Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| ШОҚ БЕРУ Шоқ - чоғ - чуғ сөздері,əдетте түркі тілдерінде “көп‚
мол” ұғымын білдіреді. Қырғыз тілінде “баршасы” (чогуу)‚ шор тілінде “заттарды бір жерге үю” (шоқ)‚ алтай тілінде “жинау‚ қалау” (чоқ) мағыналары болса‚ ал М.Қашғари сөздігінде чоғы - “бір қаладан екінші қалаға сатуға апаратын тауар зат”‚ чуғ - “түйін”. М.Əуезов шоқ сөзін осы соңғы “тұтастай‚ баршасын беру” ұғымы- мен байланысты қолданатынын көреміз: Балқыбек сиязына шоғылып кеп бас қосқан екі дуан болыстарын қонаққа шақыртып отыр екен. Бұл сөзді диалектолог ғалымдар ғана шоғылу түрінде сөздікке енгізген. “Чоғылту - жию. Бəрін шоғылтып бір жерге үйеміз [ҚТДС‚ 369 б.]. Бұл қолданыстағы шоқ-шоғ-чук-чуг біздіңше‚ тіліміздегі шой жел- ке‚ шүйгін‚ шүйке есу дегендегі шой‚ шүй түбірлерімен төркіндес. Əсіресе‚ шүйке есуде “көп‚ бір жерге жинақталу” мағынасы айқын байқалады. Сірə‚ шүйлігу‚ шүйлеу сөздері де осы түбірмен тамырлас сөздер болуы керек. Сонымен‚ тіліміздегі шоқ (шоқ беру‚ шоқ терең‚ шоқ белбеу‚ шоқпар)‚ шоқтық (шоқтығы биік)‚ шоқша (шоқша сақал)‚ шоқат‚ шоғыр‚ шүйке‚ шүйгін‚ шой (шой желке)‚ шүйлеу‚ шүйлігу‚ шүйілу сөздері өзара түбірлес‚ төркіндес болып келеді. ЯССАУИ Қожа Ахметтің есіміне Яссауи сөзінің қосылып айты- луы - оның 63 жасында тірідей жер астына түсуімен байланысты. Ол пайғамбар жасына толысымен, бұ дүниені тəрк етіп‚ жертөле мешіт (яғни қылует) қаздырып‚ соған кіріп жатады. Адамның тақуалықпен тіршіліктің қызығынан бас тартуын араб тілінде йэ’сə (йаса) дейді‚ йэсə 148 сөзі - “күдер үзу”‚ “дүниені тəрк ету” дегенді білдіреді. Көпшілік иаса деп əуелі қылуетті‚ кейінірек шаһарды түгелдей атаса керек. Зерттеуші А.Ибатов:«йасауи» сөзінің соңындағы иФараби‚ Хорез- ми сияқты есімдердегі парсылық изафет емес. Бұл атау йаса сөзімен түркінің еуи (үйі) сөздерінің бірігуі арқылы қалыптасқан» [31, 8] деп санайды. АРШЫН “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде”, аршын сөзіне “метрге тең өлшем”‚ “кез” деген түсінік берілген [ҚТТС І, 355]. Шын- дығында, оның өлшемі метрге жетпейді‚ небəрі - 0‚711 метр немесе 71 см. Бұл сөз орыс тілінде де ұзындық өлшемі ретінде қолданылады. Алайда сөздің түпкі төркіні иран тіліне тіреледі. Оларды “əрші” тұлғасы‚ “шынтақ” деген ұғымды білдірcе [51‚ 522-523], ал В.Радлов арш–«шынтақпен саусақ ұшына дейінгі аралықтың ұзындығы”‚ – дейді [РадСл. І, 331]. Демек‚ иран тіліндегі “арш” түркі тілдеріне‚ оның ішін- де қазақ тіліне ауысып келгеннен кейін ын қосымшасын қабылдап‚ аршын түрінде қалыптасқан; одан əрі түркі тілдерінен орыс тіліне енген. Яки əу баста аршын - шынтақ пен саусақ ұшына дейінгі ұзындық атауы ретінде жұмсалса‚ кейін ұзындық өлшемі болған. ЕЖЕГЕЙ Тамақтың бұл түрінің дəмі қышқылдау болып келетінін еске алсақ‚ ол өз атауын бойына тəн осы қасиетін байланысты алған деуге болады. Сөз түбірі түрк‚ моңғол тобындағы тілдерге ертеден ор- тақ болса керек. Тіліміздегі ащы сөзі якут тілінде – аһыы; туваша – ажып; ал моңғолдарда ашу‚ ашыту етістіктері мағынасын эсгэх‚ эсэх тұлғалары‚ қалмақ тілінде исгси сөзі береді. Осылардың ең алғашқы түбірі бір болғанда‚ кейін əр тілдің өздеріне тəн заңдылықтарына сөйкес дыбыстық өзгеріске түскен. Демек‚ “а”-ның орнына “э”‚ “ш‚ ж‚ с” дыбыстарының сəйкестігінен бір тілде ащы (қазақтарда)‚ ажығ (туваларда)‚ үшіншісі эсех (моңғолдарда) тұлғаларына дейін өзгерген. Уақыт өткен сайын мағына ажырату қажеттігінен қазақтарда “ащы” тағам дəмінің бір қасиетіне меншіктеліп‚ моңғолдардағы бұл мағынаны беретін эсех тұлғасы белгілі бір тағамның атауы болып қалыптасқан. Сөйтіп‚ тіліміздегі ежегей сөзінің даму сатысы былай болған: эсех - ежех - ежег - ей (жұрнақ) - ежегей. Моңғол тілінде біздегі “ірімшік” мағынасын ээзгий тұлғасы береді. “Ежегейдің” алғашқы түбірі‚ “эсех” екеніне күмəн жоқ. Біздегі ірімшік пен ежегей тағамдарының дəмі де осыны қуаттайды. Ірімшік дəмі тəтті- леу де‚ ежегей- қышқылдау. Анығырақ айтсақ‚ біздегі ежегей-ірімшік 149 пен құрттың аралығындағы тағам.Ежегейді қазақтар моңғолдардан ауысып алған деген пікір айтуға да болады. Бірақ М.Қашғари сөздігінен “қышқыл” төркіні түрк‚ моңғол тобындағы тілдерге бұл сөзді (түбірді) ортақ деуге қолайлайтын тəрізді. жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|