Б.Ғ. НҰҒман а. А. Абдрахманова а. О. Жетписбаев

болды. Өйткені көшпелі мал шаруашылығы бірінші кезекте егіншілікке аса 
тиімді шаруашылықтық балама ретінде дамыды. Егер қымбат тұратын
салымдар, яғни жер суландыру жұмыстары жүргізілген және арнайы ауыл 
шаруашылығы дақылдары ендіріл-ген жағдайда ғана, территорияның 
номадтар алып жатқан бөлігінде егіншілік мүмкін болады. Дәстүрлі 
өндіруші шаруашылықтың барлық түрлерінен, атап айтқанда көшпелі мал 
шаруашылығы ауқымды экологиялық аймақтардың әлеуетті рестарын 
меңгере және пайдалана алды. Алайда (берілген аймақтың өзгеше 
ерекшелігі ретінде), номадтықты көшпелі мал шаруашылығымен
толығымен теңдестіруге болмайды, бірақ соңғысы оның шаруашылықтық
негізі болып табылады (арнайыландыру басым орынды алады). 
Географиялық қатынаста Еуразия далалары (Дунайдан бастап солтүстік
Қытайға дейін) ланшафттармен алуан түрлі. Осы жағдайлардың арқасында 
бір облыстарда егін шаруашылығы дамиды, басқаларда мал 
шаруашылығымен айналысуға қолайлы жағдай жасайды, ал өзге 
облыстарда екі түр де параллель дамыды.
Қазіргі уақытта мал шаруашылығының негізгі түрлері немесе мал 
шаруашылығының әр түрлерінің жалпы қабылданған жіктелуі жоқ. 
Қарастыры-латын құбылысты және оның генезисін талдау үшін ғалымдар
әр түрлі сайлау категорияларын қолданды: географиялық бөлінуі, 
табынның құрамы, мерзім-ділігі, отырықшылық дәрежесі, егіншіліктің 
салмағы және т.б. Негізгілер ретінде: көшпелі, жартылай көшпелі, 
бақташылық, жайлаулық, отырықшы және үй маңындағы отырықшы мал 
шаруашылығы атап көрсетіледі. Мал шаруашы-лығының қарастырылған 
түрлері сондай-ақ шаруашылық бейімделудің әр түрлі тәсілдері болып 
табылады, ол ақырында ең алуан түрлі факторлардың әрекетімен
анықталды.
Ежелгі уақыттан бастап көшпенділерге қатысты отырықшы әлем
мифтік бейне (жасырын күш пен үрей бейнесін) жасаған. Олардың өмір 
салтының сипаттамалары оның отырықшы тұрғындар үшін үйреншікті 
емес екендігіне назар аудартады. Осылай жазбаша әдебиетте әсер мен сезім 
бейнелеріне толы олардың тұрмысы мен ғұрыптарының стандарттық 
сипаттамалары пайда болды. Антиктік және Орта ғасыр дәуірінде тура сол 
сипаттамаларды (мұраға қалған сияқты) көреміз, бірақ ерекше көшпелі өмір 
туралы түсінік қалыптас-қан. Көшпенді белгілі этносқа тиесілілігін ғана 
емес, сонымен бірге оны зерделеуде экологиялық бағыт пайда болатын, 
шаруашылықтың ерекше көшпелі типінің бар болуын да білдіреді. Сонымен 
бірге номадтардың адамзат дамуының жалпы сұлбасына енуі болып жатады 
және әлеуметтік-саяси зерделеу бағыты әзірленеді. Арабтардың әдебиет 
көздерінде (номадтық проблемасы) экологиялық орта байланысы маңызды 
негіздеме алады. Әлеуметтік сипаттамада туыстық және генеалогиялық 
байланыстардың маңы-зына назар аударылады. Рашид ад-Диннің және Ибн 
Халдун мен оның ізбасарларының еңбектерінде көшпенділер алғаш рет 
өркениетке қарама-қарсы емес, ал оның шоғырланған, құрама және тіпті 
қажетті бейімдеуші бөлігі болады. Көшпелі басып кірулер тарихи өткен іс 

болғанда, батыс Еуропада (жаңа уақыт) тұтас тарихи процесте номадтардың 
орнын қайтадан анықтау талпыныстары жаңартылды. Олардың көбісі
(Монтескье, Фергюссон, Адам Смит, Гегель және т.б.) адамзаттың жалпы 
дамуында, мемлекет пен өркениет-тің пайда болуында номадтардың алатын 
орнын анықтады және атқаратын ролін бағалады. Расында, көшпенділерді
егіншілік қоғамының классикалық технологиясы әдісінің амалдары 
тұрғысынан қарастырды. ХХ ғасырда жаңа теориялар мен ғылыми амалдар:
әлеуметтік-мәдени 
және 
табиғи-географиялық 
бейімделу 
тұжырымдамалары, 
функционалды-құрылымдық, 
бихевиористік,
неоэволюционистік және әр түрлі айқындалған, экологиялық бағыттар
пайда болды. Кеңестік ғылымда номадтықты зерттеу марксистік бағыт 
шеңберінде жүргізілді, сондықтан номадтық проблемасын қоюда өрескел 
қателер жіберіл-ді. Қазіргі кезеңде көшпелі қоғамдардың отырықшы
қоғамдардан 
ерекшелік-теріне, 
олардың 
әлеуметтік-саяси 
ұйымдастырылуының ерекшеліктеріне, қызмет етуі мен дамуының өзгеше 
жолдарына көп назар аударыла бастады. Осы проблемалар бойынша 
пікірталастар әр түрде бүгінгі күні де жалғасып келеді. Соңғы жылдары
экологиялық зерттеулер де ала бастады. 
Онымен көшпенділер дүниежүзілік тарихтың майданына шыққан маңыз-
ды мамандық металл өндіру (алдымен қоланы, сонан соң темірді өндіру)
болды. Қола (б.э. дейінгі 3-2 мыңж.) мен темірдің (кейбір аудандарда б.э. 
дейінгі 2 мыңж. ортасында, ол б.э. дейінгі 1 мыңж. басында жалпыға 
таралды) қару мен құралдарды жасау үшін негізгі материал ретінде игерілуі 
және таратылуы, қызметтің көптеген салаларына қуатты ынта берді. Өндіріс
мүмкін-діктері едәуір кеңейді, жаңа қола-темір құрал-саймандарымен
жабдықталған, қолөнердің меншікті салмағы күрт өсті; көшпелі қоғамның 
маңызды құрылымы ретінде, әскери іс техникасы кеңінен дамыды. Сонымен 
бірге қолөнерші-металлургтер рудадан металл (қола мен темір) алуды және 
одан қажетті нәрселерді соғып шығаруды біліп қана білмей, сонымен бірге
металды көміртектендіру, цементтеу жолымен, шынықтырудың әр түрлі 
тәсілдерімен және т.б. бұйымдарға белгілі қасиеттер бере алды. Мысалы, ең 
ірі қолөнер орталықтары: Днепрдің сол жағалауындағы Каменск қаласы – 
б.э. дейінгі 5 ғ. (Сақтар дәуірі); Забайкалье, Монғолия және Ордос, олардың 
ішіндегі аса айқыны - Иволга кешені - б.э. дейінгі 8 ғ. - б.э. дейінгі 1 ғ. 
(Ғұндар дәуірі); Сібірдің, Алтай мен Орталық Қазақстанның Оңтүстігі және 
т.б. Иволга ескерткішінде әр түрлі темір бұйымдары: еңбек қарулары, ат 
әбзелінің бөлшек-тері, белдіктерге арналған тоғалар ұсынылған және ерекше 
атап кететіні, шабуылдық та (жебелердің ұштықтары, қылыштар мен 
қанжарлар), қорғаныс-тық та (темір қабыршақты пластиналар) темір қару. 
Қоныстарда темірді балқытатын көріктер де, көптеген қалдықтар да 
табылған. Осы өндірістің дербестілігі заттардың өзіндік пішінімен 
көрсетіледі, олардың көбінің ұқсасты-ғы жоқ. Қолөнердің қоладан құйылған, 
сүйектен кесілген және зергерлік сияқты басқа түрлері де дамудың жоғары 
дәрежесіне жетті. «Еуразиялық аңдар стилі» деп аталған стильде 
безендірілген қола бұйымдар, көшпенділердің ежелгі өнері бойынша 

каталогтарға енгізілген. Және металдарды өңдеу бойынша осындай
бұйымдар түркі кезеңіндегі (б.э. 3-9 ғғ.) археологиялық барлаулармен 
табылған. Темірді алу тәсілі ылғал соғылған тәсіл болды. Темір тотығын 
көміртек тотығымен химиялық қосу жолымен темірді қалпына келтіру криц 
деп аталатын, губкалы металл массаны берді. Крицті темірдің сапасы 
қазірдің өзінде домналықтан едәуір жоғары болып саналады. Ылғал соғылған
темірдің құрамында 99,45% дейін таза металл болды және сондықтан
қақтауға өте төзімді және берік болды. Жоғары сапалы темірден 
көшпенділер – ұсталар бір жүзді пышақтар, шот балталар мен балталар, 
үзеңгілер, ауыздықтар, семсерлер, шамалы иілген және массивті жүзді 
қылыштар, найзалар мен жебелердің ұштықтарын, екі типті: дөңгелек – 
аспалы және тұратын – конустық аяқта темір қазандықтарды жасады. 
Металлургияның дамуы 
түрік қағанат-тарына өз әскерін қайта 
қаруландыруға және сауыт киген кавалериядан іріктелген, соққылық 
бөліктерін - бөрілерді құруға мүмкіндік берді. Сөйтіп (археологиялық 
және жазбаша деректер пайымдағандай), ертеде де, орта ғасыр дәуірінде де 
көшпенділер Еуразия далаларында темірді өнеркәсіптік өндіруді алғаш рет 
игерген және осының арқасында сол уақыттың империяларына қатысты
өзін тәуелсіз жағдайға қойған халық ретінде әлемдік тарих алаңына шықты.
Номадтардың әлеуметтік даму сатысы туралы мәселе өте күрделі және
егер тайпалық құрылымдар арасында – шаруашылықтық-саяси бірлік анық
бөлінбеген болса, шешіле алмайды. Яғни, модельдің құрылымдық қаңқасы
(әлеуметтік-саяси ұйым) – жылжымалы (қызмет ету шамасы бойынша), және
нақты шындықтың өзгешелігіне сәйкес олардың өзгеруіне бейімделген. 
Көшпелі модельдің басты ерекшеліктері өсіп-өнген отбасы ретінде қоғам 
немесе шығу тегінің принципі және генеалогиясы туралы түсінік болып 
табылады. Көшпелі модельдің кейбір жалпыланған ерекшеліктері
осындай. Еуразия далаларының көшпелі қоғамдарының әлеуметтік-саяси
құрылымы келесі сұлба түрін қабылдайды: отбасы – ауыл – аталар (аймақ) – 
ру – арыс – ұлыс – жүздер - Ел (Қаған, яғни билеуші). Көшпелі қоғамның 
әлеуметтік құрылымының көп сатылығы және сатылы бағыныштылығы, 
ғылыми термино-логия үшін тым саралап жіктелмеген болып көрінеді.
Өзінің «арысы» және т.б. туралы айтатын көшпенді және осы терминдерді 
ғылыми тілге аударатын ғалым, әр тілде сөйлеп қана қоймай, сонымен 
бірге әр түрлі категориялармен ойлайды. Көшпенді үшін өзі тиесілі 
болатын ру немесе арыс, және констексе байланысты бұл терминдер әр 
түрлі таксономиялық деңгейлі бірліктерді білдіруі мүмкін. Модель мынадай: 
әлеуметтік ұйымның күрделі және көп сатылы түрі болады және туысқандық 
және шығу тегі ұғымдарында тұжырым-далады. Бірақ тіпті осыдан кейін де 
келесі процедуралар: өндірістік қауымдар, территориялық түзілімдер, 
туыстық топтар, келісім-шарттық қауцмдастықтар және т.б. қалады. 
Ақырында, көшпелі қоғамның әлеуметтік ұйымының құры-лымдық-
функционалдық моделін құру үшін, типологияларды және таксоно-миялық 
жоспарларды атап көрсету қажет: шаруашылықтық немесе өндірістік; 

генеалогиялық; және оған территориялық аспект жататын, әлеуметтік-саяси 
жоспар. 
Ақырында, ішкі ғана емес, сонымен бірге сыртқы факторлармен де,
атап айтқанда сыртқы әлеммен өзара қатынастар сипатымен, даму 
деңгейімен және оның өзгешелігімен, яғни оның сыртқы әлеммен өзара 
қатынастарының ерекшеліктерімен және қажеттіліктерімен анықталатын 
тағы бір жағдай. Бұл жағдай кез келген типті номадтықтың тәсілдері мен 
құралдарында айырма-шылықтар болғанша, ол оқшау жұмыс істей 
алмайтынын растайды. Әлеумет-тендірілген көшпелі қоғам екі себеп: 
экономикалық және әлеуметтік-саяси талпынушылық бойынша сыртқы 
әлеммен байланыстарға және өзара әрекет-тесуге белсенді түрде ұмтылады. 
Сыртқы әлеммен байланыс түрлерінің бірі ретінде экономикалық тәсілге 
сауда жатады. Мал шаруашылығына негізделетін экономика сауда үшін 
қажетті артықтар тудырды, яғни салыстырмалы түрде жоғарлы тауарлы
экономика болып табылды. Ол бойынша номадтар сыртқы әлеммен 
байланысқа белсенді ұмтылған және экономикалық себептерге ерекше 
қызығушылық білдірген келесі сәт - тұтас алғанда қоғамның мүдделерінен 
сөзсіз ерекшеленген, көшпелі аристократия ұстанымы болды. Номадтардың 
сыртқы әлеммен саудасының келесі өзгешелігі саяси мақсаттарды іске асыру 
үшін геостратегиялық пайдамен анықталды. Керуен саудасы (Ұлы Жібек 
жолы) және оған қызмет көрсету көшпенділерге үлкен пайда әкелді. 
Көшпенділердің керуен саудасындағы ролі ең алуан түрлі болды, өйткені 
керуен саудасы бірінші кезекте саяси және экономикалық жағдаймен үнемі 
байланысты болған. Сондықтан, сауда ғана емес, сонымен бірге тіпті оның 
маршруттары да саясаттың құралы болды. Номадтар керуен саудасына 
бақылау жасай отырып, оны монополияландырды және сондықтан оны өз 
мүдделерінде пайдаланды және аса үлкен пайда алды. Сөйтіп, сыртқы 
әлеммен сауданы тудырып, көшпенділер әлемдік кеңістікке қосылды, оның 
дүниежүзілік мәдениет масштабындағы нәтижесі ретінде – Ұлы Жібек жолы 
жұмыс істеді. 
Әлеуметтік қатынастарды айқындау үшін, мемлекеттің ішінде
территория-лық 
байланыстардың 
дамуы 
ретінде 
(номадтардың 
жылжымалылығына байла-нысты) балама ретінде туысқандық принципін 
алға қояды. Аса елеулі принцип шығу тегінің институты болып табылады, 
онда туысқандық қатынастарының құрылым құраушы ролі 
тұжырымдалады. Бұл туысқандық пен шығу тегі әр түрлі сфералар мен әр 
түрлі деңгейлерде ғана әрекет жасап қоймай, сонымен бірге олардың әр 
түрлі функционалдық бағытталғандығы болады. Әр түрлі типологиялық 
жоспарлардың (әлеуметтік, экономикалық және өндірістік қажеттіліктермен 
байланысты) төменгі бөлімшелері (будун, халық) туысқан-дық және
келісім-шарттық қатынастарда анықталады. Басым көпшілігінде әлеуметтік-
саяси функциялары бар жоғарғы бөлімшелер (мемлекетті ұстаушы-лар және 
оларға жататындар), шығу тегі принципіне негізделген. Туысқандық

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: