Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
§ 2. XIX ғасырдың I жартысы – алдыңғы кезендердегі
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 83. 3 (5 аз) с 94 аза стан Республикасы
- Бұл бет үшін навигация:
- Махамбет өлеңдерінің тілі
| § 2. XIX ғасырдың I жартысы – алдыңғы кезендердегі
ауызша әдеби тілді синтездеу дәуірі XIX ғасырдың 60-70-жылдарына дейінгі қазақ көркем әдебиеті бұрынғысынша поэзия түрінде әрі қарай жалғасқаны жоғарыда айтылды. Бұрынғы жыраулар мектебі әлсірей түсіп, ақындар бел алды. Соған орай көркемсөз шеберлері бұрынғы өсиет, ақыл-насихат, философиялық толғаныс түрінде келетін жырлардан гөрі, нақты тақырыптарды сөз етуге жиірек бара бастайды. Бірақ бұл бетбұрыстың тілдегі, әдеби тәсіл- амалдардағы көрінісі бірден, шұғыл болмағаны байқалады. Жаңа сапаға көшу дәстүрлі әдіс-тәсілдер мен көркемдеу құралдарынан қол үзбей, оларды пайдалана отырып, жүзеге асырыла бастайды. Сонымен қатар қазақ әдеби тілінде (поэзия тілінде) жаңа элементтер пайда болады. Махамбет өлеңдерінің тілі Осы аралықта – ескіні жинақтап, түйіндеп, жаңаны бастауда – қазақтың төл әдеби тілінде із қалдырған сөз шеберлері тұрды. Солардың бірі емес, бірегейі – Махамбет Өтемісұлы болды. Ма- хамбет тарихта жырау емес, ақын деген атпен танылды, бірақ әдебиет пен әдеби тілдегі орны – жыраулық пен ақындықтың түйіскен жерінде. Ол – жыраулар мектебінің нәрі мен барын алып, оны ақындық дәстүрге қиюластырған қаламгер. Ең алдымен, Махамбет – нақтылы тақырыпты сөз еткен ақын 153 . Ол Шалкиіз, Бұхарлардай ақылгөй, кеңесші емес, бұр- ынғы жыраулардай өмір мен болмысты, айналадағы тұрмыс- тіршілікті сырттан бақылап, толғаушы да емес. Сол өмірге өзі қоян-қолтық араласушы, осы тіршіліктің өз тұсындағы оқиғалары мен іс-әрекеттеріне тікелей қатысушы. Сондықтан да Махамбет – жырау емес, ақын. Ақылшы емес, айтушы. Тақырыбы көбіне-көп нақты болғандықтан, оның еншісіне сол нақтылыққа сай жаңа образдар мен жеке сөздерді әдеби тілге қосу үлесі тиген. Бірақ жаңа бағытты бекітіп, жеткізуде 153 Махамбет «қаламына» телініп жүрген «Жапанға біткен бәйтерек», «Айналайын, Ақ Жайық» деп басталатын толғауларды біз ақын мұрасына қоспадық. Олар – авторы белгісіздеу ортақ үлгілердің бірі. 192 Махамбет өзіне дейінгі қазақ поэзиясының, оның ішінде жы- раулар мектебінің ең жақсы, ең күшті құрал-тәсілдерін кәдеге асырады. Ақын шығармаларының дені 7-8 буынды жыр өлшемімен келуі тегін емес, ол – осы ұштастықтың салда- ры. Әрине, бұл жалғастық тек өлең өлшемінде ғана емес, сол өлеңнің, өлеңдегі ойдың берілу тәсілінде анық көрінеді. Махамбет шығармаларының көбінде нақты тақырыпты жырлау үстінде бұрынғы Шалкиіз, Қазтуған, Доспамбеттер- де кездесетін образдар (тармақтар) қайталанады. Мысалы, «Тайманның ұлы Исатайдың» портретін беретін өлеңдерінің бірінде өзінің негізгі айтпақ ойы: Тайманның ұлы Исатай – Ағайынның басы еді, Алтын ердің қасы еді. Исатайды өлтіріп, Қырсық та шалған біздің ел,– деген жолдар болса, осының алдындағы Исатай портретін беретін тармақтары: Арғымақтан туған қазанат Шабуыл болса – нанғысыз. Қазанаттан туған қазмойын Күніне көз көрім жер шалғысыз. Айырдан туған жанпоз бар Нарға жүгін салғысыз. Аруанадан туған мая бар Асылын айуан десе нанғысыз... 154 деген түрінде XV-ХVIII ғасырлар поэзиясында кездесетін па- раллельдер болып келеді (мүмкін, бұл – Махамбет мұрасын жеткізушілердің қоспасы да болар: оған дейінгі әдеби үлгілердің ел жадындағы мазмұндас, идеялас келетіндерін Махамбет сияқты ардагерінің еншісіне «бере салу» халық психологиясына қайшы келмейді. Тіпті бұл жағдайда да ақын 154 Мұны Шалкиіздегі мына жолдармен салыстырыңыз: Айырдан туған жанпоз бар Жүгін нарға салғысыз. Арғымақтан туған будан бар, Күнінде көрінім жерді алғысыз. Жаманнан туған жақсы бар, Адам айтса нанғысыз... Бұл жолдардың тіпті Шалкиіздікі болмауы да мүмкін, ол да – авторы беймағлұмданған ортақ үлгілер болуы әбден ықтимал. 193 творчествосының өзінен бұрынғы поэзия дәстүрімен іліктес- тігі жоққа шығарылмайды: оны өзге, төмеңдегі фактілер де дәлелдей алады). Ең нақты тақырыпқа жырланған «Баймағамбет сұлтанға айтқан сөзі» деген шығармасының өзіңде Махамбет өткендегі әдеби тіл өрнектерін бір-екі тармақ етіп те, жеке бөліктер түрін- де де енгізеді. Мысалы, біздің осы күнгі өлең түріне келтіріп жазуымызға орай 12 бөлімнен тұратын бұл шығарманың I бөлімі түгелімен дерлік өткен үлгілерден алынған тармақтар, ал қалған бөлімдерінде: Бөліне көшкен еліңді Бөріккен қойдай қылармын. Жарыла көшкен еліңді Жаралы қойдай қылармын... Керегесін кескілеп, Отын етсем деп едім. Туырлығын тілгілеп, Тоқым етсем деп едім, – деген сияқты жолдар жыраулар толғауларымен ұштасып жа- тыр. Бұл – Махамбет поэзиясы тілінің ерекшелігінің бірі болып табылады. Осы белгісі арқылы Махамбеттің әдеби тіліміздің даму барысындағы орны да ерекше шығады: оны өзіне дейін поэтикалық дәстүрді жинақтаушы (синтездеуші) ақын ретінде танытады. Махамбет – өзіне дейінгі қазақ поэзиясының ғасырлар бойы қалыптасқан, шыңдалған, елек көзінен өткен табысын бір жерге түйіп тастап, оны әрі қарай жаңа бағытта жалғастыруға бет алған суреткер. Ақынның бұл қызметі шығармашылығының өн бойынан сезіледі. Өзіне дейінгі әдеби тілдің, әсіресе жыраулар тілінің бар байлығын пайдаланды деген сөз оның тек көркемдеу тәсілдерін қайталауына ғана емес, сөздік құрамына да, фразео- логиялық құрамына да жатады. Махамбет шығармаларының лексикалық сипаты өзінің алдындағы әдеби үлгілермен әуендес: мұның да негізі – қазақтың төл сөздері. Өлендерінің басты тақырыбына орай Махамбет те жаугершілік лексика то- бын молынан қолданады. Олар – қару-жарақ, сауыт-сайман 194 аттары: найза, қылыш, мылтық, білтелі, садақ, жай, дулыға, жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|