БАЛАНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҒЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН МЕКТЕПТЕГІ

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
71 
психологиялық  қысымнан  күйзеледі.  Бұл  көрсеткіштің  себебі  түрлі  болуы  мүмкін,  мысалы  жақын  туыс 
адамнан айрылу, ата-ананың ажырасуы, қымбат затын жоғалту, мектеп ауыстыру, балаға жақын адамның 
балаға деген талабын аса көтеруі. 
Ең  күшті  күйзеліс,  ол  мектеп  күйзелісі.  Бүгін  мектеп  –  елеулі  психогендік  ықпал.  Баланың  дамуына 
және психологиялық денсаулығына әлеуметтік және экологиялық мәселелер үлкен әсер  етуде. Сонымен 
қатар  генетикалық  ерекшеліктердің  орны  бар.  Дегенмен,  баланың  психологиялық  денсаулығына  деген 
кері әсер мектептегі білім алу үрдісіндегі қолайсыз жағдайға байланысты.  
Л.Г.  Федоренконың  пікірі  бойынша,  алты,  жеті  жастағы  балалар,  мектепке  келісімен,  жан-жақты 
жүктелімге ұшырайды [1]. 
Бала-бақшадағы  жайлы  жағдайдан,  мектептегі  бір  келкі  орналасқан  сыныпқа  ауысу,  далада  табиғат 
ойынға шақырған кезеңде, көп уақыт ыңғайсыз қалыпта отыру, мұғалімнің мінез-құлқында дөрекі сөздер-
дің  болуы,  сыныптастарының  жәбірлі  сөздері  –  баланың  психикалық  денсаулығына  кері  әсер  беретін 
жағдайлар. 
Сонымен  қатар,  балаға артқан  жүктеме:  кешікпеу,  басқалардан  жақсы  болу,  дұрыс  оқу,  қатесіз  жазу, 
тапсырманы уақытымен өткізу, ұдайы жетістікке қол жеткізу сезімі баланың психикалық денсаулығына 
қысым тигізеді.  
Соңғы бес жылда, Бүкіл одақтық денсаулықты сақтау ұйымының мәліметі бойынша бастауыш сынып 
оқушыларының  ауруы  25%-ға,  ал  жоғарғы  сынып  оқушыларында  созылмалы  ауру  50%-ға  көбейген.  70 
оқушылар мектеп бағдарламасын меңгеруде қиыншылық көреді, әр бесінші оқушының мектеп бітіргенде 
созылмалы ауруы болса, тек 50 ғана толығынан дені сау, психикасы сау деп көрсетіледі [2]. 
Қазіргі  кезеңде  баланың  психологиялық  күйзеліске  ұшырауының  себебіне  әр  маман  жауап  іздеп,  әр 
түрлі  тұжырымға  келеді.  Біреулер  әлеуметтік-экономикалық  шешімге  келеді:  тұрмыстың  төмен  деңгейі, 
мұғалімнің  төмен  айлығы.  Екіншілері  мектеп  бағдарламасының  ауыр  болуы:  оқушының  сыныпта  көп 
уақыт  болып,  ауада  аз  жүруі,  дене  тәрбиесімен  айналыспауы.  Келесі  мамандардың  пікірі  бойынша, 
медициналық қызмет көрсетуінің кемшілігінде десе, басқалары себепті оқыту әдісінен іздейді. 
Біздің  ойымызша,  бұл  пікірлердің  барлығын  қарастырып,  баланың  психикалық  денсаулығына  кері 
әсер  беретін  ықпалдың  санын  қарастырмай,  осы  мәселелердің  шешімін  іздестіру  маңызды  болып 
табылады. 
Физиолог  М.М.  Безруких  көптеген  жылдар  бойы  өткізген  зерттеу  жұмыстары  бойынша,  мектепте 
балаға кері әсер беретін ықпалдарды көрсеткен: 
- педагогтың есеңгірететін тәсілдері; 
- білім үрдісін қарқындандыру; 
-  оқыту  әдістері  мен  технологияларының  жас  ерекшеліктеріне  және  бала  мүмкіншіліктеріне  сәйкес 
келмеуі; 
- оқу қызметі жүйелі түрде ұйымдастырылмауы; 
- мұғалімнің қызметте сауатсыздығы; 
- денсаулық және денсаулық өмір салтын қалыптастыру жүйесінің болмауы [3]. 
Баланың табысқа жетудегі ыждағаттануы, уақыттың шектелуі, сәтсіздікке ұшырауы, мұғалім мен ата-
ананың қанағаттанбаушылығы («Тағы бәрі сені күтуде!», «Сен тағы үлгермедің!», «Мына жазуың не?!») 
баланы  әдетте  күйзеліске  әкеледі.  Мұғалімнің  баланы  кемітуі,  елемеуі,  дұшпандық  қалыпта  болуы, 
баланы күдіктену, сенбеу, немесе дөрекі сөйлесуі, аффективті мінез көрсету, мұғалім тұлғасында невроти-
калық өзгерістер болуы баланың психикалық денсаулығын микро күйзелістерге әкеліп соғады. Мұғалім-
нің  өз  пәнін  білім  алу  жүйесінде  ең  басты  мақсат  деп  ойлауы,  немесе  өктемшіл,  авторитарлық  әдістер 
қолдануы  баланың  психикалық  денсаулығына  қауіп  туғызады.  Сондықтан  осындай  ұстаздардың 
жұмысын ерекше қадағалау қажет. 
Бүгінгі  физиологтардың  пікірінше  жоғарғы  сыныптағы  оқушыларға  уақыттың  жетпеуі,  уақыттың 
кемшілігі теріс әсер туындатады. Бұл оқытудың әдісі мен технологиясына байланысты. Қазіргі кезеңдегі 
мектептердегі білімнің жетістігін сапа емес санды көрсеткіштер анықтайды. 
Білім  үрдісін  қарқындандыру  ықпалын  қарастыруда,  бірнеше  бағыттар  айқындалады:  оқу  сағаттар 
санының көбею, баланың күн тәртібін өзгертіп, дем алу уақытын азайтуы, баланы болдырып шаршауына, 
алаңдауына  әкеледі.  Ал,  оқу  сағаттарының азайып, үй  тапсырмасының  көбею  де  баланың  шамадан  тыс 
күш салуына әкелуі әбден мүмкін. 
Осының  салдарынан  баланың  жай  таппауы,  дұрыс  ұйықтай  алмауы,  жыламсырауы,  зейіннің  шоғыр-
ланбауы  ата-анамен,  мұғаліммен  бұл  белгілер  көрінісі  еріншектік,  оқуды  қаламауы,  тырыспауы  секілді 
қабылданады. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
72 
Жазуға және оқуға үйретуді жеделдету, үздіксіз жазуға үйрету әдісіде баланың психологиялық денсау-
лығына қауіп тудыруына ықпалын тигізеді. 
Оқу  қызметі  жүйелі  түрде  ұйымдастырылмауын  қарастырсақ,  бұл  жерде,  үзіліс  уақытын  азайту, 
үшінші  сабақтан кейін белсенді демалыстың болмауы, өзіндік жұмыстарымен  бақылау жұмыстарын бір 
күнде орындау, бір сабақта 3-4 рет іс-әрекет өзгерту, баланың зейінін аударуға қиындық тудырып, еңбек-
ке қабілеттілігінен айырады, денсаулығы нашарлап, оқуға деген  түрткі жойылады. Бала  еріншек болып, 
оқуға деген қызығушылығы кемиді. 
Баланың психикасына қауіп тудыратын ықпал ұстаз болуы мүмкін. Ұстаз өз пәнін жақсы біле отыра, 
баланың жеке, дара және жас ерекшеліктерін, мүмкіншіліктерін ескермеуі кездеседі. 
Әр  мектепте  баланың  білімімен  қатар,  эмоционалды  жайлығын,  денсаулығын  дамытатын  және 
баланың қызығушылығын қорғауға жауапты ұстаз керек. 
Соңғы жылдары ұстаздың психологиялық денсаулығы мәселесі ерекше қарастырылуда. Қазіргі кезең-
дегі мектептердің тұлғаны бағдарлау үлгісіне байланысты, қоғам мұғалімнің тұлғасына деген талабын кү-
шейтуде. Әлеуметтік салада мұғалімнің кәсіби іс-әрекеті психологиялық тұрғыда кернеулі болып табыла-
ды.  Мұғалімнің  еңбегі  күйзеліске  ықпалы  артқан  мамандықтардың  тобына  жатады.  Жүйке  жүйесінің, 
психиканың кернеулі жағдайда болуы, невротикалық, психосоматикалық ауытқуларға әкелуі мүмкін. Бі-
лім беру мекемесінің тәжірибесінде ұстаздың кәсіби бейімделуінің сәтсіз болу себебі, тұлға белсенділігін 
ұйымдастыруы мен ішкі күш-қуат қорының сәйкес келмеуі деп қарастырылады [3]. Бұл жағдай ұстазды 
жағымсыз психикалық күйге ұшыратады. Мұғалім артық шамасынан күш жұмсап қажып, қалжырайды. 
Оқушыларға  қолайлы  жағдай  тудыратын,  білім  беру  ортаны  жайлы  жағдайда  ұйымдастыратын  – 
ұстаз. Осыған орай ұстаздың психикалық денсаулығын сақтау жұмысын ұйымдастыру, қазіргі кезеңдегі 
білім беру жүйесінің өзекті міндеті болып табылады. 
Білім  беру  үрдісіндегі  қызметкерлердің  кәсіби  тұрғыда  эмоционалды  күйреуінің  бірнеше  себептері 
беріледі:  
Ұстаздың қате жіберу мүмкіншілігінің  болмауы. Кәсіби  сәтсіздікке кезікпеу үшін, мұғалім өз жұмыс 
уақытын кеңітеді (Жұмысты үйге алу және т.б.). Сондықтан толық демалып, жұмыстан кейін күш жинау 
мүмкіншілігінен айырылады. 
Кәсіби мәртебеге қанағаттанбау. 
Жұмыс орындарының қысқару себебінен қызметсіз қалу үрейі. 
Жас  мамандар  мен  өзге  мектептен  ауысып  келген  мұғалімдерді  кәсіби  маман  ретінде  басшылықтың, 
әріптестердің бағаламауы. 
Өзін-өзі көрсету, өзін-өзі іске асыру мүмкіншілдігінің болмауы. 
Еңбек ету кезеңінде жағымды түрткінің болмауы [4]. 
Сонымен, білім беру үрдісінде мұғалімнің психикалық денсаулығын сақтау және нығайтуға мүмкінші-
лік тудыру қажет. Психоэмоционалды күйді реттеудегі дағдыларды қалыптастырып, эмоционалды күйзе-
лісті педагогмкалық қызметте алдын-алу маңызды орын алады. 
Егер  педагогикалық  іс-әрекетте  аталған  қағидалар  ұсталынса,  ұстаздар  ұжымында  психологиялық 
климат  жақсарып,  ұстаздың  үрейлі,  мазасыз  сезімі  жойылып  мұғалімнің  өзін-өзі  бағалауы  және  өзіне 
деген  сенімділігі  арта  түседі.  Қазіргі  таңда  жоғарғы  оқу  орындарында  білікті, құзіретті  болашақ  маман-
дарды даярлауға көптеген жаңа әдістер, технологиялар қолдануда. Психологиялық денсаулығы тұрақты, 
өзіне  сенімді,  белсенді  ұстаз  әр  уақытта  балаға  сапалы  білім  беріп,  психологиялық  қолайлы  жағдай 
туындатады. 
Біздің  ойымызша,  педагогтың  кәсіби  біліктілігін  арттыруға,  психологиялық  денсаулығын  реттеуге 
арналған психологиялық жұмыстар, тренинг-семинар сабақтары ұйымдастырылуы қажет. 
Мұғалім тәлiм-тәрбиенiң процесiн ұйымдастырушы бола отыра, сонымен қатар, балаға ортаны жайлы 
етіп жасайды.Демек, баланың психологиялық денсаулығы- педагогикалық процестің сапасында. 
 
1.  Федоренко Л.Г. Психологическое здоровье в условиях школы. - СПБ.: КАРО, 2003. 
2.  Доклад Комитета экспертов Всемирной организации здравоохранения.  
3.  (ВОЗ) 1979 года: Психическое здоровье и психосоциальное развитие детей. 
4.  Безруких М.М. Здровьесберегающая школа. - М., 2004. 
5.  Мухина В.С. Детская психология. - М., 1999. 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
73 
ПУТИ И СПОСОБЫ ОБУЧЕНИЯ И ВОСПИТАНИЯ ПЕДАГОГОВ-ХОРЕОГРАФОВ 
В ВУЗАХ КАЗАХСТАНА 
 
Л.А. Николаева – к.п.н., ст. преподаватель КазГосЖенПУ 
 
Түйін 
Мақалада Қазақстан жоғары оқу орындарында педагог-хороеграф мамандарды оқыту мен тәрбиелеудің әдістері 
мен  жолдары  қарастырылады.  Қазіргі  таңда  Қазақстанның  хореографиялық  білім  беру  жүйесінде  қазіргі  оқыту 
әдістерінің жаңа түрлеріне ғана емес, ұлттық педагогтардың бай тәжірибесіне де көңіл бөлінуде. Ұлттық педагогтар-
дың  бай  тәжірибесін  тиімді  пайдалану  оқу  үдерісін  табысты  етері  сөзсіз.  Жас  хореографтардың  осы  жинақталған 
тәжірибені үнемі пайдалана бермейтіні рас. 
 
Резюме 
В  статье рассматриваются  пути  и  способы  обучения и воспитания педагогов-хореографов в  ВУЗах Казахстана. 
На  современном  этапе  развития  хореографического  образования  в  Казахстане  большое  внимание  уделяется  не 
только современным методикам преподавания, но и богатому накопленному опыту народных педагогов. Их богатый 
опыт позволяет сделать процесс обучения хореографии наиболее полным и успешным. Молодые педагоги-хореогра-
фы не всегда используют накопленный опыт. 
 
Summary 
The article describes the ways and methods of the pedagog-choreographs traning at the high schools of Kazakhstan. At the 
present stage of development of choreographic education in Kazakhstan much attention is paid not only to modern techniques 
of  teaching,  but  also  to  the  rich  experience  of  national  teachers.  Their  experience  allows  to  make  process  of  training  of 
choreography successful. Young teachers-choreographers do not always use of their experience. 
 
Пути и способы обучения и воспитания педагогов-хореографов являются  важной областью балетной 
педагогики Казахстана. Ведь лучший педагог – это воспитывающий педагог. Как нам кажется, в настоя-
щее  время  воспитательному  аспекту  уделяется  недостаточно  внимания, и  прежде  всего  это  происходит 
из-за  незнания  и  неумения  начинающих  педагогов  правильно  использовать  принцип  воспитывающей 
педагогики. Между тем, воспитание – процесс длительный и многогранный, и его нельзя рассматривать 
отдельно  от  процесса  обучения.  Они  тесно  взаимосвязаны.  И  если  обучение  направлено  на  развитие 
технических  данных  танцовщика,  то  воспитание  в  этом  процессе  способствует  становлению  личности 
танцовщика, его творческой индивидуальности.  
Следует иметь в виду, что разработка системы хореографического образования в Казахстане началась 
ещё в далёкие 20-е годы прошлого столетия, когда одарённых детей собирали в школы для талантливой 
молодёжи Тогда вопросы воспитания были даже более важны, чем вопросы обучения. Это было связано с 
недостаточной  общей  культурой  общества.  Необходимо  было  прививать  детям  правила  поведения, 
общения,  навыки  к  труду,  воспитывать  нравственность,  моральные  качества.  Вопрос  об  определении 
целей балетной педагогике Казахстана всегда рассматривался в тесной взаимосвязи с другими педагоги-
ческими категориями – приобретением профессиональных навыков, жизненных умений. 
Видный казахский педагог и воспитатель Ж.Аймауытов писал: «Если в существовании человека есть 
цель,  то  она  должна  быть  в  воспитании.  Эта  цель  должна  быть  общей  и  полезной  для  всех  людей»  [1]. 
Далее,  рассуждая  о  методах  воспитания,  факторах,  влияющих  на  формирование  личности,  он  пишет: 
«Для  того,  чтобы  воспитывать  детей,  прежде  всего  учитель  сам  должен  быть  воспитанным.  Ребёнок 
больше схватывает увиденное, чем сказанное. А коли так, ребёнка надо воспитывать на примере [1]. Это 
как нельзя более кстати применимо к балетной педагогике, ведь всё обучение здесь основано именно на 
показе педагогом тех или иных танцевальных движений.  
Важным  моментом  в  развитии  системы  хореографического  образования  балетного  танцовщика 
является  также  вопрос  о  способностях  ребёнка.  В  качестве  основной  задачи  выдвигается  выявление  и 
развитие  у  детей  положительной  мотивации,  способствующей,  согласно  законам  педагогики,  лучшему 
восприятию  учебного процесса. В ребёнке, по мнению учёных-педагогов, с рождения заложены  основы 
различных способностей, хорошего и плохого. Что в ребёнке будут выявлять, те качества и навыки будут 
развиваться.  Поэтому  задача  воспитания  –  выявлять  и  развивать  положительные  качества  и  устранять 
отрицательные [2]. 
В  послевоенный  период  (50-70-е  годы  20  века)  воспитание  постепенно  отходит  на  второй  план.  Это 
опять-таки связано с общим развитием общества, когда главными становятся технические достижения в 
области  танца.  Вместе  с  тем  видные  педагоги  и  воспитатели  Казахстана  придавали  огромное  значение 
воспитательному процессу. В определении целей воспитания балетного танцовщика необходимо учиты-
вать несколько факторов. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
74 
1) Прежде всего, педагог должен чётко уяснить, что в зависимости от возрастных групп цели и задачи 
воспитания бывают разные. Если в младших классах хореографического училища детей следует воспиты-
вать, используя в большей мере принцип наглядности, то в старших классах основной акцент необходимо 
делать  на  воспитание  самостоятельности  учащихся,  их  умении  правильно  строить  учебный  процесс, 
планировать своё время.  
2)  Необходимо  учитывать  индивидуальные  психологические  особенности  учеников.  Одного  можно 
воспитывать на примере более способного ученика, другого это, наоборот, приведёт к потере интереса к 
обучению.  Некоторых  учеников  следует  воспитывать  в  плане  отношения  к  другим  членам  коллектива. 
Хореография, как искусство коллективное, предполагает воспитание определённых отношений с партнё-
рами, и в этом смысле учащимся нужно прививать воспитание чувства партнёрства, уважения, но вместе 
с тем требовательности друг к другу, так как от верных и точных взаимодействий с партнёрами зависит 
успех балетного спектакля. Таким образом, хорошее качество воспитательной работы педагога обеспечи-
вает хорошее качество всей творческой деятельности.  
3) Вместе с тем искусство балета – это ещё и искусство индивидуальностей. Роль личности  танцовщи-
ка очень велика. В связи с этим задача педагога заключается не только в умении разглядеть индивидуаль-
ность  в  ребёнке,  но  и  воспитать  его  в  правильном  направлении  –  не  превращать  в  индивидуалиста,  но 
научить вести себя на сцене так, чтобы личность одного исполнителя не выделялась из общего действия 
спектакля.  
4)  Немаловажное  значение  имеет  также  воспитание  в  учениках  умения  трудиться.  Трудолюбие  и 
физическая  выносливость  –  одни  из  самых  главних  составляющих  в  процессе  воспитания  грамотного 
танцовщика.  В  этой  связи  воспитание  положительной  мотивации  у  ребёнка  имеет  первостепенное 
значение [3].  
В  настоящее  время  основной  ошибкой  начинающих  педагогов  является  то,  что  они  не  считают 
процесс воспитания важной составляющей в общей системе обучения хореографическому искусству. На 
первый  план  они  выдвигают  как  можно  более  ускоренное  изучение  того  или  иного  танцевального 
произведения, технические задачи исполнительского мастерства. В результате мы видим на сцене техни-
чески сложное произведение , но художественной ценности оно иметь не будет.  
В связи с вышеизложенным, наиболее верным решением, как нам кажется, могут стать рекомендации 
более  опытных педагогов, изучение трудов по педагогике и психологии. Кроме того, необходимо также 
учитывать индивидуальные способности учеников, их психологические характеристики, умение адапти-
роваться  к  предлагаемым  моделям  творческого  процесса.  А  на  этот  аспект,  как  показывает  педагогиче-
ская  практика,  молодые  педагоги-хореографы  не  всегда  обращают  должное  внимание.  В  основном  они 
стараются давать учебные знания, но не акцентируют внимание на воспитательных мерах. 
Вот почему важнейшей задачей всей системы хореографического образования в Казахстанских ВУЗах 
культуры и искусства должно стать не только обучение, но и воспитание. Только тогда наша отечествен-
ная хореография получит высококвалифицированных специалистов в области танцевального искусства и 
в системе хореографического образования. 
Тірек сөздер: хореография, халық педагогикасы, хореографиялық білім, жоғары мектеп.  
Ключевые слова: хореография, народная педагогика, хореографическое образование, высшее школа. 
Keywords: choreography, national pedagogics, choreographic education, the highest school. 
 
1. Аймауытов Ж. «О воспитании» – «Абай» 1918 г. - №2(13). 
2. Беспалько В.П. «Слагаемые педагогической технологии». - М., 1993 г. – с. 89. 
3. Захаров Р.В. «Искусство балетмейстера». - М., 1962 г. - с. 37. 
 
МӘДЕНИАРАЛЫҚ ҚҰЗІРЕТТІЛІКТІҢ НЕГІЗІН ҚҰРАЙТЫН МАҚСАТТАР МЕН 
ПРИНЦИПТЕРДІҢ ЕКІНШІ ШЕТ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ МАҢЫЗЫ 
 
Г.Е. Нұртаева – аға оқытушысы, Абай атындағы ҚазҰПУ 
 
Резюме 
В данной статье рассматриваются теоретические проблемы, связанные с межкультурной компетенцией, в частно-
сти ее основные цели когнитивно-коммуникативные и когнитивно-развивающие. Они играют важную роль в обуче-
нии иностранных языков. В статье выявлены основные принципы межкультурной компетенции, стратегии и техники 
ее достижения в обучении второго иностранного языка.  
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
75 
Summary 
The article deals with the theoretical issues related to intercultural competence, particularly its main objectives  cognitive 
and communicative and cognitive developing. It has an important role in teaching foreign languages. The main principles of 
intercultural competence, strategy and equipment of its achievement in training of the foreign language are described in this 
article. 
 
Қазіргі  таңда  егеменді  еліміздің  басқа  мемлекеттермен  қарым-қатынасы  нығайып,  артып  отырған 
шақта елімізге шетел тілін жетік меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында 
еркін пайдалана алатын, ой өрісі кең, білімді мамандар қажет екені белгілі. Әр тұлғаның қоғамның әртүр-
лі саласында қол жеткізген жетістіктерінің нәтижелері әртүрлі дәрежеде болмақ, сол себептен шетел тілін 
оқытудың мақсаты тек нақты білім іскерліктерін ғана біліп қоймай, тілдік тұлғаны қалыптастыру болып 
табылады,  ол  тілдік  тұлғаға  шет  тілі  «өмір  заңдылықтары»  мен  «нақты  жағдаяттарда  қарым-қатынас 
жасай алу үшін» де қажет болмақ [1, 60].   
Білім  беру  үдерісіндегі  ең  негізгі  мәселе  –  шет  тілдерінің,  сондай-ақ  екінші  шет  тілін  оқытудың 
мақсаттарын  нақтылап  анықтау  болып  табылады.  Оқыту  процесін  құрайтын  барлық  әдіс-тәсілдердің 
жиынтығы,  нақтылап  айтсақ,  оқытудың  тактикасы  мен  стратегиясы  шет  тілдерін  оқытудың  мақсатын 
құрайды. Ол маңызды әлеуметтік-педагогикалық және әдістемелік категорияға жатады [2, 24].  
Ал шет тілдерін оқыту әдістемесіндегі мақсат – оқыту кезінде алға қойылған міндеттердің бір жүйеге 
тоғысуы  мен  субьектінің  мәдениетаралық  қарым-қатынас  құзіреттілігін  қалыптастыру  болып  табылады. 
Ол  бөтен  мәдениет  пен  мәдени  диалогқа  қатысу  арқылы  көрініс  табады.  Бұл  мақсатқа  өзіміз  оқытып 
отырған  студенттердің  мәдениаралық  құзіреттілікке  қабілетті  болу  мүмкіндігін  қалыптастыру  арқылы 
ғана жете аламыз.   
Мәдениаралық  құзіреттілікке  дұрыс  түсініктеме  беру  үшін  Н.Д.  Гальскова  мен  Н.И.  Гездің  айтқан 
пікіріне  сүйенеміз,  «это  есть  способность,  позволяющая  личности  реализовать  себя  в  рамках  диалога 
культур,  т.е.  в  условиях  межкультурной  коммуникации.  Ее  становление  осуществляется  во  взаимосвязи 
освоения иноязычного кода и развития культурного опыта человека, в составе которого можно вычленить 
отношение человека к себе, к миру, а также опыт творческой деятельности» [3, 346]. Көріп отырғанымыз-
дай, мәдениаралық құзіреттілік, ол – күнделікті өмірде қолданылатын әдет-дағдылар мен салт-дәстүрлер 
туралы ілімді білу, яғни, басқа мәдениеттің өкілдерімен қарым қатынасқа түсе алатын қабілетті меңгеру. 
Сонымен қатар ұлттық мәдени құндылықтар туралы кең мағлұмат білу және күнделікті өмірде жиі қолда-
нылатын ым-ишараларды да түсіне білу. Бұл  қабілеттер өте жас  кезден қалыптаса бастайды және үнемі 
даму үстінде болады. Біз студенттерге тілді ғана үйретіп қоймай осы аталған әдет-дағдыларды қатар беріп 
отырсақ, айтарлықтай нәтижеге қол жеткіземіз. Тіл үйреніп жатқан студенттеріміз басқа елдің мәдениеті-
мен  кездесіп  қалған  жағдайда  ешқандай  психологиялық  күйзеліске  түспей,  емін-еркін  қарым-қатынасқа 
түсе алады [4, 28]. Қай кезде болмасын біз жаңа ортаға тап болып, әртүрлі мәдениет өкілдерімен дәмдес, 
әріптес болатын жағдайлар кездеседі, міне осындай жағдайда басқа елдің мәдениетін түсіну бізге өзімізге 
таныс емес ортаға тез үйренісіп кетуімізге септігін тигізеді.  
Біртұтас  кешенді  оқу  жүйесі  болып  табылатын  мәдениаралық  құзіреттілікке  үйрету  қазіргі  таңдағы 
тілдік саясат пен тіл мәселесі тәрізді өзекті мәселелердің жаңа бағыттарын айқындайды. Ол әлем бейнесі-
нің  көріністеріне  ден  қоюға  бағытталған  оқу-әдістемелік  шараларды  іске  асыру  бойынша  жасалынады. 
Бұл  бағытта  болашақ  мамандардың  біліктілігін  кәсіби  түрде  шетел  тілі  арқылы  дамытуға  да  зор  көңіл 
бөлінеді. Студенттердің шетел тілінде қарым-қатынас жасай алу қабілеттерін қалыптастыру – шетел тілі 
курсының барлық оқу-әдістемелік құрылымын анықтайтын оқытудың ең басты факторы болып табылады 
және де студенттердің тұлғалық потенциалын белсендіретін құрал болып табылады. 
Мәдениаралық  құзіреттілікті  қалыптастыру  кезінде  ең  басты  назарға  алынатындары  когнитивті-
коммуникативті мақсат пен когнитивті-дамушы мақсат болып табылады.  
Когнитивті-коммуникативті мақсат бойынша студенттер шет тілінде жазылған мәтіндерді түпнұсқада 
оқи  алады  және  оларды  өмірдің  барлық  кезеңдерінде  қолдана  алады,  оқу  үрдісі  олардың  жадында  ұзақ 
уақытқа  дейін  сақталып  қалады.  Сонымен  қатар,  тыңдау,  сөйлеу,  жазуға  да  үйрету  ең  маңызды  үрдіс 
болып табылады.  
Екінші мақсат – когнитивті-дамушы – ол бірінші мақсатпен өте тығыз байланысты, себебі оқу студент-
тердің  когнитивті  қабілеттерін  арттыруға,  интеллектуалдық  ой-өрістерін  дамытуға  тікелей  ықпал  етеді. 
Екінші  шет  тілін  оқытудың  когнитивті  дамушы  мақсатының  негізі  сол,  ол  студенттердің  ойлау  және 
сөйлеу қабілеттерін дамытып, олардың өз ойларын ана тілдерінде және шет тілдерінде айта білуді көздей-
ді. Ал бұл мақсаттың когнитивті-коммуникативті мақсатсыз орындалуы мүмкін емес [5, 54]. 
Екінші шет тілін оқыту барысында оның нақты мақсат-міндеттерін анықтау үшін Н.Д. Гальскованың 
«оқушылардың мәдениаралық қарым-қатынасты жасауға деген қабілеттерін қалыптастыру, оған олардың 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
76 
үнемі дайын болуларын және өз беттерімен одан ары дамытуға қабілетті болуларын қалыптастыру» деген 
пікіріне сүйенеміз [5, 56]. 
Автор осы мақсатты прагматикалық және  педагогикалық деген екі аспектіде алып қарастырады: 
Прагматикалық аспект студенттердің коммуникативтік компетенцияларды меңгеруімен байланысты 
қарастырылады. Олар өздерінің оқып отырған тілдерін күнделікті қарым-қатынас жағдайында, тұрмыста 
қолдана білуге дайын болулары керек. Ол үшін студенттер: 
-  оқып  отырған  тілдің  жүйесі  туралы  толық  хабардар  болулары  керек,  яғни  оларды  қолдану  ережесі 
туралы жақсы білулері керек. 
- коммуникативтік дағдыға ие болулары керек, яғни, нақты бір тақырыпта әңгіме қозғаған кезде емін-
еркін сөйлей алатындай, толық түсінетіндей және өз ойын еркін айтып, жеткізетіндей жағдайда болулары 
керек. 
Бұл дағдылар арқылы студенттер: 
-  өздерінің  әріптестерімен  ауызша  формада  болсын,  жазбаша  формада  болсын  емін-еркін  сөйлесе 
алады, кез-келген тақырыпта өздерін қызықтыратын мәліметті ала алады, әріптестерінің қойған сұрақта-
рына нақты жауап беріп, пікірталасқа түсе алады; 
- тыңдап немесе оқып отырған мәтіннен қажетті ақпаратты тауып, сол ақпаратты басқаларға өз сөзімен 
жеткізіп бере алады.  
Тіл  үйренуші  жастардың  тілге  деген  қабілеттерінің  ары  қарай  жетілдірілуі,  ана  тілі  мен  өздері  оқып 
жатқан бірінші және  екінші шет тілдерінің өзгешеліктерін ажыратып, түсіне білу қабілеттері екінші шет 
тілін оқытудың педагогикалық аспектісінде қарастырылады [5, 64]. 
Жас  ұрпақты  тәрбиелеудің  кешенді  міндеттерін  жүзеге  асыруға  қызмет  жасайтын  оқыту  әдістемесі 
үнемі жаңарып, даму үстінде болады. Оның тиімділігі студент іс-әрекетінің сипатымен айқындалады. Ал 
студенттің  іс-әрекеті  оның  қызығушылығы  арқылы  көрінеді,  ол  әрине  ұстаздың  еңбегіне,  шеберлігіне 
байланысты. Студенттердің пәнге деген қызығушылығын оятып, шығармашылық әрекетін ұйымдастыра 
алмаған ұстаз айтарлықтай табысқа қол жеткізе алмайды. Ол үшін оқытушының өз пәнін жетік меңгеріп 
алғаны  жеткіліксіз,  оқытушы  өзінің  теориялық  білімін  практикамен  ұштастырып  студенттермен  дұрыс 
жұмыс жүргізе алуы керек. Өмірдегі нашар ұстаздардың пайда болуы өз пәнін жетік білмеуіне байланыс-
ты  емес,  ең  бастысы  олардың  өз  білімдерін  өзгелерге  оңай  жолмен  түсіндіре  алмайтындығында.  Олар 
алдында отырған студенттерге қажетті материалды баяндаудың әдістемелік негіздерімен таныс емес, тіпті 
пәннің әдістемесінен жеткілікті хабары жоқ болуы да әбден мүмкін. Сондықтан пәннің әдістемесін игеру 
барысында  оқытушының  алдында  міндетті  түрде  «Кімді  оқытамын»,  «Не  үшін  оқытамын?»,  «Қалай 
оқытамын?», «Немен оқытамын?» деген сұрақтарға жауап үнемі басты назарда болуы тиіс. 
Шет тілінің мұғалімі тілдік жүйенің инженері ғана емес, ол – нақты бір дағдыларды үйретіп, қалыптас-
тыратын  «жаттықтырушы»  да  емес,  ол  алуан  түрлі  мәдениеттердің  тоғысатын  жеріндегі  үлкен  дәнекер, 
яғни, ең басты роль ойнайтын тұлға болып табылады. Ал мәдениет – әртүрлі халықтар мен мемлекеттерді 
бір-бірімен  жалғайтын,  олардың  арасындағы  саяси  және  экономикалық  байланыстарды  нығайтатын 
алтын көпір болып табылады. Екінші шет тілін оқыту бірінші шет тіліне қарағанда мәдениаралық білікті-
ліктің қалыптасуына, дамуына көбірек ықпал етеді. Оның басты себебі екінші шет тілін жаңа пән ретінде 
оқи бастаған студент психологиялық және физикалық жағынан жақсы дамыған болып келеді, олар интел-
лектуалдық  жағынан  да  екінші  шет  тілін  оқуға  дайын.  Бірінші  шет  тілін  оқыған  кездерінде  олар  өздері 
оқып жатқан елдің мәдениетімен танысып алған, олардың мәдениаралық біліктілік жөніндегі түсініктері 
айтарлықтай  деңгейде  қалыптасып  үлгерген.  Сол  себептен  олар  өздері  тілін  оқып  отырған  елдердің 
мәдениетін қатар қойып оларды бір-бірімен және өздерінің туған елінің мәдениетімен салыстыра алатын-
дай  дәрежеге  жете  алады.  Екінші  шет  тілін  осы  үш  елдің  мәдениетін,  ерекшеліктерін  көрсете  отырып 
оқытқан өте тиімді, ол адамдармен қарым-қатынас жасауға үйрететін бірден-бір фактор болып табылады. 
Оны  тілін  оқып  отырған  елдің  мәдени  ерекшеліктерін  білмей  іске  асыру  мүмкін  емес.  Студенттер  тілді 
игеру  барысында  өздері  оқып  отырған  тілдің  әлемдік  бейнесімен  таныса  бастайды,  осы  тілде  сөйлейтін 
халықтың  мәдениетімен  таныса  отырып  олардың  рухани  байлығынан  да  хабардар  бола  бастайды. 
Сондай-ақ  олардың  өмір  сүру  қағидаларымен  және  өздеріне  тән  ұлттық  ерекшеліктерімен  де  танысады. 
Сол арқылы олар саналы түрде ана тілінің, бірінші және екінші шет тілдерінің мәдениетінің өзгешеліктері 
мен  ұқсастықтары  жөнінде  түсінік  қалыптастырады. Өмір  сүрудің  бөтен  қағидасына  сыни  көзбен  қарау 
арқылы оқушы өзінің әлемдік бейне туралы ұғымын қалыптастырады.  
Екінші шет тілін оқыту кезінде когнитивті-іс-әрекеттік бағыт қолдану негізінде оқушылардың мәдени-
аралық біліктілігін  қалыптастыруға бағытталған принциптерді міндетті түрде ескеру қажет: 
а)  Ең  басты  принцип  –  оқу  процесін  мәдениаралық  біліктілікке  бағыттау  принципі  болып  табылады, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
77 
оның ең басты кейіпкері – студент, ал студенттің барлық іс-әрекеті нақты мәдениаралық қарым-қатынас 
жасауға бағытталған.   
ә)  Екінші  шет  тілін  оқытудың  когнитивті-интеллектуалдық  бағыты.  Бұл  принцип  оқушылардың 
танымдық қабілеттерін арттыруға бағытталған.  
б) Жасанды субординативті трилингизм принципі. Екінші шет тілін оқыту жасанды триглоссия ретін-
де  жүргізіледі.  Ол  үрдіс  бойынша  оқушылар  екі  шет  тілін  толық  кемеліне  жеткізіп  жақсы  дәрежеде 
үйрене алмайды.   
в) Оқушылардың лингвистикалық және оқу тәжірибелерін ескеру принципі.  
г)  Екінші  шет  тілінің  барлық  коммуникативті  іс-әрекетіне  үйрету  кешенінің  принципі.  Бұл  жерде 
түпнұсқалы  мәтіндер  басты  назарда  болады.  Осы  мәтін  негізінде  сөйлеудің  барлық  түрлеріне  үйретудің 
кешенді бағдарламасы жасалады.  
ғ) Оқытатын жаттығулардың талапқа сай болу принципі.   
д)  Түпнұсқалы  мәтіндермен  жұмыс  жасаудың  аналитикалық  және  синтетикалық  формаларының  бір-
бірімен үйлесу принципі.  
е) Түпнұсқалы мәтіндермен жұмыс жасау кезінде анықтамалық әдебиеттерді дұрыс қолдану принципі. 
Бұл  принцип  жаңа  мәтіндерді  оқу  кезінде  кездескен  грамматикалық  және  лексикалық  сипатқа  ие 
қиындықтарды жеңуге көмектеседі [6, 32].  
Студенттердің  мәдениаралық  құзіреттілігін  арттыру  лингвомәдениет  пен  мәдениаралық  бағытты 
ұштастыру  негізінде  сәтті  болатыны  белгілі,  ол  үшін  лингвомәдениет  аясы  мазмұнының  толыққанды 
болуы  шарт.  Мәдениаралық  құзіреттіліктің  қалыптасу  үрдісі  студенттердің  ой  өрісін  дамытып,  өздеріне 
таныс емес әлемнің мәдениетімен кеңінен танысып, игеруіне толық әсерін тигізеді.  
 
1. Пассов Е.И. Коммуникативный метод обучения иноязычному говорению, 2-е изд.-М.: Просвещение, 1991.-с. 60. 
2. Бим И.Л. Обучение иностранным языкам поиск новых путей. Иностранные языки в школе, 1989, №1 - с. 24, 32. 
3. Гальскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам. Лингводидактика и методика. 4-е издание. – 
М., 2007, - стр. 346. 
4. Василькова О.В. Межкультурная компетенция как составляющая образовательной компетенции студентов 
неязыкового ВУЗа // Формирование иноязычных компетенций у студентов неязыковых вузов: Материалы межреги-
он. науч.-практ. конф. - Ижевск, 2012 отв.ред В.В. Поздеев, Н.Н. Изметинская - Ижевск, 2012. – Стр. 18. 
5. Гальскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения  иностранным языкам. Лингводидактика и методика. 4-е издание. – 
М., 2007, - стр. 52, 56, 64. 
6. Васильева Н.Н. Межкультурная компетенция. стратегии и техники ее достижения / Иностранные языки в 
школе, 2001, - №3, - стр. 32. 
 

жүктеу/скачать 4,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: