Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
| ыргақтар.
Адамның жеке басының ыргақты көрсеткіштерін тексеру, олардың тектік жэне баска шығу себептері мен срекшеліктерін анықтаудың ғылыми жэне қолданбалы маңызы зор. Өйткені сменалық жұмыс, алыс ендік қашықтарга үшып бару, үзақ уақыт үйектік аймақтарда кызмет істеу, организмнің тэуліктік ыргагына срекше көңіл аударғанды талап етеді. Сонымен катар организмнің өткір тіркендірістер эсер еткендегі төзімділік жэне әссрленгіштік қасиеттсрі мен даралама ырғақтық ерекшеліктеріне талдамыс жасау арқылы ұзак уакыт ортаның қолайсыз жағдайларына икемделу кабілетін анықтауға болады. Мэселен, мұнайдың жаңа кен орындарын өңдегенде вахталык эдіспен істейтін жүмысшылар бірнеше сағаттық белдеуден ұшып барып кайтады. Онымен коса климаттық өзгерістерге душар болады, ұзақ тынығудан кейін бірден каркынды еңбекпен айналысады. Сондыктан физиологиялык эрекеттердің жана мекен-жай ахуалдарына тез икемделуі олардың мерзімдік ырғағына байланысты болады. Осы ыргак түзуші әлеуметтік жагдайлар физиологиялык әрекеттерге тікелей немесе адамның мінез-кұлыгы (түрмыс салты жэне жүмыс істеу дағдылары) арқылы эсер етеді. Егер эдеттенген еңбек пен тынығу дағдылары өзгерсе, үзакка созылатын ішкі десинхронизация туады. Мұндаи жағдайда кейбір эрекеттік жүйелердің 24 сағаттық кезеңдері 26 сағатқа дейін ұзарады (мэселен, систолалык жэне диастолалык кан кысымы), ал ксйбіреуі 23 сағатқа дейін кыскарады (тынысалу жылдамдыгы, көру-қозгалыс қимылдары). Кейбір эрекеттердің тэуліктік кезендері сақталғанмен акрофазасы ауысып кетеді (жүректің соғу жиілігі) немесе тербелістің шайқалу шамасы (демшығару каркыны) өзгереді. Адамның тамактану, еңбек пен тыныгу, ұйкы мен сергектік режимдері орныкгы болса, оньщ барлык тэуліктік ырғақтары өте тәртіптелген күнде сакталады. Алайда өтпелі кезеңдерде бұл тәргіптелген жағдай бұзылады. Адам бірнеше сағаттық белдеуден ұшып келгенде, ең әуелі мінезіне байланысты циркадалык ырғактар қайта қалыптасады (ресинхронизация). Жаңа уақытка, тамактану, ұйкы ырғақтары 2 тәуліктен кейін үйренеді. 5 5 4 Физиологиялық басқа эрекеттер 10-14 күнде калыптасады, ал гормондың жүйе 2-3 айдан соң орнына келеді. Бұған адамның оз тіршілік режимінің өзгерістеріне саналы көзқарасы ықпал жасайды. Жылжытылған режимдерде ырғақты тексергенде оған бұлшықет жүктемесі эсер етендігі аныкталды, эсіресе гипокинезия жэне гиподинамия. Адам үшін жетекші лайыктаушы ретінде әлеуметтік режимнің маңызын атай отырып, сыргқы орта түрткілерінін, эсіресе климат жағдайларының ыкпалын ескеру қажет. М аусымдық ыргактар. Тербеліс кезеңдері бір жылға жуық (циркануалдық) физиологиялық эрекеттерді маусымдық ыргақтар деп санайды. Бүл эрекеттер организмді жылдың эртүрлі маусымындагы сыртқы ортаның құбылмалы өзгерістеріне нактылы икемдеп отырады. Сондықтан организм әрекеттерінің тербеліс шегі жэне бағыты эрбір түрдің экологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Әсіресе ол маусымдық өрбу қасиеті бар, қыста үйыктайтын немесе алыс кашықтыққа көшіп жүретін жануарларда кездеседі. Адамдар сыртқы ортаның айнымалы өзгерістерінен жаксы корғайтын амалдар тапканымен, олардың да тіршіліктік әсерленістерінің жылдық тербелістері байкалады. Маусымдық тербелістер барлық эрекетті камти отырып, адамның бүкіл іс-эрекетіне, сол арқылы жалпы денсаулығына, жұмыскерлік кабілетіне ықпал жасайды. Жылдың эртүрлі маусымдарында өзгеріп отыратын көрсеткіштерінс температура мен тамақтыц құрамы жатады. Адам терісінің бетінен жылу шығару қыста азайып, жазда көбейеді. Сол сияқты жылдың суық мерзімінде энергия алмасудын маусымдык тербелістері жогары деңгейде болады. Сонымен бірге температуралык өзгерістерге бейімделу бүлшықеттердің биоэнергегикасымен тығыз байланысты. Жұмыстың энергияльщ құны қыста артады. Энергия шыгыны жылдың суык жэне жылы мерзіміндё тағамды эргүрлі мөлшерде кабылдаудан туады. Ересек адамдарда тагамның жалпы куаты күз және қыс айларында жогары болады. Қыста көбінесе майлы тағамдар, жазда көмірсулар жиі пайдаланылады. Ал балалардың тамақтануы эртүрлі өсу жылдамдығына байланысты. Олар жазғы кезде тез өсетін болғандықтан, бұл уақыттарда жиі жэне көп тамақтанады. Дені сау адамдарда кыс айларында жүректің жиырылу күші жэне жиілігі, канның қысымы, минуттық көлемі артады. Былайша айтқанда, қанайналымы жүйесінің эрекеттік белсенділігінің динамикасы энергия алмасуыньң маусымдык ырғактарына сэйкес келеді. Иммунитеттің көптеген көрсеткіштері анык маусымдык тербелістер арқылы сипатталады. Иммунның жүйенің бейарнамалы көрсеткіштерінің (комплемент, лизоцим, гемакклютинин, гемолизиндер) белсенділігі кыста жогарылайды, ал жазда төмендейді. Сонымен бірге күзде жэне қыста Т- жэне В-лимфоцитгер саны көбейеді. Иммундық жүйенің оралымдык өзгерістерінің қалыптасу гетіктері эндокриндік корсеткішгердің тербеліс ырғагына байланысты деп есептейді. Сонымен температураның жылдық тербелістері, тагам кұрамының мөлшерлік жэне сапалық өзгерістері, адамныц жеке бейімделу әрекеттерін іске косатын, маусымдык тербелістерінің. қалыптасуына қатынасады. Осы тетік кейбір кәсіби топтардың (ауылшаруашылык жоне спорт мамандары) маусымдық корсеткіштерінің негізін кұрайды. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|