатикалық жүйкенің әрекеттік белсенділігі басым келеді. Сондықтан түнгі мезгілде катехоламиндер несеп арқылы сыртқа аз шыгарылады, ал күндіз (8-12 car.) адамнын сезім жэне козгалыс әрекеттеріне байланысты ол көп шыгады. Алайда түнгі сменада істейтін адамдарда оның мелшері үлғаюы мүмкін, өйткені адамның эндокриндік жүйесінің тербеліс оралымына элеуметтік "ырғақ жүргізгіштер" эсер етеді. Дофаминнің бөлінуі (экскрециясы) түнгі мезгілде азайып, сағат 6-да көбейеді. Ол кейін күндіз симиатоадреналин жүйесінің гормондары мен медиаторларының түзілісін күшейту үшін өте қажет. Бүл организмдегі катехоламиндердің ізашарын жинактайтын икемделуші әсерленісті көрсетеді. Адреналин тобындағы өнімдердің шығарылу ырғағы туғаннан кейін лезде қалыптаспайды. Мәселен, 4-6 жастағы балаларда адреналин мен норадреналиннің негізгі ыдырау өнімі (ванилилминдаль кышқылы) коп мөлшерде несен аркылы сағат 12-ден 15-ке дейін шыгарылады. Ал кешке, түнде жэне таңертең өте аз болады. Оның 7-14 жаста ең көп шыгарылысы кешке (18-21 сағатка) ауысады, ал ең аз мөлшері 9-12 сагатта байқалады. Қарт кісілерде катехоламиндерді несеп арқылы шығару реті өзгереді. Ол ұйкы- сергектік оралымының бүзылганын жэне симиатоадреналиндік жүйесінің бейімделу мүмкіндігінің әлсірегенін кересегеді. Бүйрекүсті безінің қыртыс қабатының кортикостероидты гормондары қан плазмасында таңертең (6-11 car.) ең жогары мөлшерде болады. Дені сау адамдарда кортикостероидтар мен альдостеронның несеппен шыгарылысы 557 14 сағатқа дейін көп болады, ал кешке төмендейді. Мұндай шығарылыстың ырғағы балалар тіршіліі інің 2- 3-ші аптасында қалыптасады. 9. Организмде кездесетін көптеген ырғақты әсерленістердің үйлесімі жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|