Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 227
тық қоғамнан бастау алып, халық санасында осы к‰нге дейін сақталып келе жатқан дәс- т‰рдің сарқыншағы, реликтілік бейнесі сыңай- лы [8, 287 б.]. Қазақ халқының дәст‰рінде де Ұмай анаға сыйыну дәст‰рінің сақталғаны Ұмай ана жар болсын! Ұмай ана шипа берсін! Ұмай анаға тапсырдым, Менің қолым емес, Ұмай ананың қолы т.б. тәрізді салт-дәст‰рге қатысты оралымдардан, Ұмайға сиынбай ұлды болмас деген мақалдан көрінеді Умай Ана жайлы аңыз-әңгiмелер, салт- дәст‰рлер т‰ркі халықтарының Умай мифо- нимiнiң сокральді мәні нәрестенің д‰ниеге келуіне дейінгі, ана құрсағында пайда болу кезеңіне, жалпы адамзатты д‰ниеге әкелетін аналық негізге қатысты екенiн айқын көр- сетедi. М.Қ. Ескеева Ұмай мифониміне негіз болған архит‰бірді анықтау барысында «Жал- пы т‰ркi тiлдерiндегi «‰лкею», «көбею», «өсу», «ұрпақ тарату», «жалғасу» т.б. сема- ларын сақтаған сөздердiң тұлғасында да сәйкестiктердiң болуы *ur/*ьr ≈ *uγ ≈ *ьg ≈ *um/ьm ≈ *ul/*ьl моносиллабтарын гомогендi тұлғалар ретiнде қарастырып, ортақ iлкi т‰бiрi «ұрпақ әкелу, көбею, жалғасу, өсу т.б.» маз- мұнын сақтаған u/ь тұлғасы екенiн ажыратуға м‰мкiндiк бередi» деген қрытындыға келеді [8, 288 б.]. Араб тілінде де “ана, шеше” сөзі “ум” مو т‰рінде айтылуы Умай мифонимінің этимологиясы, семантикалық уәжі жайлы ай- тылған пікірлердің негізділігін көрсетеді. Ұмай мифонимінің мазмұны т‰ркі халқы- ның өзіндік болмысын тануға ықпал етеді. Көне т‰ркiлер тілінде кеңінен қолданылып, қазіргі т‰ркілер тілдерінде де сақталып келе жатқан Ұмай лексемасы жалпыт‰ркілік мифо- логиялық д‰ниетанымды бейнелейтін мифо- логиялық концептiнiң адамзатқа «өмiр мен тір- шілік», «денсаулық пен салауаттылық», «әде- мiлiк пен әсемдiк», «бақыт пен ырыс», «өнер мен бiлiм», «жеңіс пен сәттілік» тәрізді рухани- материалдық құндылықтар сыйлаушы кие, пір мәнін сақтаған тілдік репрезентациясы. ‡ІІ-ІХ ғасыр т‰ркілері д‰ниетанмындағы қасиетті ұғым Құт адамзатқа өмірлік к‰ш- қуат, несібе, ырыс-береке, байлық, абырой- атақ, бедел әкелуші кие. Көне т‰ркі тілі сөздігінде qut моносиллабының «счастье», «благо», «удача», «успех», «счастливый удел» мағыналары тiркелген. Көне т‰ркілер таны- мында Құт тек адамның ғана емес жануарлар- дың, төрт т‰лік малдың, өсімдіктердің киесі. Л.Потаповтың көзқарасы бойынша т‰ркілер танымында құт туралы халықтық т‰сінік би- лік басындағы аристократтық топ тарапынан, мемлекеттік құрылымды нығайту, өз ‰стем- діктерін орнықтыру мақсатында қатардағы көшпелілерге ‰гіт-насихат ж‰ргізу ‰шін туындауы м‰мкін [4, 285 б.]. Көне т‰ркілер д‰ниетанымында терең орныққан Құт киесін олардың арғы ата-бабаларынан келе жатқан, мифологиялық жад арқылы ұрпақтан-ұрпаққа ауысқан архаикалық т‰сінік деп танығанымыз дұрыс. Орхон ескерткіштері мәтіндеріндерін- де қолданылған құт лексемасының мазмұны да Құт ұғымының қолдан жасалған кие емес т‰ркілік этноболмысты танытатын халықпен бірге жасасып келе жатқан лингвомифология- лық бірлік екенін көрсетеді. Мысалы: К‰л- тегін ескерткішіндегі Bodunyγ igidejin tijin jyrγaru oγuz bodun tapa, ilgerь qytaj, tataby bodun tapa birigerь tabγač tapa eki jigirmi [sьledim], sьŋьsdim. Anda kisre teŋri jarylqaduq ьčьn quutym, ьlьgim bar ьčьn цlteči bodunyγ tirigru igit(t)im. Jalaŋ bodunyγ tonluγ qyldym. Čyγaj bodunyγ baj qyldym. «Халықты көтерейін деп терістікте оғыз халқына, ілгері қытан, татабы халықтарына қарсы, берігері табғачқа қарсы‰лкен әскермен он екі рет соғыстым. Содан кейін Тәңірі жарылқады, бағым (құ- тым) бағым бар ‰шін, ‰лесім бар ‰шін, өлмеші халықты тірілте көтердім. Жалаңаш халықты тонды, жарлы халықты бай қылдым» (КТ‰, 28,29) [6, 177 б.] мәнмәтіні бойынша Тәңірі риза болғанда ғана құт адамдармен бірге бо- латынын, құт бірге болса барлық қиындықты жеңуге болатынын байқасақ, Білгеқаған ес- керткішіндегі мына сөйлемдер арқылы Al[p qaγanyŋa j]aŋyldy. Ьze teŋri yduq jer sub [ečim qaγan quuty taplamady erinč.Toquz oγuz bodun jerin, subyn ydyp tabγačγaru bardu. Tabγač [...]bu jerde kelti. Igidejin tijin saq[yndym...] bodun ...« [бәрін де] жасайды. Алып қаған да жаңылды /қателесті/. Жоғарыда Тәңірі, киелі Жер-су Ағам-қағанның құтын қолдамады. Тоғыз-оғуз халқы жерін - суын тастап таб- ғачқа барды. Табғач[...] бұл жерге келді. [Бір] игілік істейін деп ойладым... халық...» (БҚ) [7, 193,206 бб.] Тәңірі қолдамаса құттың да көмегі болмайтынын аңғарамыз. Сондай-ақ ескерткіштер тілі деректері бойынша т‰ркілер батыр, ақылды ұлды д‰ниеге әкелетін аналар- ға да Құт қонады деген сенімнің де қалыптас- қанын көреміз. Мысалы, On jaљta Umaj teg цgim qatun qutпņa, inim Kьltegin er at boltп «Он жаста Ұмай тектес шешем қатынның бағына |