Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| СУЫҚ ХАБАР Сөздің түп-төркіні - парсы тілі. Парсыларда суг
тұлғалы сөздің тура мағынасы – «қайғы»‚ «мұң»‚ «қаралы». Демек‚ суық хабар тіркесіндегі сөздің бірі - парсы‚ екіншісі - араб тілінен (хаьар) ауысқан. Екі сөздің “қосындысы” - суық хабар тіркесі қазақша айтсақ‚ “қайғылы мəлімет” деген мағына береді. ТЫМАУ Тымау - дерттің аты. Қазақта Қысың тұман болсын‚ ау- руың тұмау болсын деген мəтел бар. Тұман да ауа райының күрт суыт- қан шағында түседі. Яғни‚ бұл екі сөздің (тымау‚ тұман) əу бастағы түбірі - тым‚ тұм‚ тум - ортақ деуге болады. Көне түрк тілінде тум сөзі “суық” деген мағына берген. М.Қашқари сөздігінде көне түрк тіліндегі “ағ” (а:ғ) сөзінің “өңі өзгеру”‚ “бозару”‚ ал “іг” сөзінің “кесел”‚ “сырқат” дейтін мағыналары көрсетілген [54, 171]. Тоңған кісінің немесе суықтан дертке шалдығып‚ ауырған адамның өңі бозарып жүретіні белгі. Демек‚ “тымау” сөзі көне түрк тіліндегі “тум” 154 жəне “ағ” сөздерінің бірігуі (тум-ағ)‚ яки тум жəне іг сөздерінің бірігуі (тум-іг) арқылы дүниеге келіп‚ бұл тұлғадағы сөздер (тумағ немесе туміг) суықтан пайда болған дерттің атауына айналған. Сөз соңында- ғы ғ‚ г дауыссыз дыбыстарының - “у-ға”-ға айналуы заңды құбылыс. САУЫСҚАН Қашқари сөздігінде: “Қуш йаувзы сағызған ...”‚ – деген мəтел келтірген [33, 52]. Құс атауы оның сақтығына байланысты берілген. “Сауысқан” - біріккен сөз. Алғашқы бөлігі көне түркілі сағ тұлғасы болса‚ келесі бөлігі қузғун екені аңғарылады. М.Қашқари сөздігінде сағ сөзінің “тапқырлық”‚ “сезімталдық” секілді ұғымдарды білдіретіні де көрсетілген. Қузғун сөзі көне түрк тілінде “құс” деген жалпылама мағынада қолданылған тəрізді: “Бəрініг ортақ‚ қузғунның йығач башында” (жоғарыда аталған еңбектің 53‚ 166- беттерін қараңыз). Сондай-ақ құзғын сөзінің түбірінде де құс (қуш) нұсқасы жатқаны байқалады. Бүл атаудағы ғын (ғун) көне түрк тіліндегі хун болуы да ықтимал. М.Қашқари сөздігінде хун сөзі “ұнамсыз”‚ “жағымсыз” деген мағынада айтылады [33, 174]. Көне түрк тілінде у//ғ‚ у//ы//а дыбыстарының сөйкестігі болатын- дығы белгілі. Сол сияқты “х” дыбысының “ғ”-ға айналуы да күмөн тудырмайды. Демек‚ сақ+қузғун (қуш+хун= қузғун = құзғын) сөзінің “сауысқан” тұлғасына дейін өзгеруі осы заңдылықтардан сыртқары емес. ЕНШІ Хакастарда инчі, ал туваша - өнчу дыбыстық құрамда айтылып‚ “ұзатылған қызға берілетін мүлік” ұғымын береді. Бұл ХІІ- ХІІІ ғасырдағы жазба ескерткіштердің бірінде - енч қалпында айтылған сөз - тек “игілік‚ мүлік‚ меншік” іспеттес үш мағынаны иеленген. Басқа бір жазба ескерткіштің дерегі бойынша инчү сөзінің мағынасы “мұрагерлік” дегенге ұқсайды. Түбір құрылымын анықтау енші сөзін ен, ен салу тіркестерімен морфосемантикалық сабақтастықта қарауға негіз береді. Қараңыз: Қазақ тіліндегі енші (этнографизм), енші («бір нəрсе- ден үлес», «бөлшек» ия «сыбаға»), ен: ен салу (ен – «меншікті, иелікті ия белгілі бр үлесті таңбалау»). СҮБЕ БИ “Сүбе би” деген төбе би төңірегіндегі “кеңесші би” болмақ. Демек‚ монғол‚ якут тілдерінде осы күні де жеке қолданылатын «үлкен» мағыналы “тойв”‚ “сүбе” сөздері бір кездерде қазақ тілінде белсене жұмсалып‚ (қараңыз: сүбе қабырға, сүбелі т.б.) соңғы дəуір де өз мағынасынан айрылып‚ жеке айтылудан қалып‚ ұмытылған. жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|