Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
§ 3. Тілдің даму барысында жаңа сапалық
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 83. 3 (5 аз) с 94 аза стан Республикасы
- Бұл бет үшін навигация:
- Дулат ақынның тілі
| § 3. Тілдің даму барысында жаңа сапалық
белгілердің көріне бастауы Қазақтың төл жазба әдеби тілі – бір жылдың (бір мерзімнің), бір-екі адамның еңбегі немесе бір-екі баспасөз органдарының шыға бастауы арқылы тұтқиылдан пайда болған құбылыс емес. Қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің бастауы Абай, Ыбырай сияқты қаламгерлер есімімен, «Түркістан уалаяты газеті», «Дала уалаяты газеттерінің» шығуымен байланыстырыла сөз етіліп жүргені мәлім. Бірақ бұл – осыларға дейін ұлттық жаз- ба әдеби тіліміздің алғашқы нышандары болмады деген та- ным емес. Ұлттық жазба әдеби тілге келу үшін тілде сапалық өзгерістер мен дамудың жаңа белгілері болуы шарт. Мұндай белгілер қазақ топырағында өткен ғасырдың орта тұсынан бастап айқын және молынан көріне бастады. Атап айтқанда, тілдік, стильдік, поэтикалық жаңа сипаттар пайда болды. 197 Дулат ақынның тілі Көркем әдебиет стилінде жаңа белгілерді анық көрсете бастаған үлгілер – Дулат Бабатайұлының өлең-жырлары. Дулат та – Махамбет сияқты, алдыңғы дәуірлердегі қазақ поэзиясының тілдік-стильдік құралдарын барынша пайдалана отырып, оларды жаңаға ұластырушы, жаңа үлгілерді ұсынушы қаламгер. Біз бұл жерде стильдік-тілдік сипаты жағынан бұрынғы дидактикалық толғаулармен келетін «Ата-ананың ақылы», «Бұл заманғы адамның» деп басталатын екі ұзақ толғауы мен «Асқар таудың сәні жоқ» сияқты шығармаларды Дулат шығармашылығындағы жыраулық мектептің жалғасы деп танудан бойымызды аулақ салып отырмыз. Оған себеп – осы толғаулар кірген «Өсиетнама» деген атпен 1880 жылы Қазанда басылған кітапты күні бүгінге дейін түгелімен Дулаттікі деп келгеніміздің жаңсақтық екендігі. Зерттеуші Қ.Өмірәлиев бұл кітаптағы өлең-толғаулардың көбі Шортанбайдікі, бірері Шал ақындікі екендігін текстологиялық салыстырулар жүргізіп, бұлтартқызбай дәлелдеп берді 155 . Біз бұл пікірге мейлінше ден қоямыз. Тегінде, Дулат – жыраулық дәстүрден бас тартқан, ақын- дықтың жаңа үлгісін бастаған адам. Оның жыраулар поэзиясы- на сырттай ұқсас түсетін жері – 7-8 буынды жыр ағымындағы өлең өлшемі. Ақын Дулат өз поэзиясын тек қана осы өлшемде жазған. Ал құрылымдық-тақырыптық бітімі жағынан оның өлеңдері – бұрынғы толғаулардан мүлдем өзгеше түсетін шығармалар. Қазақ өлеңінің шоғырларға 156 (яғни тирадаларға) бөлінуі және әр шоғырдың тілдік құралдар арқылы бір-бірінен айқын бөлініп көрінуі Дулаттан басталады. Шоғыр (оны кей- де абзац деп те атайды) – өлең құрылымына тән дүние. Әр шоғырдың тармақтары бір ұйқаспен топтастырылады және әрқайсысы бір тақырыпты қамтиды. Мысалы, Дулаттың «Тырнақтай меңі болған соң» деп басталатын өлеңі 9 шоғырға бөлінген: 155 Өмірәлиев Қ. Қазақ поэзиясының жанры мен стилі. - Алматы, 1983. - 216-237-б. 156 Біз қазақ өлеңінің синтаксисі мен композициялық құрылымы жағына қатысты біраз категорияларды тұңғыш рет сөз ету үстінде бірқатар терминдерді де ұсынған едік. Солардың бірі – өлендегі тирада (абзац) дегенді қазақша шоғыр деп атадық (Сыздықова Р . Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы. - Алматы: Ғылым, 1970. - 99-б.). 198 1 - ш о ғ ы р: Тырнақтай меңі болған соң, Тарлан тартып оңған соң, Түріне кір қонған соң, Мінсіз, меңсіз, кіршіксіз, Шаңқан болмай, қылаң ба? Мұның ұйқасы – болған соң, оңған соң, қонған соң. 2 - ш о ғ ы р: Ту ұстап, тұлпар жаратпай, Алдынан топ таратпай, Елді аузына қаратпай, Жай отындай оқ атпай, Анадан тудым дегенмен, Бастамаса ел, ұлан ба? Мұның ұйқасы өз алдына: олар да – тұлғалас етістіктер: жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|