71
радиодан естілетін ауызша тіл табысты бәсекелесе бастап, беделді көркем формалар
пайда болып буындарын бекітті.
Осыған орай ғасырдың бірінші жартысында "киноцентристік" деп аталған, ал екінші
жартысында "телецентристік" делінетін концепциялар өмірге келді. Киноөнерінің
амалятшылары мен теорияшылары бірнеше мәрте бұрын сөз гипертрофирленген (асыра
дәріптелген)
мәнге ие болса; бүгіндері адамдар кинофильмдердің арқасында өмірді
басқаша қырынан көруде; адамзат ұғымдық-сөздіктен визуалды, думандық мәдениетке
өтуде деп тұжырымдады. Өзінің басыбұзық ойларымен танымал теледидар теорияшысы
М. Маклюэн (Канада) 60-шы жылдары шығарған кітаптарында XX ғ. екінші
коммуникативтік төңкеріс (біріншісі баспа станогінің ойлап табылуы) болып өтіп,
шектеусіз ақпараттық күшке ие теледидардың арқасында "бір
мезеттік баршаға ортақ
әлем" пайда болып, біздің әлем өз кезегінде бір үлкен ауылға айналады деген ой түйді. Ең
бастысы, теледидар бұрын соңды болмаған идеологиялық беделге ие болып: телеэкран
көрермендер бұқарасына қалауынша түрлінше өз көзқарасын таңа алады. Егер де бұрын
адамдар ұстанымы тұрақты дәстүр мен жеке қасиеттері арқылы айқындалса, ендігі жерде
теледидар дәуірі кезінде адамдардың жеке санасы шеттетіліп, белгілі бір ұстанымды
ұстануға мүмкіндігі болмайды да, адамзат жеке саналық мәдениетінен қол үзіп, алғашқы
қауымдық құрылысқа тән "ұжымдық санасыздық" кезеңіне қайыра аяқ басады деген ой
айтады автор. Оның үстіне, Маклюэннің ұйғарымынша, кітатың болашағы жоқ, кітап оқу
дағдысы
өзін тауысты, жазу да құрудың аз-ақ алдында тұр, өйткені, ол теледидар дәуірі
үшін өте интеллектуалды[304].
Маклюэннің ой түюлерінде көптеген біржақтылықтар, үстіртіндіктер және айқын
ағаттықтар (өмір көрсеткендей, сөз, оның ішінде жазбаша, екінші қатарға
ығыстырылмайды, оның үстіне телекоммуникацияның кең
тарауы мен байығуынан шет
қақпай болмайды да) бар. Бірақ та, біздің алдымызға канада зерттеушісі қойған
проблемалар өте өзекті: өйткені, визуалды және сөздік-жазба коммуникациялар
арасындағы қарым-қатынас өте күрделі, кейде тіпті конфликтілі болып келеді.
Дәстүрлі әдебицентризм мен заманалық телецентризм қарама-қарсылығының
шетіндіктеріне қарата айтарымыз, көркем сөз біздің заманымызда да бір-біріне тең
құқылы өнер түрлері арасында бірінші болып табылады.
Өнер отбасындағы әдебиеттің өзіндік көшбасшылығының XIX-XX ғғ. айқын
сезілетіндігі оның өзіндік эстетикалық ерекшелігімен
ғана байланысты емес, сондай-ақ
танымдық қарым-қатынастық мүмкіндігімен де байланысты болып келеді. Өйткені, сөз –
адам санасы мен қарым-қатынасының жалпыға ортақ формасы. Және де әдеби туынды
тіпті кей жағдайда оның бойында айшықты да, кең көлемді эстетикалық құндылықтың
нышаны болмаса да оқырманға әсер етуге қабілетті.
Кейде әдеби шығармашылықтың эстетикадан тысқары белсенділігі теорияшылар
тарапынан қауіп туғызды. Осылайша, Гегель поэзияға сезімдік қабылдаудың аясындағы
жарылыс пен таза рухтық бей-берекетке сіңіп жоғалудың қаупі туып тұр деп ұйғарды.
Өнердегі сөз көркем шығармашылықтың өрімделуін, оның философиялық ұғынымға, діни
түсінікке, ғылыми ойлау прозасына өтуін қарастырады[305].
Бірақ әдебиеттің ары қарай
дамуы бұл қауіптенуді бекерге шығарды. Өзінің үздік үлгілерінде әдеби шығармашылық
тек қана кең көлемді танымдық және өмірді терең байыптаудың көркемдік принципіне
адалдықпен қатар, автордың жинақтауға тікелей қатысуын табиғи түрде біріктіреді. XX ғ.
ойшылдары ғалымдағы метафизика сияқты поэзия басқа өнер түріне қатысты, болашақ
тұлғааралық ұғынымға басы бүтін назар аударатындықтан философияға жақындау деп
тұжырымдады. Оның үстіне, әдебиет "өздік сананың материалдандырылуы" және "рухтың
өзі туралы жадысы" ретінде сипатталды. Әдебиеттің көркемдіктен тысқары функцияны
атқаруы әсіресе, әлеуметтік жағдай мен саяси құрылыстың қоғам үшін қолайсыз сәттері
мен кездеріне тән болып келеді. "Қоғамдық еркіндіктен ада халықтың,-деп жазады А.И.
72
Герцен, жоғарыдан өзінің ызасы мен санасының жан дауысын естіруге мәжбүр ете алатын
әдебиет жалғыз мінбері болып табылады"[306].
Ешбір жағдайда өзге өнер түрінен басым болуға тырысушылықты танытпайтын, әрі
оларды ауыстыруға еш
тырыспайтын көркем әдебиет, осылайша, қоғам мен адамзат
мәдениетінде әлдебір өзіндік өнер мен интеллектуалды іс-әрекеттің бірлігі ретінде
философтардың,
ғалым-гуманитарилердің,
публицистердің
еңбектерімен
теңдес
айырықша орын алады.
Достарыңызбен бөлісу: