Адам физиологиясы

гүрткі ыргағының көрсеткіштері кейбір себептерден өзгеретін болса, онда 
лайықталушы кұрлымдардың мерзімдік ырғагы кайта қалыптасады. Олар, 
шамалы кешігіп барып, жаңа жиілікке немесе кезге ауысады. Мүны үзаққа 
созу мерзімі деп атайды. Ал енді лайықтаушы эсер басқа лайықтаушыга 
алмаспатан күнде эрбір организмде жеке, еркін агымды ыргақ иайда болады. 
Бүл ыргақ организмді окшаулағанда туатын төтснше жағдайларға жауап 
ретінде шығады.
Мұндай байқаулар адамдар үзақ уақыт үлңгірлерде немесе арнайы 
зерттейтін камераларда болганда да анықталды. Оны зерттеу үшін үйқы- 
сергсктік оралымы пайдаланылады. Жскс адамдарда еркін агымды ырғақ 
эркслкі болады, ал одан кемі өте сирек кездеседі. Осы соңгы дара нұскалары 
ғарышкерлер дайындағанда өте қолайлы. Өйгкені ғарышқа ұшқанда, ондағы 
жұмыскерлік тэулік астроиомиялық тәуліктен біршама біршама келеді. Ішкі 
ырғағы қысқа гарышкерлер космоста тез бейімделеді. Сол сияқты табиғи 
циркадалык ксзсңдсрі ұзақ кісілер батыс багытта үшып барғаида, ұйкы- 
сергектік ырғағьшың өзгерістеріне тез бейімделеді. Ал циркадалык кезеңдері 
қысқарған адамдар шығыс багытта үшқанда жылдам икемделеді.
Тәуліктік ы ргақтар. Адамның дене температурасы, қан қысымы жэне 
гормондар мөлшері котсрілгсцде, жұмысксрлік қабілеті жогарылайды. 
Алайда олардың эрбір адамиыц өзіне тэн мезгілі байқалады. Осыған орай 
адамдарды таңертеңгілік ("бозторғайлар", күндізгілік («кептерлер») жэне 
ксшкілік («жапалақтар») деп үш түрге бөледі.
Бозторзайлар эдетте ерте оянады, белсенді іс-эрекетке тез қосылады: 
Олардың ауқымды жұмыскерлік қабілеті түске дейін байқалады, тэуліктік 
ырғақтарының 
әсіресе дене 
температурасының 
акрофазасы 
алғашқы 
сагаттарга ауысады.
"Жашшақтар", керісінше, кеш жатып, ксш оянады, іске баяу қосылады, 
жұмыскерлігі 
кешке 
қарай, 
көбінесе 
түнде 
көтеріледі. 
Бұлардың 
температуралык ырғағының ең жоғарғы шамасы кешкі сагаттарға ыгысады. 
Бұндай «кешкілік» типті адамдар тек түнгі сменага икемді келмейді, олар екі 
жэне үш сменалық еңбекке де тез үйренеді.
«Кептерлер» аралык типке жатады, оларда "бозторғайлар" 
мен 
«жапалақтардың» қасиеттері болады. Олар ерте тұрғанды үнатпайды, оған 
коса кеш жатқанды да жаратпайды. «Кепгерлсрдің» жүмысқа кабілетттігінің 
екі шыңы: 10-12 жэне 15-18 сағаттарда байқалады. Мұндай типті адамдар 
7-8 сагат ұйықтаганды, калыпты күн режимін сақтағанды үнатады. Осы 
типтерге байланысты эрекеттік жүйелерінің басқа да көптеген жеке тэуліктік 
ырғақтары болады. Мәселен, жүректамыр жүйесі тұрақты тәулік ырғақпен 
жүмыс істейді. Жүректің жиырылу жиілігі ересектерде сагат 16 мезгілінде ең 
жогары шамасына жетеді, ал 4-6 сағат кезінде төмендейді, орташа тэуліктік 
тербеліс айырмашылыгы минутына 18-19 рет. Ал 15-17 жастагы жасөспірім- 
дерде екі түрлі тэуліктік ырғак байқалады. Бірінші түрінде пульс күндіз жэне 
кешке біртіндеп жиіленіп, 16-дан 20 сағатқа дейін жоғарылайды, сағат
4-8 аралығында баяулайды. Екінші түрінде ырғақтың екі шыңы кездеседі, 
сағат 12-де жэне 20-да, оның аз жнілігі 4-8 жэне 16 сағатта байкалады.
551

Қан кысымының жоғары корсеткіші 14-тен 20 сағатка дейін, ал ең аз 
мөлшері 2-ден 12 сағатқа дейін болады. Мұнда қан қысымының 12 сағаттық 
ырғағы кездеседі. Систолалық қысым оте жогары шамасыиа 10 жэне 
22 сагатта, ең төменгі шамасына 4 жэне 16 сағатта жетеді. Ал диастолалық 
кысымның өте жогары шамасы 9 жэнс 21 сағатта байқалады.
Баска физиологиялық және биохимиялық көрсеткіштерден тынысалу 
жиілігі, 
ЭЭГ 
белсенділігі, 
нейтрофипдердің 
саны, 
адреналин 
мен 
норадреналин, калий, кальций, магний иондарының несептегі мөлшерінің 
акрофазасы сагат 9-бен 12-нің арасында болады.
Альбумин мен глобулиннің мөлшері, эритроцитгің тұну жылдамдығы, 
дене темпсратурасы, зерде, адамның психикалық күйі ең жоғары дсңгейінс 
сағат 12-15-те жетсді.
Қандағы кальций, натрий, калийдіц мөлшері, дене салмагының 
акрофазасы тэуліктің 15-18 сагат аралыгында байқалады. Сагат 18-21- де 
несептегі азот пен хлоридтсрдің ең жогары мөлніері аныкталады.
Түннің бірінші жартысында (21-24 car.) эозинофилдер мен лимфоциттер 
саны, кейбір гормондар (соматотропин, тиреотропин) молшері, ал екінші 
жартысында (0-3 car.) моноциттср саны, АКТГ, плазмадагы натрий, кальций 
жогары децгейге көтеріледі. Сагат 3 пен 6 арасында нессптің көлемі, қан 
трансаминазасы, 
6 
мсн 
9 
сагат 
арасында 
тематокрит, 
рС02, 
коргикостероидтың ыдырау өнімдсрі, ЭЭГ-ның тста-ырғағы акрофазада 
болады.
Тэуліктік ыргағы болатын физиологиялық эрсксттсрдің ініінде көңіл 
аударатыны адамдардың туылатын мезгілі, оның максимумы 0- 11 сагат 
арасында, минимумы 12-23 сагапа байқалады. Сонымен бірге босану іс- 
әрекетінің белсенділігі гүнгі 2 3 - 6 сагатқа, әлсіреуі күндізі і 11-18 сагатқа 
сэйкес келеді.
.Адамның тәуліктік ырғактары туганнан кейін бірден қалыптаспайды. 
Жаца туылгандардыц пульс жиілігі 6 аптадан ксйш срсссктсрдің корссткішінс 
жакындайды. Денс температурасы 3 аигага дсйін түрақты болады, ал 
4-9 аптадан кейін сагат 6-11-де котеріледі де, 22 сагатта төмендейді. Тек, 
балалар 10-14 жаска келгенде түнгі минимумы сагат 5-те байқалады. Сол 
сняқты баска да физиологиялық орекеттер эрқайсысы туганнан кейін белгілі 
мерзімде бір-бірінен тәуелсіз өзіндік ыргақтарға ие болады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: