Бярпа, эенезис
76
Шяргя вя Ъянуба йайылмасыны, сакларын,
скифлярин эащ прото-
тцрк, эащ щинд-Авропа мяншялийиня ишаря едилмяси гядим
етносларын тез-тез бир-бириня гарышмасындан, йяни араларында
апарылан ганлы мцщарибялярдя биринин диэярини арадан чы-
хартмаг дяряъясиня чатдырылмасындан иряли эялирди. Еляъя дя
емприк заманда аз-чох бялли щадисялярин дюврцмцзя эялиб
чатан изляриня нязяр саланда айдынлашыр ки, башланьыъда айры-
айры диллярин сюз ещтийаты зянэин олмадыьындан, нитгин
грамматик гурулушунда да щяля ясаслы спесифик ганунлар
формалашмамышды. Она эюря дя етнослар арасында ъидди фярг-
ляр аз нязяря чарпмышдыр. Ясасян яшйави вя шякли цнсиййят
формаларындан файдаланан айры-айры иъмаларын тясяввцрля-
риндя
ейни иля аьаълар мешяни, йай-ох ову, ат дюйцшц, тон-
гал йурду билдирирди. Етнографик факторлар да тез-тез дяйишир-
ди, дяфн адятляри, эейимляр, мяишят, ов вя якчинчилик яшйала-
ры вя с. бир тайфадан диэяриня ютцрцлцрдц. Ян мцщафизякар
амилляри – инанъларыны беля (тотемя, айры-айры култлара) узун
мцддят горуйуб сахламаг чятин иди. Эцълц басгынлар зама-
ны щяр шей алт-цст олурду, танрыларынын онлары горуйа
билмядийини зянн едиб даща гцввятли тайфанын бцтцня сыьы-
нырдылар.
Лакин аталар демишкян, «йелля эялян, йелля дя эе-
дир»ди. Сирри билинмяз ади тябият щадисяси беля гядим инсан-
ларын примитив дцшцнъясиндя дюнцклцкля нятиъялянирди.
Яски мядяниййятлярин бцнювряси халгын йаратдыьы шифащи
епосларла гойулмуш вя йарымтарихи, йарымяфсаняви ящва-
латлар йазынын мейдана эялмяси иля ябядилик йазы йаддашына
кючцрцлмцшдцр. Мисир ещрамларындакы вя шумер-аккад эил
лювщяляриндяки илкин мятнлярдян айдынлашыр ки,
мящз инсан-
ларын йазылы диля йийялянмясиня тякан верян амиллярдян би-
ринъиси мифоложи тяфяккцрцн йардымы иля формалашан епослар-
дыр. Вя Тцрк дцнйа халглары арасында епосларына эюря та-
мамиля фяргли тарихи яняняйя маликдир. Тясадцфи дейилдир ки,
бир чох тядгигатчылар (Й.Конуш, В.Бартолд, П.Н.Боратав,
Б.А.Каррыйев вя б.) тцрк епосунун мянбяйиндян вя тарихи