«Вітчизняна наука: сучасний стан, актуальні проблеми та перспективи розвитку»

286 
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
 
 
 
 
компетентності  як  "спроможність  кваліфіковано  здійснювати  діяльність,  виконувати  завдання  або 
роботу" [7, с.
 
17]. У вітчизняній науці нам найбільше імпонує визначення О. Семеног, яка зазначає, що 
професійна  компетентність  –
 
це  "вже  існуюча  якість,  реальна  демонстрація  набутих  знань  і 
відповідних  умінь,  навичок  людини  як  суб’єкта  професійної  діяльності,  володіння  відповідними 
компетенціями і здатність їх застосовувати у відповідних професійних ситуаціях" [6, с. 60].
 
Існує  багато  підходів  до  окреслення  структури  професійної  компетентності,  серед  яких 
виділяють 
такі 
компетентності: 
загальнокультурна, 
навчально
-
пізнавальна, 
інформаційна, 
комунікативна,  соціально
-
трудова,  особистого  самовдосконалення  (А.
 
Хуторський),  мовленнєву, 
мовну (лінгвістичну), прагматичну, предметну, соціолінгвістичну, термінологічна (М.
 
Пентилюк). Однак, 
для  нас  доцільним  буде  зупинитися  на  термінологічній  компетентності  як  однієї  із  складових 
професійно
-
комунікативної компетентності.
 
Вільне володіння термінологією для майбутніх політологів є запорукою успішної комунікації, тому 
виокремлюємо  термінологічну  компетентність
. 
Зважаючи  на  дослідження  вчених  Г.  Онуфрієко, 
М.
 
Гуць,  І.  Дроздової,  під  термінологічною  компетентністю  будемо  розуміти  –
 
інтегральну 
характеристику ділових і особистісних якостей людини, що відображає не тільки рівень знань, умінь і 
навичок,  достатніх  для  досягнення  цілей  професійної  діяльності,  але  й  високу  соціально
-
моральну 
позицію  професіонала.  Формування  термінологічної  компетентності  фахівця  з  політології  –
 
це 
систематична,  добре  організована,  цілеспрямована  робота,
 
пов’язана  з  усіма  розділами  й  темами 
мовного курсу у вищій школі.
 
Основу розвитку  і формування термінологічної  компетентності майбутніх  фахівців політологів 
складають  лінгводидактичні  засади.  Основними  підходами  є  компетентнісний,  особистісно 
орієнтований, комунікативно
-
діяльнісний підходи.
 
Теоретичною  основою  розробки  й  обґрунтування  процесу  розвитку  термінологічної 
компетентності  є  закономірності  навчання
, 
що  традиційно  розглядаються  як  “об’єктивні,  стійкі  та 
істотні  зв’язки  в  навчальному  процесі,  що  зумовлюють  його  ефективність”  [8,  с.
 
86]  зокрема 
відображають  взаємозв’язки  між  діяльністю  викладача,  студентів  та  змістом  навчання.  Відзначимо 
закономірності,  що  сприяють  формуванню  і  розвитку  термінологічної  компетентності:  виховний 
характер  розвитку  професійного  мовлення,  що  сприяє  розвиткові  відповідних  рис  характеру  і 
поведінки;  залежність  від  умов,  професійної  ситуації  мовлення,  оскільки  саме  ситуація  мовлення 
зумовлює  мотиви  спілкування;  добір  мовних  засобів  залежно  від  ситуації  професійного  спілкування
; 
зіставлення  усного  й  писемного  мовлення  студентів
-
нефілологів;  розвиток  професійного  мовлення; 
взаємозалежність  методів  і  прийомів  навчання  української  мови  з  метою  розвитку  професійного 
мовлення [3, с. 30].
 
Термінологічний  аналіз  проблеми  дозволяє  стверджувати,  що  термінологічні  знання  повинні 
формуватися  на  загальнодидактичних  принципах  (комунікативності,  науковості,  систематичності, 
ситуативності,  текстовідповідності,  наочності,  принцип  зв’язку  теорії  з  практикою,  індивідуальному 
підході  до  студентів)  і  конкретизуватися  специфічними  принципами  навчання  (міждисциплінарності, 
модульності, креативності, індивідуалізації, орієнтації на майбутню професійну діяльність) [1, 
c. 53]. 
Для  формування  термінологічної  компетентності  майбутніх  фахівців  з  політології  найбільш 
ефективними  є  інтерактивні  методи,  а  саме  ділова  і  рольова  гра.  Серед  методичних  прийомів 
відзначимо  такі:  запрошення  до  дискусії  фахівця,  проблемні  завдання,  індивідуальні  й  групові 
тренінги,  творча  робота  в  малих  групах  (ефективна  для  виконання  завдань  з  побудови  дефініцій 
термінів),  “мозковий  штурм”  (для  виконання  аналітичних  завдань),  “навчальний  полігон”,  “дерево 
рішень”,  “займи  позицію”,  моделювання  (семантичної  структури  терміна,  визначення  кола  усталених 
словосполучень),  оцінка  дій  учасників;  аналіз  проблем,  помилок,  колізій  (розгляд  термінологічної 
неузгодженості), метод спостереження (для виявлення помилок у мовленні).
 
Продуктивність  засвоєння  термінів  та  їх  активне  використання  в  усному  та  писемному 
фаховому мовленні багато в чому залежить від відповідної системи вправ, послідовно спрямованих як 
на ґрунтовне засвоєння термінології, так і на активізацію вмінь говоріння та слухання, необхідних для 
застосування  цієї  термінології  в  конкретних  ситуаціях.  Ефективним  є  поєднання  вправ  як 
репродуктивного  характеру,  що  виконують  ознайомлювальну  функцію,  так  і  творчих,  що  сприяють 
активному самостійному використанню термінологічної лексики відповідно до ситуації. Серед великої 
кількості  репродуктивних  вправ  ефективним  є  використання  таких:  дати  усно  тлумачення  фаховим 
термінам  українською  мовою,  підібрати  терміни  до  запропонованих  визначень,  скласти 
термінологічний словник до тексту з фахового підручника, давши пояснення термінам.
 
Для підвищення ефективності формування термінологічної компетентності впливає правильне 
використання  засобів  навчання.  До  основних  засобів  навчання  відносимо:  підручники,  посібники, 
словники,  збірники  вправ,  наочні  (схеми,  моделі,  карти,  ілюстрації)  та  технічні  засоби  (комп’ютер, 
магнітофон, 
DVD
),  що  допомагають  при  сприйнятті  нового  матеріалу,  забезпечують  доступність 
розуміння, сприяють активізації розумової діяльності та узагальненню матеріалу.
 
Вибір  принципів,  методів,  прийомів  та  засобів  навчання  залежить  від  форми  заняття. 
Основними  формами  організації  навчального  процесу  у  вищій  школі  є:  лекції  (лекція
-
інформація, 
проблемна  лекція,  лекція
-
візуалізація),  практичні  заняття,  семінарські  заняття  (просемінар,  власне 
семінар,  семінар
-
дослідження),  самостійна  робота  (під  керівництвом  викладача,  без  керівництва 
викладача)  та  інноваційні  форми  організації  (дискусії,  екскурсії,  розбір  документації,  ігрове 
проектування).
 

«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
287 
 
 
 
Усі  проаналізовані  лінгводидактичні  основи  розвитку  формування  термінологічної 
компетентності виступають не ізольовано, а у взаємозв’язку, доповнюючи й зумовлюючи один одного.
 
Як ми можемо бачити, термінологічна компетентність майбутніх політологів охоплює комплекс 
знань, умінь та навичок правильної організації спілкування, що має забезпечувати ефективний обмін 
інформацією,  давати  змогу  глибше  пізнати  співрозмовника,
 
прогнозувати  особливості  ділової 
взаємодії з партнером.
 
Висновки.
 
Актуальність  досліджуваної  проблеми  зумовлена  важливістю  формування 
термінологічної  компетентності  у  майбутніх  політологів,  які  можуть  бути  конкурентоспроможними  на 
сучасному  ринку  праці.  В
 
загальному,  це  дослідження  показало  нам,  що  вільне  володіння 
термінологією  є  умовою  успішної  професійної  комунікації.  Тому  у  структурі  професійної 
компетентності, 
особливо 
виокремлюємо 
термінологічну 
компетентність, 
бо 
поглиблені 
загальномовні знання та професійно скеровані мовленнєві вміння й навички впливають на мову фаху, 
передусім на її термінологічну систему. Отже, формування термінологічної компетентності майбутніх 
політологів  передбачає:  оволодіння  термінологічною  підсистемою  фахових  дисциплін,  професійно
-
термінологічну  грамотність  в  усному  і  писемному  мовленні,  уміння  вести  бесіду,  аналізувати, 
переконувати,  доводити,  тобто  вирішувати  комунікативні  завдання  в  ситуаціях  професійного 
спілкування. Термінологічна компетентність, яку набувають у вищих навчальних закладах студенти, є 
базовою у їх подальшій професійно
-
фаховій та науковій діяльності.
 
 
Література:
 
1. 
Власюк
 
І. Формування професійно
-
термінологічної компетентності майбутніх економістів / І. Власюк 
//  Педагогіка  і  психологія  професійної  освіти  //  Науково  –
 
методичний  журнал.  –
  2012. 
–
 
№  1.  –
 
C. 50
–
58. 
2. 
Зарицкий  М.  С.  Актуальні  проблеми  українського  термінознавства
 : 
підручник.  –
 
К.  :  ІВЦ 
"Видавництво «Політехніка»; ТОВ Фірма «Періодика», 2004. –
 
128 с.
 
3. 
Методика навчання української мови в середніх освітніх закладах / кол. авт. за ред. М. І. Пентилюк: 
С.
 
О. Караман, О.
 
В. Караман, О.
 
М.
 
Горошкіна. –
 
К.: Ленвіт, 2009. –
 
400 с
. 
4. 
Онуфрієнко  Г.  С.  Науковий  стиль  української  мови  :  навчальний  посібник  з  алгоритмічними 
приписами / Г. С. Онуфрієнко. –
 
К.: Центр учбової літератури, 2009. –
 
392 с.
 
5. 
Онуфрієнко  Г.  С.  Українська  наукова  мова  в  структурі  сучасної  університетської  освіти  як  об’єкт 
лінгводидактики / Г. С. Онуфрієнко // Вісник Львівського університету. Серія: Філологія. –
 
Вип. 50. –
 
Львів, 2010. –
 
С. 117–
123. 
6. 
Семеног  О.  М.  Професійна  підготовка  майбутніх  учителів  української  мови  і  літератури  : 
монографія / О. М. Семеног. –
 
Суми : ВВП "Мрія
-
1" ТОВ, 2005. –
 
404 с.
 
7. 
Уісімбаєва  Н.  Розвиток  професійної  компетентності  –
 
шлях  до  підготовки  висококваліфікованих 
фахівців / Н. Уісімбаєва // Рідна школа. –
 2006. 
–
 
№ 9. –
 
С. 17–
19. 
8. 
Фіцула  М.  М.  Педагогіка  вищої  школи  :  [навч.  посіб.]  /  М.  М.  Фіцула.  –
 
К.  :  Академвидав,  2006.  –
 
352 
с.
 
9. 
Януш Я. Роль термінології у формуванні мовно
-
професійної компетентності фахівців економічного 
профілю / Я. Януш // Українська термінологія і сучасність : зб. наук. пр. –
 
К. : КНЕУ, 2001. Вип.4. –
 
С.
 15-19. 
 
Науковий керівник:
 
кандидат педагогічних наук, доцент Денищич Тетяна Альбертівна
. 
 
 
Мухтарова Сандугаш
 
(Ақтөбе, ҚР)
 
 
ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТОПТАРЫ, ЛИНГВИСТИКАСЫ
 
 
Қазақ  тіл  білімінде,  түркологияда  да  фразеологияның  жалпы  проблемалары  бұл  күнге  дейін 
түбегейлі  зерттеліп,  өзінің  тиянақты  шешімін  тапқан  жоқ  деуге  болады.
 
Аталған  категория  дұрысы, 
лексикалық тұрғыдан зерттеліп келді.
 
Қазақ  фразеологиясының  тіл  ғылымының  бір  саласы  ретінде  қалыптасып,  дамуы  және 
зерттелуі  академик  І.Кеңесбаевтың  есімімен  тығыз  байланысты.  Ол  сонау  40
-
жылдардан  кейін
-
ақ 
түркітануда 
фразеология, 
фразелогиялық 
тіркестер, 
табиғалы 
жөнінде 
ғылыми 
түсінік 
қалыптастырады.  Оның  көлемі  зерттеулерінен  соң,  бірсыпыра  түркі  тілдес  халықтар  тіліндегі  түрлі 
фразеологизмдерді талдап, даму бағытын саралау өзге ұлттардағы тілші ғалымдардың үлесіне тиді.
 
І.Кеңесбаевтың  1977  жылы  «Қазақ  тілінің  фразеологиялық  сөздігінің»  шығуы  тек  қана  қазақ 
тіліндегі үлкен жетістік қана емес, туыстас тілдер үшін де көш бастағанын атап кету керек.
 
І.Кеңесбаев  фразеологияны  тілді  құрамды  бөлшектерінен,  тіл  ярустарынан  бөліп  алмайды, 
тілдің сол бөлшектерінен түбірлі айырмасын, бас белгілерін анықтайды.
 
Бағалау
-
тілдік  қарым–қатынаста  өмір  сүретін,  қолдану  аясы  кең  ерекше  лингвисикалық 
категория.  Фразеологизмдерге  қатысты  баға,  бағалауыштық  сипат  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  төл, 
табиғи ұғымдармен байланысты. Өзінің көнелену жағынан да, тұлға, мағына тұрақтылығы жағынан да, 

288 
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
 
 
 
 
стилі жағынан да өзіне ғана тән ерекшеліктері бар. Фразеологиялық тұлғалардың эмоционалдылығы 
дегеніміз  –
 
бұл  олардың  түрлі  сезімдерді,  эмоцияларды  білдіру  мүмкіндігі.  Прагматикалық 
функцияларды  білдіретін  тілдік  амалдарға  экспрессивтілік  пен  бағалауыштықпен  сипатталатын 
фразеологиялық  тұлғаларды  жатқызуға  болады.  Сондықтан  оларды  жоғарғы  ақпараттылық  пен 
эмоционалдылық  реңкті  білдіретін  мазмұны  бай,  тұлғасы  ықшам  құралдар  болып  табылатындығы 
фразеологизмдердің эмоционалдылығын
 
анықтай түседі.
 
Фразеологиялық  тұлғалар  мағынасының  эмоционалды  компоненті  –
 
олардың  семантикалық 
құрылымындағы  негізгі  коннотациялардың  бірі.  Образды  метафоралық,  экпрессивті  және 
стилистикалық  мағыналармен  қатар  бұл  коннотация  фразеологиялық  тұлғалардың
 
стилистикасында 
маңызды  орын  алады.  Түсіндірме,  фразеологиялық  сөздіктерде  фразеологизмдердің  мағыналық 
құрамының маңызды бөлімі қамтылу керек. Шындығында, бұл мәселе жеріне жеткізіле берілмей жүр. 
А.И.
 
Молотков  «Орыс  тілінің  фразеологиялық  сөздігіне»  кіріспе  мақаласында:  «Сөздікте 
фразеологизмдердің эмоционалды
-
экспрессивті бағасы өте шектеулі түрде беріледі... Бұл шектеу әр 
фразеологизмнің  айқын  эмоционалды
-
экспрессивті  сипаттамасы  туралы  айтылған  негіз  жоқтың  қасы 
және  осы  қатынаста  белгіні  қалыптастырудың  қиындығымен  түсіндіріледі.  Әйткенмен  де,  кейбір 
фразеологизмдер  сөздікте  әзіл,  мысқыл,  тұрпайы,  жақтырмау,  дөрекі  т.б.  белгілермен  көрсетілген. 
Мұндай  белгілердің  қойылуы  фразеологизмдердің  эмоционалды
-
экспрессивті  реңктері  туралы 
мәселенің шешілуіне практикалық жақтан келуін ғана білдіреді»[1, 125б.].
 
Тілімізде  көкейге  қонымды  көркем,  орамды  алуан  түрлі  тұрақты  сөз  тіркестері  кездеседі.  Тіл 
қатынасына  жататын  қат
-
қабат  тіркес  тіздектерді  халық  орынды  пайдаланады.  Мақал
-
мәтелдер  мен 
барабар жоғары бағалап оларды қастерлей сақтап келеді.
 
Фразеологизмдер
-
кемінде  екі  сөздің  тіркесуінен  жасалған  біртұтас,  құрамы  мен  құрылымы 
тұрақты,  даяр  қалпында  қолданылатын  тілдік  единица.  Олардың  қатарына  мысалы,  қас  қаққанша, 
тайға таңба басқандай, ат үсті қарау, үріпауызға салғандай, көзді ашып
-
жұмғанша
 
тәрізді тұрақты 
сөз  тіркестері  енеді.  Бұл  фразеологизмдердің  әрқайсысы  сөздердің  бір
-
бірімен  тіркес  жұмсалуынан 
жасалғанмен  мағынасы  жағынан  біртұтас,  құрамы  мен  құрылым  жағынан  тұрақты  единица  ретінде 
ұғынылады. Қазақ тіл білімінде, тюркологияда, фразеологияның жалпы проблемалары бұл күнге дейін 
түбегейлі зерттеліп, өзінің тиянақты шешімін тапқан жоқ.
 
 
Фразеологизмдер  бұрын
-
соңды  еңбектерде,  көбінесе  лексикалық  тұрғыдан  зерттеліп 
келеді.Қазақ  фразеологиясының  тіл  ғылымының  бір  саласы  ретінде  қалыптасып,  дамуы  және 
зерттелуі  академик  І.Кеңесбаевтың  есімімен  тығыз  байланысты.  Сонау  40
-
жылдардан  кейін
-
ақ 
түркітануда  фразеологимхдер  туралы  алғаш  рет  ғылыми  түсінік  қалыптастырады.  Оның  көлемі 
зерттеулерінен соң, бірсыпыра түркі тілдес халықтар тіліндегі түрлі фразеологизмдерді талдап, даму 
бағытын саралау өзге ұлттардағы тілші ғалымдардың үлесіне тиді. І.Кеңесбаевтың 1977 жылы «Қазақ 
тілінің  фразеологиялық  сөздігінің»  шығуы  тек  қана  қазақ  тіліндегі  үлкен  жетістік  қана  емес,  өзгелер 
үшін  көш  бастағанын  атап  кету  керек.  І.Кеңесбаев  фразеологияны  тілді  құрамды  бөлшектерінен,  тіл 
ярустарынан бөліп алмайды. Бірақ тілдің сол бөлшектерінен түбірлі айырмасын, бас белгілерін атап 
көрсетеді.
 
1. Мағына тұтастығы
 
2. Тіркес тиянақтылығы
 
3. Қолдану тиянақтылығы;
 
Осы аталған үш басты белгіге, яки үш критреийге сүйене бүкіл  қазақ тілінің құрамындағы ФЕ 
құбылыстарын  ең  негізгі  үлкен  екі  арнаға  бөледі.  Олардың  біріншісі  –фразеологиялық  түйдектер, 
екіншісін
-
фразеоллогиялық тіркестер деп атайды. Фразеологиялық тіркестерді өз ішінен екіге бөледі[2, 
56б.].
 
Қазақ тіліндегі тиянақты тіркестер
-
тіл ішінде өз заңдылықтарына сәйкес өмір сүретін айрықша 
категория.  Олардың  әр  алуан  ірілі
-
ұсақты  ерекшеліктері  мен  айырым  белгілерін  зерттейтін  дербес 
пән
-
фразеология.  Фразеология  жөнінде  филология  ғылымының  докторы  К.Ахановтың  пікірлері  көңіл 
аударарлық.  «Тіл  біліміне  кіріспе»  (Алматы,  1997)  фразеологияны  біраз  қарастырады.  Ол  жалпы 
фразеологияны негізінен екі топқа бөледі де, бірін
-
еркін сөз тіркесі, екіншісін
-
тұрақты фразеологиялық 
тіркес  деп  атайды.  Мұның  алдыңғысын  синтаксистің  құрамына  талдап,  кейінгісін  лексиканың 
құрамында сөз етеді.
 
Сөйтіп, фразеология деген терминнің екі түрлі мағынасын ашып көрсетеді. Біріншіден «белгілі 
бір  тілдегі  тұрақты  фразеологиялық  сөз  тіркестерінің  жиынтығы»  дегенді  білдірсе,  екіншіден,  сол 
тіркестер  жиынтығын  ғылыми  түрде  зерттеп  талдайтын  ілім  мағынасында  түсініледі.  Автор  тұрақты 
тіркеспен  еркін  тіркестердің  айырмасын  нақты  талдайды.  Фразеологизмдерге  тән  мынадай  нақты, 
басты ерекшеліктерді көрсетеді:
 

 
Тұрақты сөз тіркестерінің құрылымындағы сөздердің орнына қарағанда, әлдеқайда тұрақты, 
бекем болады.
 

 
Тұрақты  фразеологиялық  сөз  тіркесінен  тұратын  бір  бүтін  мағына  оны  қарастырушы 
сыңарлардың мағынасынан басым болады.
 
Н.М.
 
Шанский «Фразеологиялық оралымға өте
-
мөте басты белгі
-
оның даяр қалпында жұмсалу 
белгісі»
-
дейді.Фразеологиялық оралымдардың түрлері бір
-
бірінен ашық, айқын ажыратыла бермейді, 
осыған  орай,  оларды  классификациялау  тіл  білімінде  өте  күрделі  мәселе  болып  табылады.  Тіл 
білімінде фразеологиялық оралымдар әр түрлі жағынан қарастырылып, осыған сәйкес, олар түрліше 
топтастырылып  жүр.  Фразеологиялық  оралымдар  лингвистикалық  әдебиеттердің  бірінде  бүтіндей 

«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
289 
 
 
 
тұрақты тіркестің тұтас мағынасы мен оны құрастырушы сыңарлардың мағыналарының ара қатынасы 
тұрғысанан  фразеологиялық  тұтьастық,  фразеологиялық  бірлік,  фразеологиялық  тізбек  деп  үш 
түрге  бөледі.  Орыс  тіліндегі  фразеологизмдерді  зерттеуші  Н.М.
 
Шанский  аталған  классификаны 
қолдай келіп, фразеологиялық оралымның төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше деп есептейді.
 
Фразеологиялық  оралымдардың  ішінде  құрылымы  жағынан  да,  мазмұны  жағынан  да  тілдің 
коммуникативті  единицасы
-
сөйлемге  сәйкес  келетіндері  бар.  Бұлар  –
 
мақалдар  мен  мәтелдер, 
қанатты  сөздер.  Мақалдар  мен  мәтілдер  және  қанатты  сөздер  фразеологизмдердің  қатарына 
жатқызылғанда,  олардың  сөйлеу  кезінде  тыңнан  жасылынбай,  даяр  қалпында  жұмсалатыны, 
құрамының тұрақтылығы ескеріледі.
 
1. 
Фразеологиялық  тұтастық
-
семантикалық  жаұтан  бөлініп,  ажыратылмайтын,  біртұтас 
мағынасы  сыңарларының  мағынасы  мен  жуыспайтын  фразеологиялық  оралым
\
.  Мысалы:  жүрек 
жалғау
-
аздап тамақтану, жүрегінің түгі бар
-
өте батыл, аузы
-
мұрны қисаймастан
-
ұялмастан т.б.
 
2. 
Фразеологиялық  бірлік
-
фразеологиялық  тұтас  сияқты,  семантикалық  жақтан  бөлінбейтін, 
біртұтас  единица.  Фразеологиялық  бірліктің  фразеологиялық  тұтастықтан  айырмасы  мынада: 
фразеологиялық тұтастықтың бір бүтін мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағыналарымен мүлде 
жанаспайтын  болса,  фразеологиялық  бірліктің  бөлінбейтін  мағынасы  құрастырушы  сыңарлардың 
мағыналарының  бүтіндігін  біртұтас  келтірінді  мағынасында  ұласуы  нәтижесінде  пайда  болады. 
Мысалф:  лауырдың  үсті,  жеңілдің  астымен,  түймедейді  түйедей  ету,  тайға  таңба  басқандай, 
тамырына балта шабу т.б.
 
3. 
Фразеологиялық  тізбек
-
фразеологиялық  оралымның  бұл  түрі  ерікті
 
мағынасындағы  сөз 
бен  фразеологиялық  байлаулы  мағынасдағы  сөздің  тіркесінен  жасалып,  өзінің  даяр  қалпында, 
тіркескен  күйінде  жұмсалады.  Фразеологиялық  тізбектің  қатарына  мидай  дала,  тас  қараңғы,  асқар 
тау, ата жау
 
тәрізді тұрақты сөз тіркестері енеді.
 
4. 
Фразологиялық сөйлемше
-
мағынасы ерікті сөздердің тіркестерінің құралады. Бірақ құрамы 
мен  қолданылуы  тұрақты  болып  келеді.  Мысалы:  айдағаны  екі  кшкі,  ысқырығыжер  жарады,  көрпеңе 
қарап  көсіл,  аузы  күйген  үріп  ішер  т.б  Бұлар  құрылымы  жағынан  сөйлемдер  сияқты  болғанымен, 
сөйлеу кезінде конструкцияланбайды, қалыптасқан, орныққан күйінде, даяр қалпында жұмсалу қасиеті 
жағынан  сөйлемдерден  ажыратылып,  фразеологиялық  оралымдардың  айрықша  бір  түрі  ретінде 
танылады[3, 201б,].
 
1964  жылы  шыққан  «Қазақ  тілі»  практикалық  курсында  «Лексика»  тарауының  бір  бөлімі 
тұрақты сөз тіркестері деп аталған. Мұнда авторлар сөз тіркестерінің идиома, фраза, мақал
-
мәтелдер 
деп жеке
-
жеке бөліп талдайды.
 
Тілші ғалымдар М.Балақаев пен Т.Қордабаев фразеологизмдерді тұрақты тіркестер деп алып, 
оларды идиомалық тіркестер және фразалық тіркенстер деп екі топқа бөледі. Идиомалық тіркестерді 
құрамындағы  сөздердің  байланысы  беркі  болады,  олардың  тұтас  топ  болып  тұрғандағы  беретін 
мағынасы  жеке  тұрғандағы  мағыналарына  қарасты  болмай,  мүлде  бөтен  мағынаны  білдіреді  деп 
түсіндіреді.Ал,  фразалық  тіркестерді:  тұрақты  тіркестердің  бірқатарының  мағынасы  оларға  қатысып 
тұрған сөздердің бірі болмаса бірінің лексикалық мағынасы мен байланысы болады
-
дейді.
 
Осы  ғалымдармен  қатар  түркі  тілінен  тұрақты  сөз  тіркестерін  зерттеуші  ғалым  С.Н.
 
Мұратов 
тұрақты сөз тіркестерін төрт топқа бөліп көрсетеді:
 
1. 
Күрделі сөздер;
 
2. 
Лексикаланған сөз тіркестері;
 
3. 
Грамматикаланған сөз тіркестер;
 
4. 
Фразеологиялық единица;
 
Түркі  тілінде  кез
-
келген  фразеологиялық  единица  болғанымен,  кез
-
келген  тұрақты  сөз 
тіркестері фразеологиялық единица болмайды. Фразеологиялық единица тұрақты сөз тіркестерінің бір 
түрі ғана. С.Н.Мұратов фразеологизмдердің мағыналық, стильдік ерекшеліктерін, тілдің сөздік құрамы 
мен қарым
-
қатынасын ескере келіп, фразеологиялық единицаны үш топқа бөледі:
 
1. 
Лексика
-
фразеологиялық типтегі идиомалар;
 
2. 
Нағыз фразеологиялық типтегі идиомалар;
 
3. 
Тұрақты фразеологиялық формалар;
 
Сонымен,  қай  тілде  болмасын  фразеологиялық  единицалар  бірыңғай  емес,  оның  көлемі  әлі 
күнге дейін айқындалып  болған жоқ. Құрамы да сан түрлі.  Күні бүгінге дейін фразеологияғы қатысты 
терминдердің де неше түрі қатар қолданылып келеді.
 
Бағалау
-
тілдік қарым–қатынаста өмір сүретін, қолдану аясы кең ерекше тілдік құбылыс.
 
Сонымен,  қай  тілде  болмасын  фразеологиялық  единицалар  бірыңғай  емес,  оның  көлемі  әлі 
күнге дейін айқындалып  болған жоқ. Құрамы да сан түрлі.  Күні бүгінге дейін фразеологияғы қатысты 
терминдер де түрлі варианттарда қатар қолданылып жүр.
 
 

жүктеу/скачать 5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: