ОҚулық Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011 2

219
камерасына  бүркіген  кезде  өздігінен  тұтанады. Отын  өздігінен  сенімді  тұтануы  үшін
бүрку  мезетте  ауаның  температурасы 500—600 °С  болу  керек. Бұндай  температураға
дейін  ауаны  қыздыру  үшін  қозғалтқыштың  сығылу  дəрежесі  ұшқынды  оталатын
қозғалтқыштарға  қарағанда  едəуір  жоғары  болып, 16-17, ал  кейбір  кезде 23 дейін  жетуі
керек.
Дизельдің  дүріс  жұмыс  істеуі  үшін  дизельдік  отынның  өздігінен  тұтану  қабілеті
оптималды  болу  керек. Əртүрлі  көмірсутегілердің  тұтану  бейімділігі  əртүрлі
болғандықтан  отынның  бұл  қасиеті  оның  топтық  химиялық  құрамына  байланысты
болады.
Отынның  тұтануына  қажет  үлкен  сығылу  дəреже  дизельдердің  отын  үнемділігін
анықтайтын негізгі фактор болып табылады. Дизельдердің үнемділігі ұшқынды оталатын
қозғалтқыштарға  қарағанда 30-40% жоғары. Бұл  дизельдерді  халық  шаруашылығында
кеңінен пайдалануына септігін тигізеді.
Автомобильдерді  дизельдеу  жыл  сайын  кеңейіп  келеді.  Қазір  ауыр  жүкті
автомобильдер  жəне  карьер  самосвалдары  тек  дизельдік  күштік  қондырғылармен
қамтамасыз етіледі.
Ұшқынды  оталатын  қозғалтқыштар  сияқты  дизельдік  отындарға  қойылатын  ең
негізгі  талап  болып  жоғары  жану  жылулығы  табылады. Отынды  пайдаланудың  барлық
шарттарынан басқа келесі шарттар орындалуы қажет:
- бактан  отын  жүйесіне, отын  жүйесінен  жану  камерасына  отын  үздіксіз  берілу
керек;
- сенімді  қоспа  құрылуы, яғни  отынның  тұтқырлығы, тығыздығы, фракциялық
құрамы, беттік керілісі жəне қаныққан булардың қысымы оптималды болу керек;
- сенімді тұтануы, қозғалтқыштың жұмсақ  жұмысы, жұмыс атқарған газдарда улы
заттар мен күйенің болмауы керек;
- форсункалардың  бүркігіштері  мен  жану  камерасында  қақ  жəне  шөгінділер
мейлінше аз пайда болуы керек;
- минималды коррозиялық белсенділігі;
- үзақ сақтау жəне тасымалдау кезінде мейлінше жоғары физикалық тұрақтылық.
Отын  бұдан  басқа  кең  жəне  тапшылықсыз  шикізат  базалы, ал  оны  өңдеу, сақтау,
тасымалдау  жəне  көлік  құралдарын  отынмен  толтыру  бағасы  экономикалық  тұрғыда
мақсатқа сай болуы керек.
Қозғалтқыш  иінді  білік  айналу  жиілігі  неғұрлым  жоғары  болса, соғұрлым  отынға
қойылатын талаптар жоғары болады. Бұл айналу жиілігі жоғарлаған сайын қоспа түзіліп,
жану  уақыты  азаятынымен  түсіндіріледі. Қазіргі  заман  дизельдік  жеңіл  автомобильдер
үшін  бұл  уақыт 1,5-2,0 мс. құрайды. Сондықтан  жанудың  дайындық  жəне  негізгі
процесстердің қанағатты өтуі үшін қозғалтқышта бөлінген жану камерасы жəне отынның
жеңіл фракциялық құрамы пайдаланады.
Аз жəне орташа айналым қозғалтқыштарында ауырлау отындар қалданады. Мұндай
отындардың  цетандық  саны  нормаланбайды, өйткені  мұндай  дизельдерде  тұтанудың
бөгелуі əрдайым отынды бүрку жылдамдығымен (заңымен) жақсы келіседі.
Кеме  қозғалтқыш  қондырғыларында (əсіресе  ірі  тонналық  кемелерде) əрдайым
отынды  алдын  ала  дайындау  жүйесі  болады, сондықтан  бұл  отындарға  қойылатын
талаптар  жүрдек  автомобиль  жəне  трактор  дизельдері  отындарына  қарағанда  төмен
болады.
Жүрдектігі жағынан тепловоз дизельдері аралық (орташа) орын алады, бірақ дизель
отыны  сортаментінің  құрылымын  жеңілдету  үшін  оларды  жүрдек  дизельдерінің
отынымен қоректейді.
8.2.3 Негізгі қасиеттері

220
8.2.3.1 Отынның үздіксіз берілуін қаматамасыз ететін қасиеттер
Отынның  берілуіне  оның  құрамындағы  механикалық  қоспалар  мен  су; отынның
тұтқырлықты-температуралық қасиеттері; бұлдырау жəне қату температурасы əсер етеді.
Дизельдердің  отын  беру  аппаратурасында  прецизиондық  бөлшектер  бары  белгілі
(отын  сорғысының  плунжерлік  жұбындағы  саңылау  шамасы 1,5—2,0 мкм), бұл  дизель
отынның тазалығына  жоғары талаптар  қояды. Отында  механикалық  қоспалар мен судың
болмауы керек. Бұл талаптың орындалуын арнайы стандарттық əдіспен қадағалайды.
Бензинмен  сұйытылғын  дизельдік  отынды  қағаз  сүзгісімен  сүзеді. Сүзгінің
бастапқы  массасы  өсуінің  сүзілген  жанарамай  массасына  қатынасының  пайыздық  мəні
механикалық қоспалардың мөлшерін білдіреді.
Отынды пайдалану тəжірибесі, əсіресе ауыл шаруашылығында, оларды тасымалдау,
сақтау, құю  ережелерін  бұзу  оның  ішіне  отын  аппаратурасы  мен  қозғалтқыш  тозуының
күрт  өсуіне  ғана  емес  олардың  іске  жарамауына  да  себеп  болатын  су  мен  əртүрлі
қоспалардың  енуіне  əкеп  соғатынын  көрсетті. Бұған  бензиндерге  қарағанда  дизель
отынның тұтқырлығы жоғары болып, ластаушылар бак түбіне баяу шөгуі септігін тигізеді.
Отын құрамына судың енуі оның сапа көрсеткіштерін елеулі төмендетеді. Отында
су еркін немесе еріген күйде болады. Судың екі күйде де бірге болуы жиі кездеседі.
Еркін  күйдегі су отында эмульсия  түрінде  болады, егер  су тамшы  өлшемі микрон
бөлшегін құрайтын болса, отын мөлдірлігін жоғалтпайды; су тамшы өлшемі өсуімен отын
бұдырайды. Судың отында еруі температураға байланысты болып, 0 °С кезінде 0,003 %-
дан 27 °С кезінде 0,01 %-ға дейін өзгереді.
Көлік шаңды жағдайда жұмыс істеген кезде отынның ластануы күрт өседі. Ауадағы
шаңның мөлшері 2,5 г/м
3
 болған кезде отынның ластануы оны құю мезетіне қарағанда 2-3
есеге  көп  болады. Отынды  құю  алдында  оны 10 күн  шамасында  сыйымдылықтырда
тұндыруы ұсынылыды.
Отынның  тұтқырлығы  жоғарлаған  сайын  оны  тұндыру  өзінің  тиімділігін
жоғалтады. Сондықтан, кеме  энергетикалық  қондырғыларында  қолданылатын  тұтқырлы
отынды  əдетте  арнайы  сепараторларда  ортадан  тепкіш  əдісімен  тазалайды. Дизельдік
отынды  алдын  ала  сепарациялау  оның  механикалық  қоспаларын 70-80%-ға  төмендетіп,
суды  толығымен  жояды. Орташа  тұтқырлы отындар (Ф5 флоттық  мазуты) сепарациялау
кезінде  механикалық  қоспалардан 50—60 %, ал  суды 95 % босатылады. Сонымен  қатар
сепарациялау  кезінде 2—3 % отын  жоғалады, энергетикалық  шығындар  өседі, өйткені
сепарациялау  алдында  отынды 50—100 °С -қа  дейін  қыздырады. Ал  ең  бастысы,
қыздырылған  отын  сепарациялау  кезінде  оның  құрамында  шайырлар  мен  органикалық
қышқылдардың өсуіне əкеп соғатын жағымсыз тотығуға тап болады.
Дизельдік  отынды  тазалаудың  ең  сенімді  жолы  болып  сүзу  табылады, сондықтан
дизельдердің отын беретін жүйесінде міндетті түрде сүзгі болады. Олардың тағайындалуы
-бар  мүмкіндігінше  жоғары  қысым  отын  сорғысын, форсункалар  мен  жалпы
қозғалтқышты жанарамайда шоғырланатын механикалық қоспалардан сақтау.
Сүзгілеудің  маңыздылығын  ескере  отырып  отынның  жүрдек  дизельдер
стандарттарына сүзгілену коэффициенті енгізілген (МЕСТ 19006—73).
Бұл  көрсеткішті  анықтау  келесіде: арнайы  жабдық  ұстаушысына  сүзгі  қағазын
бекітіп, ол  арқылы  жанарамайдың 10 порциясын 2 мл-ден  өткізеді. Секундомермен
отынның  сүзгі  арқылы  өту  уақытын  өлшейді. Сүзілу  коэффициенті  жанарамайдың
бастапқы  2  мл-нің  соңғы  2  мл-ге  қатынасымен  табылады.  Əдетте  товарлық  дизельдік
отындардың сүзілу коэффициенті үштен төмен болады, бұл стандартар талабына сай.
Дизельдік  отындардың  сүзілгіштігіне  негізгі  əсерді  отынның  топтық  химиялық
құрамы  мен  қышқылдығы  тигізеді. Нафтендік  қышқылдар, əсіресе  судың  қатысуымен,
ұйыма тұнба құрып, отынның сүзілгіштігін күрт төмендетеді.
Отынның  үздіксіз  берілуіне  оның  тұтқырлығы  мен  тұтқырлық-температуралық

221
қасиеттері  үлкен  əсер  тигізеді (дизельдік  отындардың  тұтқырлық-температуралық
сипаттамалары 3 - суретте  көрсетілген). Дизель  отындарының  тұтқырлығы  неғұрлым
төмен болса, соғұрлым олардың берілуі сенімді, сүзілгіштігі жəне төменгі температуралық
қасиеттері  жақсы  болады. Бірақта, тым  аз  тұтқырлық  жағдайында (20 °С  кезінде 2,5—3
мм
2
/с-тан аз) отын жоғары қысым сорғысы мен форсункалар саңылауынан ағып сорғының
беру  коэффициенті  төмендейді. Бұл  жағдайда  отындардың  майлағыш  қасиеттері
төмендеп, плунжерлік жұбының тозуы өседі. Сондықтан стандартта отын тұтқырлығы 20
°С-та  минималды  мəннен  максималды  мəнге  дейін  нормаланады. Суық  қозғалтқышты
оталдыру жəне қыздыру кезінде, əсіресе қыс уақытында, отын тұтқырлығы едəуір жоғары,
ал номиналды жылу тəртібінде стандартта берілген шекті мəндерден төмен болады.
Бензиндердің  тұтқырлығы  сияқты  дизельдік  отын  тұтқырлығын  қылтүтікті
вискозиметрлермен анықтайды.
Қысымның  өсуімен  отын  тұтқырлығы  жоғарлайды. 20 МПа  қысымы  кезінде
отынның тұтқырлығы 2 есе, 60 МПа кезінде 4 есе, ал 100 МПа кезінде 10 есе өседі.
Температура  төмендеуімен  де  тұтқырлық  жоғарлап, жоғары  қысым  сорғысы
секциясының толуын қиындатады. Бірақ отынның берілуі оның температурасы бұлдырау
температурасынан төмен кезде бұзылады. Отынның бұлдырауы суыған кезде оның ішінде
жоғары  температурада  қататын  алкандар (парафиндер) микрокристалдарының  пайда
болуымен байланысты. Температура одан ары төмендеген сайын кристалдардың саны мен
өлшемі өсіп, олар біріге бастап, отынның ағымдылығы төмендеп, отын қатады.
8.1 - сурет. Дизельдік отындардың тұтқырлық-температуралық сипаттамалары: 1 -
жаздық; 2 - қыстық
Отынды  бұлдырауына  дейін  ғана  пайдалануға  болады. Бұлдыраған  кезде  парафин
кристалдары  бірте-бірте  сүзгіні  бітейді, отын  берілуі  тыйылады. Отынның  топтық
химиялық  құрамына  байланысты  оның  бұлдырау  температурасы  қату  температурасынан
5—10° - қа  жоғары  болады. Егер отын  құрамында  аздаған  су  болса  да  оның  бұлдырауы
минус 1 - 0 °С - нан басталады.
Қату  температурасын  төмендету  мақсатында  отынға  депрессорлар, яғни  өзінің
жоғары  беттік  белсенділігінің  арқасында  қатқан  парафин  микрокристалдарын  жұқа
қабықпен  орап  олардың  ары  қарай  бірігіп-өсуіне  жол  бермейтін  заттарды  қосады. Қату
температурасын  төмендетудің  маңызы  зор, өйткені  бұл  төменгі  температурада  отынды
төгіп, қайта  құйуына  мүмкіндік  береді. Қолайлы  жағдайда  депрессорлық  қоспаның 1 %
қату температурасын 20 жəне одан да көп °С-ға төмендетеді.
Депрессорлық  қоспалар  парафин  кристалдарының  пайда  болуын  қақпайламайды,
сүзгіліердің парафин мен мұз кристалдарымен бітелу қауіптілігін де төмендетпейді.
Отын  сүзгілерін  көліктерде  орнатқан  кезде  дизельдік  отындардың  төменгі
температуралық қасиеттерін ескеру керек.
Дизельдік  отындардың  төменгі  температуралық  қасиеттерін  жақсартудың  тиімді
-30
-20
-10
0
10
t,
0
C
0
5
10
15
υ, мм
2
/с
1
2

222
жолы - оны депарафиндау, яғни аяздату арқылы қатқан парафиндерді арнайы сүзгілермен
толық  немесе  жартылай  тазалау. Депарафиндауды  қату  температурасы —60 °С-тан
жоғары болмауы керек дизельдік отынның арктикалық маркасына ғана жасайды.
Сонымен  отынның  үздіксіз  берілуіне  отынның  тазалығы, тұтқырлығы  мен
тұтқырлық-температуралық жəне төменгі температуралық қасиеттер əсер етеді.
8.2.3.2 Дизельдік отынның булануы
Дизельдік  отындардың  булану  процесі  дизельдің  сығылу  ырғағының  соңындағы
жану камерасының ішкі қуысына тəн жоғары қысым мен температура, ауаның қарқынды
құйынды қозғалысы жағдайында өтеді.
Қыздыруға  бөлінетін  уақыт  қозғалтқыштың  айналу  жиілігіне  байланысты  болып,
баяу жүретін қозғалтқыштар үшін 50 мс-тан жүрдек қозғалтқыштары (айналу жиілігі 6000
мин
-1
) үшін 0,5 мс-қа дейін болады.
Дизельдерге  тəн  ішкі  қоспа  тұзу  процесстерін  отынның  тұтану  жəне  жану
процесстерінен бөлек қарауға болмайды.
Қоспа  тұзу  процесстеріне  əсер  ететін  отынның  негізгі  физикалық-химиялық
қасиеттерінің сандық мəндерін қарастырайық.
Дизельдерде  пайдаланатын  барлық  отындар  бензиндерге  қарағанда  ауыр
фракциялық  құрамды  болады. Олардың  қайнау  басы  бензиндердің  қайнап  біту  немесе
одан  біраз  төмен  температураларының  аралығында  болады. Дизельдік  отындарының
қайнау өрісі əдетте 150-360 °С. Баяу жүретін, стационарлық жəне кеме дизельдерінде 230-
360 °С-та (газойль) қайнап  бітетін  ауыр  отын немесе 300-400 °С-та  айдалатын  солярлық
фракциялар пайдаланады.
Жылдан  жылға  пайдалануы  өсетін  кең  фракциялық  құрамды  отындар (КФҚЖ)
ерекше  класты  құрайды. Олардың  қайнау  температурасы 60-350 °С. Барлық  қайнау
температуралары атмосфералық қысым кезінде көрсетілген.
Дизельдердегі нақты процестер жағдайында отындардың булануын бағалау кезінде
булану  өтіп  жатқан  ортаның  үлкен  қысымымен  байланысты  бұл  температуралардың
едəуір  өсетінін  ескеру  керек. Жану  камерасына  отынды  бүрку  алдында  оның  ішіндегі
ауаның  қысымы  үрлеусіз  қозғалтқыштарында 5-6 МПа, ал  үрлеумен  жабдықталған
қозғалтқыштарда 7-10 МПа құрайды.
Дизельдік  отынның  булануына  беттік  керіліс  едəуір  əсер  етеді: беттік  керіліс
неғұрлым  аз  болса, соғұрлым  булану  жəне  қоспа  тұзу  процестерін  үдететін  отынның
тозаңдауы біркелкі жəне жұқа болады.
Бірдей температурада дизельдік отынның беттік керілісі бензинге қарағанда 30—40
% көп, бірақ оның тозаңдауы жоғары температурада өтетіндігінен мұндай айырмашылық
байқалмайды. Мысалы, 100 °С - да  дизельдік  отынның  беттік  керілісі  автомобиль
бензинінің 30 °С - ғы  беттік  керілісіне  тең  болады. Дизельдік  отындардың  беттік
керілісінің температурадан тəуелділігі 8.2 - суретінде көрсетілген.
Дизельдік  отынның  қаныққан  буларының  қысымы  ұшқынды  оталатын
қозғалтқыштардағы  бензиндер  буының  қысымына  қарағанда  оның  булануына  аз  əсер
етеді, өйткені  дизельдерге  тəн  сұйық  жəне  булы  фазаларының  ара  қатысы  кезінде  бұл
қысым өте тұрақсыз жəне булану процесі ортаның үлкен қысымы кезінде өтеді.
0
10
20
t,
0
С
15
20
25
σ, мН/м

223
8.2 - сурет. Беттік керіліске температураның əсері:
1 - бензин; 2 - дизельдік отын; 3 - метильдік спирт
8.2.3.3 Отынның өздігінен тұтануға бейімділігі. Цетандық сан
Дизельде  отынның  тұтануы - күрделі  əрі  көп  сатылы  процесс. Дизельде  отынды
тұтандыратын сыртқы от көзі болмағандықтан, дизель отынының ең маңызды көрсеткіші
болып  оның  өздігінен  тұтану  бейімділігі  табылады.  Отын  жану  камерасына  бүркіген
мезетте  жана бастамайды. Əрдайым тұтанудың  белгілі бөгелуі  болады. Бөгелу неғұрлым
аз  болса, соғұрлым  жану  процесі  баяу  жүреді, демек, қозғалтқышқа  аз  динамикалық
жүктеме əсер етіп, ол жұмсақ, тарсылсыз жұмыс істейді.
Отынның өздігінен тұтануға  бейімділігін айқынды əрі бір мағыналы бағалау үшін
арнайы цетандық сан деп аталатын көрсеткіш стандартталған.
Цетандық сан (ЦС) деп стандартталған қондырғыда стандартталған тəртіпте
зерттелетін  отын  тұтануының  бөгелуімен  тең  цетан  мен  α-метилнафталин
қоспадасындағы цетанның пайыздық (көлем бойынша) құрамын атаймыз.
ЦС-ды  жұмыс  көлемі 652 см
3
, сығылу  дəрежесі  айнымалы  бір  цилиндрлі  ИТ9-3,
ИТ9-ЗМ немесе ИТД-69 қондырғыларында анықтайды.
Эталондық  отын  ретінде  екі  жеке  көмірсутегілері - цетан (С
16
Н
34
нормалдық
гексодекан) жəне  α-метилнафталин (С
11
H
10
  ароматтық  көмірсутегісі) пайдаланады.
Цетанның  өздігінен  жануға  бейімділігі  жоғары, оның  өздігінен  жануын 100 бірлікке
теңестіреді, ал  α-метилнафталиннің  өздігінен  тұтауының  бөгелуі  керісінше  үлкен, оның
өздігінен жануын 0-ге теңестіреді.
Көлемдік  пайызда  цетан  мен  α-метилнафталиннен  қоспа  құрай отырып, ЦС-ны 0-
ден 100-ге  дейінгі  отын  алуға  болады. ЦС-ды  жарқындарды  сəйкестіру  əдісімен
анықтайды. Бұл əдістің мазмұны келесіде.
Қондырғы  қозғалтқышының  сермеріне  екі  неондық  шам  орнатылған  құрсау
бекітіледі. Бұл екі шамның арасындағы ортақ бұрыш 13° құрау керек. Сермер құрсауында
шамдарға  қарама-қарсы  визирлік  құбыр  арқылы  байқауға  болатын  арнайы  ойықтар
жасалған. Бірінші  шам  отынды  беру  басы  мезетінде  жанады, оны  қосатын  қондырғы
(бүрку  индикаторы) форсункада  бекітілген. Екінші  шам  отын  тұтанған  мезетте  жанады,
бұл  шамды  басқаратын  тұтану  индикаторы  тізбекті  цилиндр  ішіндегі  қысымның  кенет
өзгеруінен тұйықтайды.
Отынның ЦС анықтау барысындағы қозғалтқыштың жұмыс істеу тəртібі
Қозғалтқыш білігінің айналу жиілігі, мин
-1
……………………………
900±10
Температура, °С:
суыту сұйықтықтың………………………………………………….....
100±2
ауаның (қозғалтқыш цилиндріне түсер алдында)...........................
65±1
картердегі майдың………………..……………………………………..
50—65
Форсунканы суытатын судың..…………………………………………
38±3
Қысым, МПа:
май магистралында......………………………………………………….
0,17-0,24
отынды бүрку.....……….…………………………………………..
10,6±0,4
Бүркудің озу бұрышы .............…………………………………………..
13
0
 до ВМТ

224
Отын шығыны, мл/мин……………………………………………….
13±0,5
Қозғалтқыш жұмыс істеп тұрғанда екі шам мерзімді (периодты) жанады, байқаушы
екі  жарқын  сызықты  анық  көреді. Бүрку  мезетті  білдіретін  неондық  шамның  сызығы
жұмыс  тəртібінен  тəуелсіз  бақылау  құбыршасының  визирлік  жібінің  астынан  жанады,
өйткені  шарт  бойынша  бүрку  бұрышының  озуы  тұрақты  жəне  жоғары  межелі  нүктеге
(ЖМН) дейін 13°-қа  тең, ал  тұтану  мезетін  білдіретін  шам  визирлік  жіптің  астында  тек
тұтанудың  бөгелуі  озу  бұрышына,  яғни  13°-қа  тең  болған  жағдайда  ғана  болады.  Егер
тұтанудың  бөгелуі 13°-тан  көп  болса, біліктің  айналу  бағыты  бойынша  сызық  визирлік
жіптен кейін көрінеді, егер аз болса - визирлік жіптен бұрын көрінеді.
Сынақ  барысында  сыналатын  жəне  эталондық  отындардың  тұтануының  бөгелуін
теңестіруге (13°-қа  тең  болу  керек) талаптанады. Сонда  сəулелі  сызықтардың  өткір
бұрыштары  сəйкес  келіп, бақылау  құбыршасының  визирлік  жібінің  астында  болады.
Осыдан бұл əдістің аталуы «жарқындарды сəйкестіру əдісі».
Төменде ЦС анықтау тəртібі келтірілген.
1. Қозғалтқышты іске қосады, қыздырып, стандарттық тəртіпке шығарады.
2.  Отын  сорғысының  берілісін  реттей  отырып,  отын  шығынын 13 мл/мин -ғып
бекітеді.
3. Бүркудің  озу  бұрышын  ЖМН-ге  дейін 13°-қып  бекітеді. Бұл  үшін  бүрку
индикаторының  неондық  шамын  қосып, түйіскіштер  арасындағы  саңылауды  бақылау
құбыршасында  жарқын  сызақтың  пайда  болуына  шейін  реттейді. Бұдан  кейін, бүркудің
озу  бұрышын  өзгертетін  механизммен  байланысқан  микрометрлік  бұранданы  жарқын
сызықтың соңы бақылау құбыршасының визирлік жібінің астында болған жағдайға дейін
бұрайды. Бұл  сəйкестілік  орындалған  кезде  бүркудің  озу  бұрышы  талапты  бұрышқа  тең
болады.
4. Эталондық  жəне  сынама  отындарда сынама (критикалық) сығылу  дəрежесін
анықтайды. Бұл  мақсатпен  шығарылым  құбырындағы  кранды  ашады, бекіту  сабын
(контрящая  рукоятка) түсіріп, штурвалды  сығылу  дəрежесін  тұтанудың  жіберілуі  пайда
болғанша  азайта  бұрайды. Тұтанудың  жіберілуі  шығарылымда  ақ  түтіннің  пайда
болуымен  қатар  жүреді. Тұтанудың  жіберілуі  пайда  болғаннан  кейін  сығылу  дəрежесін
бірте-бірте  ақ  түтін  жоғалғанға  шейін  көбейтіп, шығарылым  құбырындағы  кранды
жабады.
Штурвалды  бекітіп, микрометр  шкаласындағы  көрсетілімді  жазып  алып,
номограмма бойынша сынама сығылу дəрежесін анықтайды.
5. Сермердегі  шамдардың  жарқыны  сəйкестігімен сығылу  дəрежесін  анықтайды.
Жарқындардың  сəйкесіне  сай  сығылу  дəрежесі  сынама  сығылу  дəрежесінен  екі  бірлікке
көп  болуы  қажет. Жарқындар  сəйкес  болмаған  жағдайда  сығылу  дəрежесін  жарқын
сызықтардың қажетті сəйкестілігіне шейін өзгертеді.
Сынама  отынды  эталондармен  салыстыру  эталондық  отынның  екі  қоспасын
іріктеуден  тұрады. Қоспаның  біреуі  жарқынның  сəйкестігін  сынама  отынға  қарағанда
үлкен сығылу дəрежесінде, ал екіншісі кіші сығылу дəрежісінде беруі керек.
Анықталатын əр сығылу дəрежесін үш рет анықтап, орташа арифметикалық мəнін
табу керек.
Анықталған  мəліметтер  негізінде  эталондық  отындағы  сынама  отынмен  тең
цетанның пайыздық құрамын Х есептеу керек.
Есепті келесі формуламен жүргізеді
,
)
(
2
1
1
1
2
1
a
a
a
a
A
A
A
X
-
-
-
+
=
мұнда А
1
 — жарқынның  сəйкестігін  сынама  отынға  қарағанда  үлкен  сығылу
дəрежесінде беретін эталондық қоспаның цетандық құрамы; А
2
 — жарқынның сəйкестігін
сынама  отынға  қарағанда  аз  сығылу  дəрежесінде  беретін  эталондық  қоспаның  цетандың

225
құрамы; а,  а
1
,  а
2
 — эталондық  жəне  сынама  отындардың  жарқын  сəйкестігі  байқалған
сығылу дəрежелердің орташа арифметикалық мəндері.
Казіргі  заман  жүрдек  дизельдерінің  ЦС-ны 45-тен  төмен  болмауы  керек, орташа
жəне аз жылдамдықты дизельдер үшін ЦС нормаланбайды. Жүрдек дизельдерінің ЦС-нын
білу  маңызды, өйткені  бұл  көрсеткіш  цилиндрдегі  қысымның  өсу  жылдамдығы, демек
дизель жұмысының қаттылығы тəуелді тұтану периодын толық сипаттайды.
Дизельдің нормалды жəне жұмсақ жұмыс істеуі үшін қысымның өсу жылдамдығы
иінді  біліктің 1° айналымына 0,5—0,7 МПа-дан  аспау  керектігі  экспериментальдық
жолмен  дəлелденген. dp/dφ  үлкен  мəндерінде  қозғалтқыш  жұмысы  ретсіз  қатты  болады.
Бұл оның тарсылының, дірілінің, отын шығынының жəне түтіннің өсуіне əкеп соғады.
Тұтану  бөгелуінің  аздығынан  отынның  негізгі  бөлігі  жану  камерасына  бүркілу
барысында  жанады. Бұл  жағдайда  отынның  жануы  оның  берілу  заңына  тəуелді, демек
басқарылымды болады. Бөгелудің үлкен мəндерінде отынның алғашқы порциясы жанбай,
жану  камерасында  жиналып, аз  уақытта  бірден  толығымен жанады. Бұл қысымның күрт
өсуіне  əкеп  соғады. Максимальды  жылу  бөліну  бұл  кезде  кеңею  процесінде  басталады,
нəтижесінде  отын  үнемділігі  нашарлайды, отын  толық  жанбайды, жұмыс  атқарған
газдарда түтін пайда болады.
Тұтанудың  бөгелуі  тек  отынның  қасиеттеріне  ғана  емес  бір  қатар  факторларға
байланысты. Ол келесі жағдайларда азаяды:
- сығылу дəрежесі өскен кезде;
- шығарылымда ауаның температурасы мен қысымы өскен кезде;
- бүркудің озу бұрышы азайған кезде;
- отын тозаңдауын қарқындатқан кезде;
- отын берілуінің оптимальды заңы кезінде.
Басқа  жағдайлар  тең  кезде  отынның  өздігінен  тұтануға  бейімділігінің  шешуші
факторы болып оның топтық жəне индивидуалдық химиялық құрамы табылады. Өздігінен
тұтануға  нормалды  алкандардың  бейімділігі  ең  жоғары  болады. Мұндай  алканның
молекулярлық  массасы  неғұрлым  жоғары  болса, соғұрлым  оның  өздігінен  тұтану
бейімділігі, демек ЦС-ны да жоғары болады. Көміртегі атомының саны бірдей кезінде ЦС-
ның  төмендеу тəртібі  бойынша  көмірсутегілер келесі ретте  орналасады: алкандар, моно-
цикландар, ароматтық көмірсутегілер.
ЦС-на отынның от алу қасиеттері де байланысты. Ол неғұрлым аз болса, соғұрлым
от  алу  қасиеттер  нашар  болады. ЦС-ды  отынның  булануымен  келіспейтін  шамадан  тыс
көбейту  де  мақсатқа  лайықты  емес. Өйткені  отынның  ерте  тұтанған  бөлігі  əлі  буланып,
жануға  дайын  емес  бөлігімен  кездеседі. Бұл  отынның  толық  жанбауына, демек
қозғалтқыштың  отын  үнемділігінің  төмендеуі  мен  жұмыс  атқарған  газдардың  түтіндігі
жоғарлауына əкеп соғады.

жүктеу/скачать 7,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: