66
шарттылық (буржуазиялық эстетика есебінде жоққа шығарылған) формализммен бір
қатарға қойылып, сенімсіздікке ұшырады. l960-шы жылдары ғана көркем шарттылық
біржола танылды. Қазірде бұл екеуін "көркем фантазия шындықтың түбіне жету үшін
арқа сүйейтін қос қанатындай болып келетін" көркем образдылықтың өзара
әрекеттестіктегі тең құқылы және жемісті тенденциялары деп санау берік орныққан[279].
Өнердің ерте тарихи кезеңдерінде қазір біз шарттылық деп қабылдаған бейнелеу
формалары басымдыққа ие болды. Бұл, біріншіден, халықтың қалың ортасында өмірге
келіп, дәстүрлі жоғарғы жанрларда (эпопея, трагедия) қаһарман өзінің патетикалық
(асқақ), театралды-эффектілік сөздерінде, қимыл-қозғалысы, ишарасында салтанатты
жоралғымен идеалданып, асқақтана дәріптеліп, сыртқы келбетімен өз бойына күштілік
пен әлеуетті, әсемдік пен әдемілікті сыйдырады (былиндік батырлар немесе гогольдік
Тарас Бульбаны еске түсірейік). Және, екіншіден, бұл карнавалдық мереке құрамында
қалыптасып бекіген гротеск пародиялық, салтанатты-патетикалық қылжақбас "сыңарлар"
ретінде танылып, кейін келе, романтиктер үшін бағдарламалық маңызға ие болды[280].
Гротеск деп өмірлік формалардың әлдебір сиықсыздыққа, басы қосылмайтындардың
басын қосқан көркем өзгеріске ұшыратылуын атау қалыптасқан. Өнердегі гротеск
логикадағы парадокспен туыстас. Дәстүрлі гротескілік образдылықты зерттеген М.М.
Бахтин оны ойдың салтанатты-мерекелік еркіндігі деп санады: "Гротеск дүние туралы
үстем пікірлер туындатқан адами емес қажеттіліктің барша формаларын азат етіп, <...>
осы қажеттілікті қатыстылық пен шектеушілікке айналдырып жібереді; гротескілік форма
<...> орын алған шындықтан азат болуға көмектесіп, өмірге жаңаша үңілуге <...> мүлдем
өзге әлемдік тәртіпті сезінуге мүмкіндік береді"[281]. Өнердегі соңғы екі жүз жылдықта
гротеск, бірақ та, өте жиі өзінің шадымандығын жоғалтып, әлемді (Гойя мен Гофман,
Кафка мен абсурд театры, біршама мөлшерде Гоголь мен Салтыков-Щедрин) жаппай
жағымсыз, хаостық, үрейлі, жаулық сипатта айшықтады.
Өнерде әу бастан Інжілде, ежелгі классикалық эпопеяларда, Платон диалогтарында өзі
туралы танытқан өмірге ұқсастықтың бастау көздері ұшырасады. Жаңа уақыт өнерінде
өмірге ұқсастық зор басымдаққа ие болды (оның айқын куәсі – XIX ғ. реалистік
баяндаушы прозасы, әсіресе – Л.Н. Толстой мен А.П. Чехов). Олар, сонымен қатар,
адамды алуан қырынан, ең бастысы, суреттелетін нәрсесін оқырманға жақындатып,
персонаждар мен қабылдаушы сананың арасындағы межені жуықтатып алып көрсететін
авторларға да тән болып келеді. Сонымен бірге, XIX -XX ғғ. өнерінде шартты формалар
белсендендіріле (әрі жаңғыра жаңартыла) түсті. Бүгінде тек қана дәстүрлі гипербола мен
гротеск емес, сонымен бірге, кез келген фантастикалық орын алушылықтар (Л.Н.
Толстойдың "Холстомері", Г. Гессенің "Шығыс елдеріне тәу етушілігі"), суреттеудің паш
етушілік кестеленушілігі (Б. Брехтың пьесалары), ашық амал-тәсілдер (А.С. Пушкиннің
"Евгений Онегині"), монтаждық композиция эффектісі (уәжданбаған орын және уақыт іс-
әрекеттерінің ауысуы, шұғыл хронологиялық "ажыраушылық" және т.б.).
Достарыңызбен бөлісу: