Тілтаным языкознание

90
Резюме: В статье даётся типологическое сравнение сходных и различных 
аспектов поэтического эпоса «Калевала» с мифологическими эпосами тюркского 
мира. 
Ключевые слова: Архетипы, стереотипы, тип мудрого, тип сильного, тип жен-
щины, тип помощника, тип врага.
Kült inanışının hâkim olması için canlı veya cansız varlığa ait kültün «insanlara fayda 
yahut zarar gelebileceği inancının bulunması; bu inancın sonucu olarak faydayı celp, 
zararı defedecek ziyaretler, adaklar, kurbanlar ve benzeri uygulamaların varlığı» söz 
konusudur (Ocak, 2000, s.113). Görüldüğü gibi, canlı veya cansız varlığa yönelik fayda 
veya zarar getireceğine dair bir inanç neticesinde kutsiyet kazanmasının gerekliliği kült 
inanç sistemi için olması gereken şartlardır. Fiziki veya ruhsal bir rahatsızlığı ortadan 
kaldırmak için ise tabiata yönelik inançların insanoğlu tarafından uygulanışı ortaya 
çıkmaktadır. 
Tabiat, atalar, dağ, taş, gök tanrı, mağara, bozkurt kültleri inanılan varlığın insan 
tarafından algılanışı sonucunda kutsallık kazanmıştır. Şamanizm’e göre şamanlar 
ruhları hastalığın teşhis edilmesi ve tedavisinde kullanmaktadırlar. Evrende bulunan 
kötü ruhların hastalık nedeni olduğuna inanılır. Ancak incelenen destanlarda bitkilerden 
yararlanılmaya çalışılsa da tek başına bitkisel tedavinin faydası olmamaktadır. Halk 
hekimliği bağlamında doğadan yararlanılmak suretiyle tedavi ve Orta Asya şaman 
kültüne ait uygulamaların varlığından söz edilebilir. 
Elias Lönnrotun doktor olması ve «Finlilerin Sihirsel Tedavisi Hakkındaki» doktora 
tezi de Fin kültüründe halk hekimliğinin izlerine rastlanır (Alho ve diğerleri, 1997, s.110). 
Destanda da yer alan sağaltma işlemleri Türk destanlarda sıkça görülen bir uygulama 
olması acısından dikkati çeker. Tüm iyileştirme faaliyetleri ruh ve bedeni dikkate 
almaktadır. «Lönnrot pek çok hastalığın yaratılıştan psikosomatik olduğunu anlamıştır».
«Yaşlı ozan yosunları,/Kuru otları topladı,/Sardı yarasına./Yara merhametsiz,/Delik 
büyük!/ Kan dinmez, tıkaç yetmez./Väinämöinen korkusundan/Başlar ağlamaya» 
dizelerinden anlaşılacağı üzere, yaşlı bilge Väinämöinen, baltayı vurduğu bacağının 
yarasını iyileştirmekten aciz bir durumdadır (Lönnrot/Obuz ve Obuz, 1965; s.79–80). 
Baltanın bacağına kötü ruh olan Hiisinin yüzünden saplanması da hekimliğin şamanistik 
uygulamaları çerçevesinde, kötü ruhları iyi ruhlar ile defetme inancı yatmakta olduğu 
söylenebilir. 
Demirin insanoğluna sağladığı yarar ve zararlar kapsamında demirin kan akıtıcı, 
savaş aleti olması gibi özelliklere de vurgu yapılarak demir kültü içerisinde demirin 
insan hayatına getirmiş olduğu olumsuzluklara da işaret edilmektedir. Tek başına tabii 
uygulamalar ile yarasına çare bulamayan Väinämöinen’inaksakallı, yaşlı bir adam ile 
karşılaşması sonucunda yaranın iyileşmesi görülmektedir.
«…ilerledi, eve girdi. Sobadaki yaşlı adam Aksakallı kişi, dedi: – İnsanlar arasında, 
Yiğitlerin içinde, Yerin, varını değerin? Bak şurada yedi fıçı, Sekiz kazan, kan akmış! 
Çok sözler var, bilirdim. Lakin şimdi, azı kaldı, Aklımda, kocamışlığımda; Sen de söyle 
bildiğini. Demirin aslı nedir, Nereden çıktı Bu uğursuz maden?» sorusuna verdiği uzun 
ve açıklayıcı cevap ile öncelikle Väinämöinen’in bilgisi ölçülmektedir (Lönnrot/Obuz ve 
Obuz, 1965, s.9). 
«Kan, artık sen de akma, Kes fışkırmanı! Zevkine kapılmışsın, Akıp coşmanın; 
Tut kendini gizli yerde, Et içinde, kemik dibindeki Derinin altında kalsan, Damarlarda 
dolaşsan; Boş yere toprağa taşma, Yuvarlanma pislikte! Kanın ağzı tıkandı, Önü kesildi. 
Aksakallı yaşlı: Dağa döksen, delen Kayaya döksen, eriten Kuvvetli ilaçları Sürdü 
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» журналы. 2017. №3

91 
Väinämöinen’e. Ozanı sardı, sarmaladı.» İfadeleri yaşlı adamın önce efsunlu sözler 
ile kanın akmasını durdurması ve ardından kuvvetli ilaçlar ile yaranın tedavi edilmesi 
görülür (Lönnrot/Obuz ve Obuz, 1965,s.89–90). Manas destanında da Kanıkey’in 
Manasın yarasına kaynatma kara ilacı kaynatıp yaraya koyması ve sürtme kızıl ilacı 
sürtüp Manasa koyması ile Manas’ın iyileştiği görülür (Naskali, 1995, s.200; Yıldız, 
1995, s.813; Gülensoy, 2002, s.283). Seytek’in Kül-çoro’yu yağ içine sarıp sarmalaması 
ve yedi günden sonra kemiklerin birbirine kaynadığı görülür (Yıldız, 1995, s.901–902; 
Naskali, 1995, s.259).
«Hem tıbbi hem de sihri (büyüsel) bir şekilde tedavi edilen hastalıklar ile yalnız sihri 
bir şekilde tedavi edilen hastalıklar» halk hekimliğinin tedavi yöntemleri arasındadır 
(Boratav, 2000, s.76). Bu sınıflandırma ile tedavinin türü ve yapılış şekli daha kolay 
anlaşılabilir. Sınıflandırılan tedavi türlerine bakıldığında Väinämöinen’in karşılaştığı 
yaşlı, aksakallı adamın bilge tipi olduğu ve hem tıbbi hem de sihirli sözler ile tedavi 
ettiği görülmektedir. «Gözlerini göklere çevirdi: Merhamet gökten gelir, Yukarlardan, 
emniyet! Şükürler sana yaratıcı, Ulu Tanrı! Destek oldun bana, Yardımsız koymadın, 
Sağlığımı bağışladın!» dizeleriyle Tanrıya dua yolu ile çaresizlikten kurtulmanın tek 
yolunun gökteki tanrıya yalvarmakla gerçekleşeceği inancı görülmektedir (Lönnrot/
Obuz ve Obuz, 1965, s.91).
Sihir (büyü) gücü, efsunlu sözler, şifalı ot ve sular ile iyileştirmenin yanında gök tanrı 
Ukkoya dua ve şükür etmek sıkça tekrarlanmaktadır. Ukkoya Pohjolalı kadın Louhinin 
duası ile kötülüğün gelmesi yine Väinämöinen’in Ukkoya kötülüklerden kurtulup, Kaleva 
halkının huzura tekrar ermesi için dualarının kabul edilmesi, neticede Ukko’nun iyilerin 
yanında olduğunu ortaya koymaktadır (Lönnrot/Obuz ve Obuz, 1965,s.253, 262–264).
Alday-Buucu destanında halk hekimliğine özgü şifalı otlar hakkında bilginin 
kahramana atının tarafından verildiği görülmektedir (Ergun ve Aça 2004, s.221). Yine 
aynı destanda Han-Buudayın zehirli süt ile zehirlenmesi sonucu iki kardeşin iyileştirmesi 
görülür (Ergun ve Aça, 2004, s.232). Şifalı otlar ile vücudun parçalarının birleştirildiği 
görülür (Ergun ve Aça, 2004 s.267–268). Şifalı otlar ile iyileşmenin yanında olağandışı 
durum anında ani çözümler için de kullanılır. Erkek kılığına giren Bora-Şeeleyin erkekler 
ile güreş tutabilmesi için atından aldığı tavsiye ile em torbasındaki şifalı otları göğüslerine 
sürerek geçici olarak göğüsleri fark edilmemesini sağlamıştır.
Yardımcı kuşların yanında yardımcı böcekler grubu içerisinde «Motif-İndeks of 
Folk Literature» adlı çalışmada «B481.3. Yardımcı arı» motifi Kalevala destanının 
15.şiirinde görülürken Türk destanlarında görülmeyen bir motiftir. Arının yardımcılığını 
ortaya çıkaran işlevi «B510.Hayvanlar tarafından sağaltma» motifi kapsamında arının 
da iyileştirme özelliği olduğudur. Lemminkäinen’in annesi oğlunun öldürülüp ter altına 
gittiğini öğrendikten sonra, ölüm diyarı olan kara nehirden vücudunun parçalarını 
topladıktan sonra bir araya getirmesi ve arının kendisi için cennetten getirdiği bal ile 
ölümsüzlük nektarı aracılığıyla dirilmesi Lemminkäinen’in annesinin şifacı olduğunu 
gösterir. 
«Sular, ballı şerbetler /Gökten, boşandı nebatlara» ifadesi gökten gelen her şeyin 
yararlı, hayırlı, iyi ve kutlu olduğu inancı gök tanrı inancının yansımasıdır (Lönnrot/
Obuz ve Obuz, 1965, s.20). «Finlilerinde arasında bulunduğu Lapon, Eskimo ve kızıl 
derililerde Şamanizm’in ilk devirlerinin kadınlar tarafından uygulanan büyücülük 
olduğu ve kötü ruhların gönlünü almaya yönelik pratiklerin yer aldığı» belirtilmiştir 
(Leland, 1891, s.12). Lemminkäinen’in de annesinin şifacılığı Şamanizm’in dönemine 
örnek teşkil ettiği söylenebilir. 
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» журналы. 2017. №3

92
«Bu yağlar Tanrı dermanı, Tanrı kullanır onları, Yaratan yaraları onarır!Başladı 
oğlunu ovmaya, Kırıkları sürteledi; Yırtıkları bereleri merhemlerle bezedi» ifadeleri 
de arının ilk başta Tapioladan ve kutsal nehirden getirdiği gidip getirdiği sihirli ilacın 
Lemminkäinen’i iyileştirmeyip üçüncüsünde yukarı dünya ilaçlarının derman verdiği 
görülür. Annenin ilaçları sürmesinden sonra oğlunun uyanması için söylediği «Uyansana 
hadi hemen uykundan, Kurtulsana korkulu rüyandan, Bu uğursuz yerlerde Kötülüklerin 
içinde!» sözlerde ritüelin bir parçası olup, bir anda Lemminkäinen’in dirilmesini 
sağlamıştır (Lönnrot/Obuz ve Obuz, 1965, s.64).
Halk hekimliği sağlığı geri kazanmak için toplumda saygı gören, iyileştirici gücüne 
inanılan kişi(ler) tarafından yürütülür. Yalnızca ot kullanarak iyileştiren otacı adındaki 
kişilerden farklı olarak büyüyü de kullanarak sağaltmanın yapıldığı görülür. Özellikle 
mitolojik dönemi yansıtan destanlarda iyileştirme şifalı ve kutsal otların büyü yolu ile 
sağlık verdiği anlaşılır. Diriltmenin iyileştirmeden farklı olmasına rağmen destanlarda 
görülen uygulamalar aynıdır. Hastalıktan kurtulma, yaraların düzelmesi için yapılan 
sağaltma işlemi ölenin diriltilmesi için de yapılmaktadır. İyileşme ya da dirilmede 
kullanılan şifalı ot, su ya da kutsal nesneler aslında yapılan büyü ve söylenen sihirli 
sözler ile anlam kazanır. 
Diğer bir deyişle herhangi biri şifalı olduğuna inanılan ot, su, nesneleri kullanarak 
aynı sonuca ulaşamaz. Büyü gücüne de sahip olması gerekir. Kalevalada ve Türk 
destanlarında görülen kadının rolleri arasında anne, sevgili, eş, düşman olma yer alır. Bu 
özellikleri ile birlikte kadının aynı zamanda şifacı olduğu da görülür. Kalevalada annenin 
şifacı oluşu kadın şamanların varlığını göstermektedir. «Bir toplulukta iyileştirme gücüne 
inanılan şamana yüklenen bu rol, sonuç itibariyle onun «trans» sırasında ve sonrasındaki 
iyileştirme gücünü, bir çeşit «büyü» temelli «şifacı» bir kimliğe büründürmektedir» 
(Kaplan, 2010, s.40).
Tıvaların Boktu-Kiriş, Bora-Şeeley destanında ardıç, arça, ak pelin toplayıp getiren 
kocakarının, ulu kazana su koyarak gece gündüz kaynattığı su ile kızı onunla yıkaması 
ve üç gün sonra iyileşmesi yer alır (Ergun ve Aça, 2004, s.306–307). Kam yardımı ile 
iyileşmenin görüldüğü Tıva destanında Han Hülük’ün Demir Möğe tarafından canının 
öldürülüp hasta edilmesinden dolayı Çöptüğ Kuu ve Baştan Kuu adlı iki kama haber 
verilir (Ergun ve Aça 2005, s.170). Alday Buucu destanında da Han- Buudayın yaşlı 
kadının oğullarının vücutlarını birleştirmek için şifalı otlarla emleyip salıvermiştir (Ergun 
ve Aça, 2004, s.267–268). 
Boktu Kiriş ad almadan önce efsunla kuzgunun gözlerini anasının gözlerine 
yerleştirmektedir (Ergun ve Aça, 2004, s.319). Altay Malçı Mergen destanında Malçı 
Mergenin «kırılan ayaklarının yarasını iğne dişiyle kemiren kahverengi sıçan»ın 
ayaklarını kırıp, kulaklarını koparak Malçı, kamış sazlığa attığında sazlığın yeşil güzel 
otlarından şifa bulur ve eski halinden altı kat ve on kat daha iyi olur (Dilek, 2002, 
s.230–231). Yer altının kutsal suyu ile iyileşmenin görüldüğü bir diğer Altay destanı 
da Közüykede, Közüykeyi öldürmek isteyen Karatı Kağan ağaçkakanın sayesinde 
başaramaz ve bilmeden zehirli etleri kendisi yer ve yer altının kutsal suyu ile iyileşirler 
(Dilek, 2002, s.354–355). 
Kazak Türklerinin Alpamış destanında Han kızının padişaha kendini divane olarak 
tanıtması ve Alpamışı zindandan kurtarabilecek tek şeyin Alpamışın kendi atı olabileceği 
ve bu atı padişahın elinden kurtarabilmek için atın üç yaşındayken anasını emdiği sırada 
hastalandığını ve üç gün boyunca tükürerek atı iyileştirdiği» yalanını söylemesi, belli 
niteliklere sahip insanların nefesi, tükürüğünün iyileştirme yeterliliğine sahip olduğu 
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» журналы. 2017. №3

93 
hakkında bilgi vermektedir (Üçüncü, 2006, s.105).
Sonuç olarak büyücülüğün halk hekimliği geleneği olduğunu ifade eden David J. 
Hufford (2007, s.75) halk hekimliği başlığı altında büyü/sihir uygulamalarına da yer 
verileceğinin altını çizmektedir çünkü halk hekimliği ile sihir gücüne sahip olmanın iç 
içe oluşu birbirini tamamlayıcı olduğu göstermektedir.

жүктеу/скачать 1,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: