Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
| Аталық жыныс мүшелері прокреациялық (ұрпак жаңғырту) қызмет
атқарады. Олардың эрбір бөлімінде сперматогенез (аталық жасушаның түзілуі, жетілуі жэне қор сакталуы) жүзеге асады. Бұл ерлерде 74-75 күнге созылады. Ішкі сөлініс кызметі атабезінде жыныс гормондары - андрогендерді түзуіне байланысты. Олардың ішінде негізгісі жэне ең белсендісі - тестостерон. Андростерон тестостероннан 6-10 есе олсіз келеді. Еркектер организмінде андрегендер өмір бойы сперматогенезді жэне қосымша жыныс белгілердің дамуын камтамасыз етеді. Жыныстық жетілу кезедінде жыныс мүшелері осіп, еркектерге тэн дене түлғасы, жүн жамылғысы, дауыс үні және т. б. қалыптасады. Аталық жыныс гормондары белок түзілуін жеделдетеді, зор анаболиктік касиеті болады. Сөйтіп, олардың әсері еркектердің қаңқасын, бұлшыкеттерін, ішкі агзаларын осіреді. Андрогендер шөуег бсзімен қагар буйрекусті бездерінде түзіледі. Ол әсіресе балиғаттық шаққа дейін байкалады. Еркектердің организмінде эстрогендер де түзіледі. Эстрадиол, тестостерон сияқты, аталбезінде, ал эстрон бүйрекүсті безінің ізашарларынан жасалыгі шығады. Аталық жыныс мүшелері экскрециялык та кызмет аткарады. Атабездің косалкы бөлігінде андрогеннің әсерінен шэует жиналып оның спермотидтері пісіп жетіледі. Кейін шэуетағар, қосымша бездің қүйрык жағы жиырылуы арқылы шыққан, шәуетті үрпектің несен жолына өткізеді. Бүл эякуляция рефлексі кезінде болады, оның орталықтары жұлынның Тһіх -Liv жэне sII-sIV сегменттерінде орналасады. Еркектердің жыныстық эрекеттерінде қуықасгы безі (простата) ерекше орын алады. Ол андрогеннен тэуелді келеді жэне шәует сұйықтыгының 25-35%-ін жасайды, оның түсін, иісін камтамасыз етеді. Простата секретінің жыныстык қозгыштыкка жөне спермотозоидтарды белсөндіруші эсері де 5 6 4 болады. Соңгылардың уақытша сакталуына шэует капшыктарынын жэне ұсак бездердің іркілдек заттары да қатысады. Жыныс мүшесінің ширығуы (эрекция) шэуеттің жатырға өтуіне мүмкіндік жасайды. А налық бездер жамбас аймағында орналасып, жатырдың жалпак дөнекері арқылы оның тутігіне бекінеді. Аналык без уш турлі қызмег аткарады: гаметалык, эндокриндік жэне жүктілікті сақтау. Гаметалъщ (үрык жетілдіру) - аналық бездерінде жұмыртка жасушасын түзу жэне жетілдіру. Жаңа туған кезде аналық бездерде бірнеше жүз мыңнан 2 млн-ға жуык элі жетілмеген жұмыртқадан кұралатын фоликулалар (көпіршіктер) болады, олар жалаң кабатты эпителиймен қоршалған, қабыргалары ішкі сөлініс қызметін аткарады. Жыныстық кемелдену шақта қалыпты атрофиядан кейін 40-60 мың фоликула калады. Балиғаттык кезең аяқталған соң гипофиз гормондарының ықпалынан эрбір ай сайын 300-400 фоликула дамиды. Алайда әйелдердің 30-35 жылға созылатын бала көтеретін шагында небэрі 400 фоликула пісіп жетіледі, қалгандары атрезияга душар болады. Сөйтіп эйелдердің бала көтеретін жасында барлығы 300-500 жұмыртка жыныстык кемеліне жетеді. Әйелдердің бала көтеретін кезеңінде аналық бездің кыртыс кабатында фоликулалардың жетілуі, овуляция (жұмыртқа жасушасының шығуы), орнына сары дене түзілуі, оның жүктілікке байланысты тағдыры оралымды түрде қайталанып отырады. 2. Аналык бездер де ішкі сөлініс (эндокриндік) қызметін атқарады. Фоликулада қуыс пайда болған сәттен жыныс гормондары эстрогендер (эстрон, эстрадиол, эстрол) түзіледі. Әйел организмінде фоликуланың даму жэне жетілу кезеңдері жыныс оралымының ерекшеліктері мол эстрогендік кезін тудырады. Жыныс оралымының орта кезінде. гипофиздің жэне баска түрткілердің әсерінен грааф көпірішгі жарылып (овуляция), кұрсақ куысына жүмыртқа жасушасы шыгады. Жарылган фоликуланың қабыргасы қабысып, оныц орнында бірнеше сатыдан өтстін сары дене пайда болады. Осыдан кейін жыныс оралымыныц лютеин кезі басталады. Сары дене етеккірдің жэне жүктіліктің кезінде эртүрлі қызмет атқарады. Жасөспірімдік жэне климакс (етеккірі тоқтаган) кезеңінде сары дененің белсенділігі төмендеп, тіршілік мерзімі қыскарады. Сары дене бүкіл әйел организмнің оралымды қүбылыстарының ырғағына эсер ететін прогестерон жэне эстроген гормондарын түзеді. Овуляциядан кейін 7-8 күні қанда прогестеронның және несепте прегнандиолдың мөлшері өседі. Ал етеккір келер аддында прогестеронның мөлшері өте азайып, жатырдың кілегейлі кабықшасындагы қантамырларының ішкі қабаты сыланыпып түседі. Жатырдың кілегейлі кабығы ісініп, жалаңаштанган кантамырларынан кан кұйылады да, етеккір келеді. Бұл үрдіс 3-5 тәулікке созылады да, эрбір туар ай сайын қайталанып отырады М енструация оралы м ы Әйелдердің қалыпты етеккірі эрбір 21-32 күнде (орта шамамен 28 күнде) жүйелі түрде жатырдан қан агуымен қайталанып отырады. Ол 3-5 кунге созылады. Бір оралымы 3 негізгі: а) жатырдың ішкі қабатының жадаруы (пролиферация); э) секрет болу; б) беткейлік қабатының копарылуы (десквамация) кездерінен құралады. Пролиферация кезі 12-14 күнге созылады. Сары дененің прогростерон бөлуі 10-20 есе өседі. Сөлініс ксзінде үрық иайда болган жағдайда прогестеронның эссрінен оны корсктендіретін, кұрамында гликоген, мукоид, гликопротеид, микроэлементтер бар сүйықтық бөлінеді. Бүл кез овупяциядан кейін 7-ші күиі ең жоғарғы деңгейіне жетеді. Ұрықтану болмаган жагдайда лютеин гормоны мен нролакгин бөлу кері байланыс әсерінен тежеледі де, етеккірі кслуіне 2-3 күн қалганда, сары дене еріп кетеді. Оның гормондарының тоқтауы лимбиялық жүйе мен гипоталамусқа жаңа жыныс оралымын бастауға мүмкіндік береді. Сөйтіп эндометрий тамырларында қан кысымы көтеріліп, қан іркіліп ішкі кабаты копарылып түседі (десквамация). Пролиферация кезі 12-14 күнге созылады. Сары дененің прогестерон бөлуі 10-20 есе өседі. Сөлініс кезінде пайда болган жагдайда прогрестеронның эсерінен оны қоректендіретін, құрамында гликоген, мукоид, гликопротеид, микро элементтер бар сұйықтық бөлінеді. Бұл кез овуляциядан кейін 7-ші күні ең жогары децгейіне жетеді. Ұрықтану болмаган жагдайда лютеин гормоны мен пролактин болу кері байланыс әсерінен тежеледі де, етеккірі келуіне 2-3 күн қалғанда, сары дене еріп кетеді. Оның гормондарының тоқтауы. лимбиялық жүйс мен гипоталамусқа жаңа жыныс оралымын бастауга мүмкіндік береді. Сөйтіп эндометрий тамырларында қан кысымы көтеріліп, қан іркіліп ішкі қабаты копарылып түседі (десквамация). Жүкгіліктің сары денесі аналық жасуша ұрықтаныи, зигота түзілгеннен бастаи қалыитасады. Жүктіліктің алгашкы 2-3 айлығында сары дене тез өсіп, гормон түзу белсенділігі артады. Оның өркендеу сатысы жүктіліктін 6-шы айына дейін созылып, одан ксйін ксрі дами бастайды. Мүныц прогестероны жатыр түгікшесінің жэне жатырдың озінің жиырылу іс-әрекеті ыргагын реттейді. Ол жатырдың жиырылуын тежеп, үрықтанган аналық жасушаның кілегейлі кабықшага еніи бекінуіне мүмкіндік жасайды. Мүны аналык без- дердің гестативтік (жүктілікті сақтау) қызметі деп атайды. Кейін жүктіліктің 4-ші айлығынан бастап сары дене бұл қызметін плацентага тапсырады. Сөйтін ол жүктілік аяқталганша эндокриндік қызмет атқарады. Организмдегі мұндай оралымды өзгерістерге де жыныс гормондарының түзілуі сияқты гипофиз гормоңдары эсер етіп, орталық жүйке жүйесі бақылап отырады. |