дүниенің  қарабайыр  бейнесі

144                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
көрініске  қазақ  тіліндегі  байырғы    метроло-
гиялық лексиканы да  жатқызуға болады.                                        
Ежелгі қауымдық құрлыста адамдар тұрмыс-
тіршілігінің  негізгі  көзі – аңшылық,  егіншілік 
және  мал  шаруашылығы  болғандықтан,  солар-
дың  есебін,  сан-мөлшерін,  межесін  белгілі  бір 
өлшемдік  таңбалармен  белгілеу  керек  болды. 
Осындай  қажеттіліктер  негізінде  ежелгі  өл-
шемдік  жүйелер  дүниеге  келді.  Көптеген  ру 
тайпаларда  ең алғашқы өлшем құралдары қыз-
метін  адамның  дене  мүшелері  атқарды.  Өлшем 
тарихында Протагордың “барлық заттар өлшемі 
-  адамның  өзі”  деген  тұжырымы  осыған  сәйкес 
қалыптаса керек. 
Біздің  ата-бабаларымыз  ежелгі  қазақтар 
арғысы  түркілер  де    таңның  атысы  мен  күннің 
батысын, тәулікті, уақытты сағатпен, минутпен, 
секундтпен,  салмақ пен көлемді безбен,  таразы,  
килограмм,  грамм, арақашықтық пен ұзындық-
ты километр, метр, дециметр, сантиметр сияқты 
нақты  метрологиялық  өлшеу  құралдарымен 
өлшемесе  де,  соның  бәрінің  өлшемін  өзінің 
күнделікті  тұрмыс-тіршілігіндегі  өмірлік  тәжі-
рибесінен  таба білген. 
Қазақ  тіліндегі  метрологиялық  лексиканың 
ішнде  ұзындық,  биіктік,  арақашықтық,  уақыт 
өлшемдерін  білдіретін  қарыс,  сүйем,  елі,  тұсау 
бойы,  найза  бойы,  арқан  бойы,  тірсектен, 
қызыл асықтан, ат құлағынан,    шай қайнатым 
жер,  бие  сауым  жер,  ет  пісірім  жер,  сүт 
пісірім  жер,  күндік  жер,  сәскелік  жер,  ат 
шаптырым  жер,  құнан    шаптырым  жер,  тай 
шаптырым жер, түйе көш жер, , бір көш жер, 
қозы  көш  жер,  түйенің  табаны  түсетін  жер,  
бие  бауындай    жер,  қозы    көген    жер,  қозы 
өрісіндей  жер, таяқ тастам жер, қарға адым 
жер,  мал  өрістен  қайтқанда,  қозы  жамырап 
жатқанда    сияқты  сөз  қолданыстар    өз  за-
манында  өлшем  қызметтерін  атқарса,  бүгінгі 
уақытта бұл байырғы өлшем бірліктері дүниенің 
қарабайыр бейнесі ретінде көрініс береді.  
Мәселен,  қазақтар  өзін  қоршаған  аумақта 
бір-бірінен  қандай  ара-қашықтықта  орналас-
қаны  жөнінде  Р.Иманалиева  төмендегідей  мәлі-
мет  келтіреді: “Наличие  концентрической  или 
круговой  (полукруговой)  расстановки  отражает 
мифологическое  представление  казахов  об 
освоении  пространство.  Жилье - Үлкен  үй 
“Большая  юрта”  рассматривается    как  некий 
центр,  от  которого  концентрическими    кругами 
располагается  остальной  мир – юрты  ближай-
ших  родственников,  юрты  гостей,  далее  место 
расположения  скота - қозы  қайырым,  қозы 
көгеніндей,  место  расположения  жеребяти 
коблицы - желі  бойы,  бие  сауым  жер  и  т.д” 
[3,22]. 
Қазақ таным-түсінігінде жылқы малын ерек-
ше  қастерленген.  Осыған  байланысты  қазақ 
тілінде  жылқыға    байланысты  сөздер  мен  сөз 
тіркестері, фразеологизмдер, қанатты сөздер сан 
алуан  мағыналық  топтарда  молынан  ұшыра-
сады.  Өлшемдік  мағынамен  байланыста  қолда-
нылатын ат шаптырым жер, құнан шаптырым 
жер,  тай  шаптырым  жер,  ат  сауырынан,  ат 
құлағынан  сияқты  тіркесімдер  осының    нақты 
айғағы. 
Ат  шаптырым  жер.  Шамамен 2-3 км  ара 
қашықтықты  білдіреді  [ҚТТС, 4,108]. Бұл  тір-
кесімге  берілген  сөздіктегі  түсініктеме  мен  ға-
лымдардың  берген  анықтамасында    бірізділік 
жоқ.  Мәселен,  Е.Жанпейісов  бұл  тіркесім  ту-
ралы бірнеше ғалымдардың пікірін салыстырып, 
оларда  кейбір  мағыналық  ерекшеліктері  бар 
екенін  атап  көрсетеді.  Этнограф  ғалым  Х.  Ар-
ғынбаевтың  көрсетуінше  ат  шаптырым  тіркесі 
“30-40  км  аралығындағы  ара  қашықтықты” 
білдіреді  десе,  С.М.Абрамзон  ат  чадым    ара 
қашықтығы “кейде 50 шақырымға дейін жетеді” 
деп  көрсетеді.  Ал  М.Әуезов  ат  шаптырымның 
ара  қашықтығы  “шамамен 20-25 км  болады,”- 
дейді [5,143].  
Тілімізде  ат  шаптырым  жер  тіркесімен 
мағыналық  және  құрылымдық  жағынан  ұқсас 
өлшемдік  мағынада  қолданылатын  құнан  шап-
тырым жер, тай шаптырым жер тіркестері де 
қазақтың  өзіне  тән  танымдық  ерекшелігін  көр-
сететіні  белгілі.  Өйткені  қазақ  өзінің  күнделікті 
көз  алдында  көретін  жан-жануарлардың  жасын, 
жынысын,  физиологиялық  қабілет    қасиеттерін 
ерекше  тани  білген.  Сол    танымның  негізінде 
басқа  нысандармен  салыстырып,  теңеп  солар-
дың  қасиеттерін  анықтаған.  Жоғарыда  аталған 
тіл  бірліктері - осының  айғағы.  Бұлардың  біл-
діретін  ара  қашықтық  меже  шамасына  осы 
жануарлардың  жасы,  физиологиялық  қабілеті, 
тұрмыс-тіршіліктегі тәжірибесі, адам санасында 
сұрыпталған,  семантикалық  айырым  белгілері 
негізге  алынған.  Сондықтан  да,  қазақ    дүние-
танымында  орта  есеппен  ат  шаптырым  жер - 
20-25  шақырымды  білдірсе,  құнан  шаптырым 
жер - 10-15 шақырымды, тай шаптырым жер - 
5-10  шақырымды  межелеген.  Яғни  бұл  тіл 
бірліктерінің  пайда  болуына  күнделікті  қазақ 
өміріндегі тұрмыс- тіршілігіндегі көрген білгені 
мен есіне түйген қарабайыр дүниетанымы  себеп 
болған деуімізге  болады.   
 Әр халықта қоршаған ортасы, шұғылданған 
шаруашылығы,  ондағы  заттармен  қарым-қаты- 
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
                                                               
   145 
 
 
насы  негізінде  танымдық  ұғымы  және  дүниені 
қарапайым үлгіде тану ерекшелігі пайда болады. 
Ол  ұғым  тілде  сөзбен,  тіркеспен    белгіленіп, 
белгілі  бір  мағынаға  ие  болып  тіл  арқылы 
таңбаланады.  Мәселен, Л.Молчанова өз зерттеу 
жұмысында    суық  жақта  тұратын  Солтүстік  ха-
лықтарында  итке  шана  шегіп,  оған  жүк  салып, 
дем  алдырмай  жүгіртетін  әдет-ғұрпы    болған. 
Осыдан  бұл  халықтардың  тілінде 10-15 км 
арақашықтық  өлшемін  білдіретін, “побэрд-
побэйд” (аудармасы:  шана  шеккен  иттің  дем 
алмай жүгіруі) атауы пайда болған [6,36]. Атал-
мыш  еңбегінде  Вихманның  пікіріне  сілтеме 
жасап, фин-соулисдің “penіkzzorma” өлшеуі мен 
эстондардың 
“penіkorem”өлшем 
бірліктері 
(аудармасы: жүк тиелген ит жарысы) жүк салған 
иттің  жарысындағы 10 шақырымға  тең  ара- 
қашықтық өлшемі деп көрсетеді [6,36]. 
Сондай-ақ,  Орал  семьясындағы  тұңғыс-
маньчжур  тілдер  тобына  жататын  ненец  тілін-
дегі  “ядалавай”  сөзі  (аудармасы:  бұғының  дем 
алмай  жүгіруі) - күндік  жолды  немесе  ара-
қашықтықты жегілген бұғының дем алмай жүгі-
ріп  өтетін  межесі,  шамасы  арқылы  анықтайтын 
тілдік бірлік болған.  Бұл ара қашықтық өлшем 
атауы  табиғат  мерзіміне  байланысты  қыста 
(немесе  үлкен “ядалавай”) 10 шақырымға жуық 
болса,  жазда  ол 4-5 шақырымды  қамтыған 
[6,36].  
Славян  халықтарының  тілінде  де  “ат  шап-
тырым  жер”  тіркесіміне  жуық  қолданылатын 
“упряжка”  (аудармасы:  көсем  жегілген  аттар) 
деген атау бар. В.Г.Романова  бұл  сөздің  екі 
мағынасын көрсетеді: 1) Аттың дем алмай жүріп 
өткен арақашықтығы шамамен 40  шақырымдай 
жер. 2) Аттың  ешнәрсе  жемей,  доғасыз  шауып 
өткен ара қашықтық   межесі [7,126]. 
Орыс  тіліндегі  бұл  атау  да  ат  шаптырым 
жер,  құнан  шаптырым  жер,  тай  шаптырым 
жер  тіркесі  сияқты  көнерген  сөздер  қатарына 
жатып, байырғы халықтық өлшем атауы ретінде 
қолданылады. 
Қысқасы  тіліміздегі  ат  шаптырым  жер, 
құнан  шаптырым  жер,  тай  шаптырым  жер 
тіркесімдеріне  ата-бабаларымыз  жол  жүру  мен 
арақашықтық  меже  шамасын  анықтауда  өлшем 
мәнінде  жұмсалған  байырғы  өлшем  бірліктері. 
Басқа  халықтар  да  өзінің  күнделікті  тұрмыс-
тіршілігінде  қай  жануарды  көп  пайдаланса, 
соның  қимыл  қозғалысы,  жүрісі  арқылы  ара-
қашықтық  межелерін  анықтағанын  жоғарыдағы 
мысалдар дәлел бола алады. 
Дүние  бейнесі  ұғымын  адамның  өмірлік 
тәжірибесі  нәтижесінде  қалыптасқан  қандай  да 
бір  құбылыс  туралы  таным  деп  тұжырымдал-
ғанмен,  әлем бейнесін бұлай түсінудің ғылыми 
сипаты  жоқ,  себебі  ол  табиғат,  жағдай,  эсте-
тикалық  құндылықтар,  т.с.с.  қандай  да  бір  құ-
былыстар  туралы  жеке  адамның  түсінігі  мен 
танымын  бейнелеуі  сияқты  мүмкіндіктерге  де 
ие.   
Қазақтардың  өткен  өміріндегі  тұрмыс-тір-
шілігінде  көш  лексемасын  әлем  бейнесіндегі 
когнитивтік  бірлік  ретінде  тануға  болады.  Қа-
зақтар  мал-мүлкін  аман  сақтау  үшін,  ауа-райы-
ның ыңғайын бақылай  отырып, үнемі көшіп қо-
нып өріс жаңартып отырған. Сонымен қоса көш 
ұғымының  пәлсапалық  мәні - адам  ғұмырын, 
жалпы  тіршілік  дүниені  көшке,  керуенге  теңеу, 
адамды  уақыт  қонағы  деп  санау  қазақтарда  да 
көнеден  келе  жатқан  дүниетанымдық  филосо-
фиялық тұжырым. 
Осыған  орай, “көш”  сөзі  қазақ  тілінде  сан 
алуан  қолданысқа  түсіп,  көптеген  атаулар  мен 
тұрақты  тіркестердің,  мақал-мәтелдердің  жаса-
луына негіз болған. Мыс: көш бойы, көш құлаш, 
көш  сырмақ,  көш  жер,  көш  көлікті  болсын, 
аштан  өліп  көштен  қалу,  көш  жүре  түзеледі, 
көшке  берге  тайыңды  ал,  дүниеден  көшу,  бәдік 
көшті,  үдере  көшу,  үрке  көшу,  шалқар  көш 
сияқты  тілдік  қолданыстар  осының  айғағы. 
Сондай-ақ,  қазақ  тілінде    “көш”  сөзімен  байла-
нысты  арақашықтық  өлшемін  шамалап,  меже-
леп,  болжамдап  көрсететін  қозы  көш  жер,  бір 
көш  жер,  түйе  көш  жер,  үдере  көшу  сияқты 
тіркесімдер қалыптасқан. 
Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігінде  “қозы 
көш  жер”  тіркесімінің  екі  түрлі  мағынасы  көр-
сетілген: 1. Жақын  жер,  алыс  емес. 2. Қашық-
тығы қозы жайылымдай жер [ҚТТС, 4,245].  
Сөздікте  қаншалықты  арақашықтықты  қам-
титыны  нақты  айтылмағанымен, “жақын  жер”, 
“жақын  арақашықтық”  деп  жобалап  көрсетіл-
ген. 
 Басқа  зерттеу  еңбектерінің  мәліметтеріне 
сүйенсек,  бұл  қашықтықты  әр  түрлі  дәрежеде 
көрсетеді.  Е.  Жанпейісов,  М.  Әуезовтің  көрсе-
туіне сілтеме  жасап, “қозы  көш  жер” тіркесімін 
жазық  жерде 5-6 км  арақашықтықты  білдіреді 
десе [5,145], Е. Аққошқаров: “Қозы көш жер 6-8 
км  арақашықтықты  қамтиды  және  жыл  мау-
сымына,  ауа  райына,  жер  жағдайына  байла-
нысты  бұл  шамалар  өзгеріп  отырады”,-  деп 
көрсетеді [8,46]. Ал М. Мирзоев өз мақаласында 
қазақтар 2-3 км аралықты білдіргісі келсе “қозы 
көш жер” деп атайтын болған,-дейді [9,191].  
Бұл  фразеологизм  туралы  академик  Ә.Қай-
дар  да    өз  еңбегінде  төмендегідей  түсініктеме 
береді: “Арақашықтықты  өлшеудің  бұл  фор-
масы  ауылдың  бір  қоныстан  екінші  қонысқа 

146                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
көшкеніндегі қозының күні бойғы жарық күнде 
өзінің  кәдімгі  қарапайым  (естественным)  жүрі-
сімен  жүріп өткен арақашықтықты бақылау нә-
тижесінде  қалыптасқан.  Бұл  да  басқа  халықтық 
өлшем  бірліктері  сияқты  халықтың  нақты 
көшпелі  өмірінің  абстрактіленуі  нәтижесінде 
пайда  болып  тілімізде  тұрақтылыққа  айналған” 
[10,214]. 
Біздің  ойымызша,  біріншіден - қозының 
жүру  кездегі  физиологиялық  қабілетіне  және 
жүрген жердегі географиялық аймақтардың (жа-
зық жер, таулы жер т.б.)  бірдей болмауына бай-
ланысты  білдіретін  арақашықтық  шама,  меже-
лерде ауытқушылық болып отырады. 
Екіншіден,  тіл  иесінің  таным    моделіндегі 
қозы  атауының  семантикасында    басқа  жануа-
ларға  қарағанда  әлсіз,  қуаты  аз,  әлі  жас  сияқты 
имплицитті  семалар  болғандықтан  қозы  көш 
жер  фразеологизмі  жақын  ара  қашықтықты 
білдіреді.  Қозы  атауының  бойындағы  кішкен-
тай,  әлсіз,  аз  сияқты  имплицитті  семалар  этнос 
танымында, басқа да нысандарда мол сақталған. 
Бұған  дәлел  ретінде  тіліміздегі  аз  ғана  өлшем 
межені  білдіретін  қозы  қайырым  жер,  қозы 
көген жер, қозы өрісіндей жер, қозы  қарын май 
сияқты тіл бірліктерін  келтіруге болады.  
Жалпы  тілімізде  “жақын  жер”, “алыс  емес 
жер” мағынасында қолданылатын бұл  өлшемдік  
атау    бір  көш  жер,  түйе  көш  жер,  тай  шап-
тырым  жер,  құнан  шаптырым  жер,  ат  шап-
тырым  жер  деген  сияқты  фразеологизмдермен 
құрылымдық-мағыналық  ассоциациялық  байла-
ныста тұрып, қазақтың дүниені қарапайым үлгі-
де тануы  бойынша СА лыстырмалы түрде “он-
ша алыс емес, жақын  жер” аралығын білдіретін  
5-6  шақырымдай  арақашықтық  білдірген  деп 
тұжырымдауға болады. 
Қорыта айтсақ, сөздік қорымыздың құнарлы 
бір қабатын құрайтын  ежелгі арақашықтық өл-
шем  мағынасын  білдіретін  сөздер  мен  тірке- 
 
 
 
 
сімдер,  метрологиялық  лексиканың  аса  ауқым-
ды  қабатының  бірі  болып  табылады.  Олардың 
пайда  болуы  мен  қалыптасуы – сол  халықтың 
күнделікті  тұрмыс-тіршілігіндегі  мал  шаруашы-
лығымен,  көшіп  қонуымен  түрлі  нысандарды 
салыстыру, теңеу, ұқсату  сияқты дүниенің қара-
байыр  бейнесін  тану  негізінде  өмір  қажет-
тілігінен  туындаған.  Сондықтан  бұл  өлшем, 
меже,  шамалар  өз  заманының  этномәдени  кел-
бетінен  берері  мол,  өзіндік    ұғымдық  мазмұны  
бар этностың ойлау жүйесіндегі  ұлттық дүние-
танымдық    ерекшеліктерін  айқындайтын  құнды 
тіл бірліктерінің бір қабаты.  
_______________ 
1.  Кубрякова  Е.С,  Начальные  этапы  становления 
когнитивизма.// Вопросы языкознания М., 1994 . –С.21-34. 
2.  Шведова  Н.Ю.  Теоретические  результаты,  полу-
ченные в работе над «Русским семантическим словарем» // 
ВЯ 1999, №1. с.3-16.    
3.  Иманалиева  Р.  Этнолингвистические  вопросы    изу-
чения  средств  выражения  пространственных  представле-
нии  в  казахском  языке.  Автореферат  дисс…КФН. –Ал-
маты, 1989. -24 с.   
4.  Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі.  –Алматы:  Наука, 
1989. -282 с. 
5.  Жанпейісов  Е.Н.  Этнокультурная  лексика  казах-
ского языка. –Алматы: Наука, 1989. -282 с. 
6.  Молчанова  Л.А.  Народная  метрология. –Минск:  
Наука и техника,  1973.  -83 с. 
7.  Романова  Г.Я.  Найменования  мер  длины  в  русском 
языке. –Москва: Наука, 1975. -175 с. 
8.  Аққошқаров Е. Қазақ арасына кең тараған байырғы 
өлшемдер // Қазақ тілі мен әдебиеті. 12. 2000. –63 б. 
9. Мирзоев М. Стариные казахские меры // Огни Ман-
гышлака, 27.08.1991. 
10 Қайдаров Ә.Т. Тысяча метких образных выражений. 
–Астана: Білге, 2003. -368 с.              
* * * 
В  этой  статье  расматриваются  вопросы  древней  на-
родной  метрологии,  которой  обозначаются  расстояния 
меры и их отражение в наивной картине мира. 
* * * 
In this article are discussed questions of ancient national 
metrology by which distances of a measure and their reflection 
in a naive picture of the world are designated. 
 
 
 
 
Қ. Қыдырбаев 
 
ТРАНСКРИПЦИЯ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МӘТІНДЕРІНІҢ 
ТРАНСКРИПЦИЯЛАНУ ЖАЙЫ 
 
 
Графика тілдегі дыбыстардың шын бейнесін 
дәл  таныта  бермейді.  Қазіргі  қазақ  тілінде  қол-
данылып  жүрген  и,  у,  ю  әріптерінің  әрқайсысы 
екі-үш,  тіпті  онан  да  көп  дыбысты  немесе  ды-
быстардың  қосындысын  бейнелейді.  Мәселен,  
 
 
бір  ғана  и  әрпінің  дыбыстық  көрінісі  мынадай 
болып келеді: 
1)  ый: мый, (жазылуы ми), қый (қи), ыйық 
(иық), таный (тани), қыйа (қия), қыйын (қиым), 
жый (жи), тыйын (тиын); 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
                                                               
   147 
 
 
2)  ій: кій (ки), тій (ти), ійне (ине), ійіс (иіс), 
бекій (беки), ерій (ери), бійлік (билік), ійір (иір), 
тійін (тиін); 
3)  үй: мұхұйт (мұхит), бұлтұй (бұлти), бұр-
тұй  (бұрти),  жорұй  (жори),  мұқұйат  (мұқият), 
құрұй (құри), құпұйа (құпия); 
4)  ұй: мурұйт (мұрит), мүлгүй (мүлги), түк-
сүй  (түкси),  үрпүй  (үрпи),  үсүй  (үси),  мөлүй 
(мөли), дүнүйе (дүние). 
5)  и:  институт,  университет,  инициатива, 
физика, кино. 
Қысқасы,  дыбыс  пен  оның  таңбасы  сөздің 
жазылуы  мен  айтылуы  үнемі  бір-біріне  сәйкес 
келе  бермейді.  Бұлардың  арасындағы  осы  сәй-
кессіздікті  барынша  азайтып,  дыбыстық  тілді 
мүмкіндігінше дәл беру үшін лингвистикада ар-
найы  жазу – транскрипция  (лат. transcriptiе – 
көшіру) қолданылады [1, 24-б]. 
Ғ.Қалиев  «Тіл  білімі  терминдерінің  түсін-
дірме  сөздігінде»  транскрипция  терминін  қазақ 
тіліне  «дыбыстаңба»  деп  аударып,  оған: «(лат. 
transcription  қайта  жазу)  тіл  білімінде  ғылыми 
мақсатта  қолданылатын  арнайы  жазу.  Дыбыс-
таңба графикалық, орфографикалық нормаларға 
байланыссыз  сөйлеудің  ең  нәзік  реңктерін 
мүмкіндігінше дәл беруді көздейді», – деп анық-
тама берген. Оған мысал ретінде: құрұқ (құрық), 
таңэртэң  (таңертең),  жаңасқан  (жаңа  асқан)  де-
ген сөздерді келтіреді де, қолданылу мақсатына 
қарай  фонетикалық,  фонематикалық  болып 
бөлінетінін  айтып,  екеуінің  ара  жігін  ажыратып 
көрсетпейді [2, 98-б].  
Е.М.  Арынның  редакторлығымен  шыққан 
«Қазақ  тілі  энциклопедиясында»: «Транскрип-
ция (лат. transcription – қайта көшіріп жазамын) 
–  белгілі  бір  тілдегі  дыбыстарды  дәл  бейнелеп 
көрсету  үшін  пайдаланылатын  шартты  таңба. 
Транскрипцияның  негізгі  қызметі – сөздің  ды-
быстық  немесе  фонемалық  құрамын  дәл  көр-
сету. Бір фонема жазуда (графика) әр түрлі әріп-
термен  таңбалануы  мүмкін,  ал  транскрипцияда 
ол  (фонема)  бір  ғана  таңбамен  белгіленеді. 
Транскрипцияның  екі  түрі  бар: 1) фонематика-
лық  (немесе  фонологиялық)  транскрипция,  ол 
сөздердің  дыбысталуындағы  өзгерістерді  ескер-
мей,  тек  фонемаларды  жазады.  Дыбыс,  сөз  ай-
тылуына  жуықтап  беріледі.  Мысалы,  ору  
[орұу],  күлу  [күлүу],  қи  [қый],  иек  [ійек],  шикі 
[шійкі],  тістесші  [тістешші],  бұзу  [бұзұу];  
2)  фонетикалық  транскрипция,  мұнда  тілдегі 
сөздердің  айтылуындағы  дыбысталу  ерекше-
ліктері  дәлме-дәл  көрсетіледі.  Мысалы,  қазан 
қап    [қазаңғап],  ортан  бел  [ортамбел],  сейсенбі 
[сейсембі],  сенгіш  [сеңгіш],  отау  [уотау],  Аман-
келді  [Амаңгелді].  Фонематикалық  транскрип-
ция  әрбір  жеке  тілдің  фонемалық  жүйесін  ай-
қындап  белгілеу  үшін  жұмсалады  да,  фоне-
тикалық транскрипция барлық тілдердегі немесе 
тілдердің  тобындағы  дыбыстық  ерекшеліктерді 
түгел қамтып көрсету үшін жасалады.  
Мына  төмендегі  келтірілген  сөздерге  тоқта-
латын  болсақ, 1) қат,  сат,  жат,  зат,  мат; 2) кет, 
ет, жет; 3) сот, от, тот, шот, құт, тұт, жұт; 4) сөт, 
өт,  сүт,  күт,  ондағы  т  фонемасы  дауысты 
дыбыстардың  ықпалымен  әр  түрлі  реңкке  ие 
болып тұр. Бірінші т езулік, жуан; екінші – езу-
лік, жіңішке; үшінші – еріндік, жуан; төртінші – 
еріндік,  жіңішке.  Оның  үстіне  о,  ө  дыбыс-
тарының алдынан у, ал е-нің алдынан и дыбысы 
айтылатыны  да  ескерілуі  тиіс.  Бұл  ерекшелікті 
көрсету  үшін  фонетикалық  транскрипцияда  ай-
рықша  белгілер  қолданылады.  Мысалы,  жуан-
дық белгісі – 1, жіңішкелік – 1᾽ , жуан еріндік – 
1Ә, еріндік жіңішкелік – 1᾽ Ә, Ү – ұяң, – қатаң, 
:- – созылыңқы, < – ашық, // – қысаң т.б. Сонда 
жоғарыдағы  сөздер  былай  өрнектеледі:  к᾽ ет᾽ , 
ж᾽ ет᾽ ,  сӘотӘ,  отӘ,  шӘотӘ,  қӘұтӘ,  с᾽ Әөт᾽ Ә, 
с᾽ Әүт᾽ Ә,  к᾽ Әүт᾽ Ә.  Асшы,  басшы,  ашса 
дегендерді  аш:-ы,  баш:-ы,  аш:-а  түрінде  (ш:- – 
созылыңқы ш) жазу керек болады», – деп транс-
крипцияның  екі  түрін  мысалдар  арқылы  түсін-
діріп өтеді [3, 394-б].  
С.Мырзабеков «Қазақ тілінің дыбыс жүйесі» 
атты  кітабында:  әдетте  транскрипцияның  екі 
түрі  жиі  пайдаланылады:  фонетикалық  және 
фонематикалық.  Фонематикалық  транскрипция-
да бір фонеманың алуан түрлі аллофондары бір-
ақ  таңбамен  беріледі  де,  фонетикалық  транс-
крипцияда  әртүрлі  аллофондар  да  ескеріледі. 
Қысқасы,  мұның  алғашқысы  дыбысты  (сол 
арқылы сөзді) айтылуына жуықтатуды, екіншісі 
дәл беруді мақсат етеді.  
Ат, ет, от, өт сөздеріндегі т фонемасы дауыс-
ты дыбыстардың ықпалымен әр түрлі реңкке ие 
болады. Бірінші т (ат дегенде) езулік, жуан; екін-
ші – езулік,  жіңішке;  үшінші – еріндік,  жуан; 
төртінші – еріндік,  жіңішке.  Оның  үстіне  о,  ө 
дыбыстарының алдынан әнтек у, ал е-нің алды-
нан  әнтек  й  дыбысы  айтылатыны  да  ескерілуге 
тиіс.  Бұл  ерекшеліктерді  көрсету  үшін  фоне-
тикалық транскрипцияда айрықша белгілер қол-
данылады. Мәселен, 
о
 – еріндік; ′/ – жіңішке; ˅  –  
ұяң; ˄  – қатаң; : – созылыңқы; ˂  –  ашы
˃
қ;  
– 
қысаң  т.б.  Сонда  жоғарыдағы  сөздер  былай 
өрнектеледі:  ат, 
й
ет′, 
у
от
о
, 
у
өт
о
′.  Ащы,  басшы, 
ашса дегендерді аш:ы, баш:ы, аш:а түрінде (ш: – 
созылыңқы  ш)  жазу  керек  болады», – деп 
анықтама береді [4, 24-б].  
Ал  ғалым  К.Аханов: «Транскрипцияның  екі 
түрі  бар:  фонематикалық  (немесе  фонология-

148                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
лық) және фонетикалық транскрипция. Фонети-
калық  транскрипцияда  фонемалардың  барлық 
реңкі  (оттенки)  бір  ғана  таңбамен  берілсе,  фо-
нематикалық  транскрипцияда  фонеманың  әрбір 
реңкі әр басқа таңбамен белгіленеді», – деп, ал-
дыңғы  ережелерге  мүлдем  керағар  пікір  білді-
реді [5, 583-б]. 
Орыс  ғалымы  А.А.Реформатский  өзінің 
«Введение  в  языковедение»  атты  еңбегінде 
транскрипцияны  мақсаттарына  қарай  фонети-
калық,  фонематикалық  және  практикалық  деп 
үш түрге бөліп қарастырады: 
 
Практикалық  транскрипция  шетел  сөздерін 
қабылдаушы  тілдің  әліпбиі  жүйесінен  шықпай, 
яғни  жаңа  әріп  не  қосымша  диакритикалық 
таңбаларды  енгізбестен  жазуды  талап  етеді [5, 
384-б]:  
Сонымен,  практикалық  транскрипция – бір 
тілдегі  сөз  және  сөз  тіркесінің  (өзге  жүйедегі) 
өзге тілдің  әліпбимен берілуі. Бұл жағдайда бір 
тілдің  фактілерін  өзге  тілдің  құрамы  мен 
жүйесіне  енгізу  үшін  қабылдаушы  тілдің  лин-
гвистикалық  (лексикалық,  грамматикалық,  фо-
нетикалық және графикалық) сипаттарын толы-
ғымен қабылдайды. 
Оған  мысал  ретінде  кирилл  әліпбиінде 
жазылған  орыстың  Лапшин  деген  фамилиясын 
латын  әліпбиін  қолданатын  тілдердегі  прак-
тикалық  транскрипциясын  төмендегідей  көр-
сеткен [5, 381-б]: 
 
Орысша 
жазылуы 
Практикалық транскрипциясы 
Лапшин 
Неміс т. Lapschin 
Француз т. Lapchine 
Итальян т. Lapscin 
Ағылшын т. Lapshin 
Поляк т. Ɫapsɀin 
Чех т. Lapšin  
Венгер т. Lapsin 
Португал т. Lapxin 
 
Сондай-ақ,  латын  әліпбиімен жазылған New 
Iork  деген  қала  атауын  кирилл  әріптерін  қол-
данын тілдердегі практикалық транскрипциясын 
төмендегідей көрсеткен [5, 381-б]:  
 
Латын жазуы 
Практикалық 
транскрипциясы 
New Iork 
Орыс т. Нью-Йорк 
Белорус т. Нью-Іорк 
Болгар т. Ню-Иорк 
Серб т. Њујорк 
 
Қазақ  ғалымдары  жағорыдағы  еңбектерінде 
практикалық  транскрипция  жөнінде  ешнәрсе 
айтпайды. Тек І. Кеңесбаев қолданыстағы прак-
тикалық  әліпбиді  ешқандай  түсіндірмесіз  прак-
тикалық транскрипция деп берген [7, 405-б]. 
Жалпы фонетикалық транскрипциядағы таң-
балардың  жиынтығы  фонетикалық  әліпби  деп 
аталады, ол мынадай принциптерге негізделеді:  
1) әрбір дыбысты белгілеу үшін бір-бір таңба 
болуы  шарт,  яғни  таңбалардың  саны  жеткілікті 
болуы қажет;  
2)  белгілі  бір  дыбыстың  айрықша  ерекше-
лігін  дәлме-дәл  көрсету  үшін  қосымша  диакри-
тикалық таңбалардың болуы міндетті;  
3)  таңбалардың  барлығы  да  оңай,  қолайлы, 
тез  жазуға  да,  еске  сақтауға  да  ыңғайлы,  белгі-
леуге жеңіл болуға тиіс;  
4) дыбыстың (сөздің) айтылуы неғұрлым дәл 
берілуі керек [3, 394-б]. 
5)  бас  әріптер  мен  тыныс  белгілері  қолда-
нылмайды;  
6)  қысқартылған  сөздер  мен  сандар  толық 
дыбысталуы бойынша беріледі; 
7)  сұраулы  және  лепті  әуендер  (интонация) 
әуендік белгілер арқылы беріледі [6, 20-б]; 
8) фонетикалық транскрипцияның мәтіні тік 
жақшаға,  фонематикалық  транскрипцияның  мә-
тіні сынық жақшаға алынады [5, 376-б];    
Қазақ  ғалымдары  келтірілген  мысалдарға 
көңіл аударсақ, «Қазақ тілі» энциклопедиясында 
транскрипцияланған  сөздер  транскрипцияның 
екі  түрінде  де  тік  жақшаның  ішінде  берілген 
және  фонетикалық  транскрипцияға  келтірілген 
қазан қап  [қазаңғап], ортан бел [ортамбел], сей-
сенбі  [сейсембі],  сенгіш  [сеңгіш],  отау  [уотау], 
Аманкелді  [Амаңгелді]  деген  мысалдар  фоне-
матикалық  транскрипцияның  мысалдарына  жа-
қын  сияқты,  өйткені  ереже  бойынша  фонетика-
лық  транскрипцияда  фонеманың  барлық  алло-
фондары  толығымен  көрсетілуі  тиіс  болатын. 
Кісі атауы Амангелді үлкен әріппен [Амаңгелді] 
деп берілген.  
С.Мырзабеков сөздерді транскрипциялаудың 
екі  түрінде  де  жақшаны  мүлдем  пайдаланбаған. 
Алайда ол фонетикалық транскрипциялау кезін-
де  ережеге  сай  әр  фонеманың  әртүрлі  алло-
фондарын беру үшін (
о
 – еріндік; ′/ – жіңішке; ˅  
–  ұяң; ˄  – қатаң; : – созылыңқы; ˂  –  ашы ˃
қ;  
– 
қысаң т.б.) айрықша белгілерді қолданады және 
о, ө дыбыстарының алдынан айтылатын әнтек у 
және е дыбысының алдынан айтылатын әнтек й 
дыбысын да ескеріп ат, ет, от, өт деген сөздерді 
ат, 
й
ет′, 
у
от
о
, 
у
өт
о
′  деп,  ащы,  басшы,  ашса  де-
гендерді  аш:ы,  баш:ы,  аш:а  түрінде  (ш: – созы-
лыңқы ш) жазып көрсетеді.  

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
                                                               
   149 
 
 
Ал  Е.М.  Арынның  редакторлығымен  шық-
қан  «Қазақ  тілі»  энциклопедиясында  әр  фоне-
маның  әртүрлі  аллофондарын  беру  үшін  (жуан-
дық белгісі – 1, жіңішкелік – 1᾽ , жуан еріндік – 
1Ә, еріндік жіңішкелік – 1᾽ Ә, Ү – ұяң, – қатаң, 
:- – созылыңқы, < – ашық, // – қысаң т.б.) белгі-
лерін пайдаланып кет, жет, сот, от, шот, құт, сөт, 
сүт,  күт  деген  сөздерді  к᾽ ет᾽ ,  ж᾽ ет᾽ ,  сӘотӘ, 
отӘ,  шӘотӘ,  қӘұтӘ,  с᾽ Әөт᾽ Ә,  с᾽ Әүт᾽ Ә, 
к᾽ Әүт᾽ Ә  деп,  асшы,  басшы,  ашса  дегендерді 
аш:-ы,  баш:-ы,  аш:-а  түрінде  (ш:- – созылыңқы 
ш) жазған. Байқап отырғанымыздай мұнда да тік 
жақша  пайдаланылмаған  және  о  дыбысының 
алдынан  айтылатын  әнтек  у  дыбысы  ескеріл-
меген,  жіңішкелікті  білдіретін  дәйекше  белгісі 
С.Мырзабековте  бір  басқа  да  (′),  «Қазақ  тілі» 
энциклопедиясында  бір  басқа  (᾽ )  берілген, 
С.Мырзабековте  еріндік дыбыстың белгісін (
о
), 
ұяң  дыбыстың  белгісін  (˅ ),  созылыңқы  дыбыс-
тың  белгісін (:) түрінде  берсе, «Қазақ  тілі» 
энциклопедиясы  бұларды  (Ә), (Ү), (:-) түрінде 
беріп бірізділік сақталмаған.  
І.Кеңесбаев  «Қазіргі  қазақ  тілі»  кітабында 
дауысты  дыбыстар  мен  дауыссыз  дыбыстардың 
лингвистикалық еңбектерде қолданылып жүрген 
латын  графикасына  негізделген  фонетикалық 
транскрипция ретінде   төмендегі  кестені берген 
[7, 405-б]: 
 
Практика
лық 
транс-
крипция 
Фонети-
калық 
транскрип
ция 
Практика-
лық 
транскрип
ция 
Фонети-
калық 
транскрип
ция 
а 
ә 
е (э) 
о 
ө 
ы 
і 
ұ 
ү 
жуан у 
жіңішке у 
жуан и 
(ый) 
жіңішке и 
п 
б 
м 
үнді у 
ф 
т 
ц 
 
а 
х 
е 
с 
ое 
ь 
і 
и 
у 
, 
и 
і 
і 
р 
в 
т 
w 
f 
t 
c 
с 
з 
r 
африкат ж 
жалаң ж 
н 
л 
ш 
р 
й 
к 
г 
к 
ң 
х 
ғ 
һ 
в 
д 
- 
s 
z 
c 
з 
з 
n 
I 
j 
r 
I 
к 
g 
q 
n 
x 
g 
h 
h 
d 
- 
Кестеге  қарасақ  ережеге  қайшы  келетін  тү-
сініксіз жайттар өте көп. Қазақ тіліндегі жіңішке 
дауысты  ә  дыбысы  мен  х  дыбысын  латын  гра-
фикасындағы бір ғана х-пен, о дыбысын с-мен, ө 
дыбысын  ое-мен,  м  дыбысын  т-мен  белгілеуге 
қандай  негіз  бар.  Кестеде  неліктен  қазақ  ті-
ліндегі  ы  дыбысы  орыс  графикасындағы  ь  бел-
гісімен, ұ дыбысы мен жіңішке у бір ғана и-мен 
белгіленді екен. Сондай-ақ, не себептен һ мен в 
дыбыстарын  латын  графикасындағы  бір  ғана  һ 
әрпімен, ғ мен г дыбыстарын бір ғана g әрпімен 
белгілеген.  Кестеде  бұдан  да  өзге  осыған  ұқсас 
түсініксіз  жайттар  баршылық.  Баспадан  кеткен 
қате болар деп кестені кітаптың ертеректе шық-
қан  нұсқасымен  де  салыстырдық.  Айырмашы-
лық  тек  ұ  дыбысын  латын  графикасындағы u-
мен, м дыбысын m-мен белгілеген [8, 295-б].  
Ғалым  мысал  ретінде  Ғ.Мұстафиннен: «Жи-
налыстың  ертеңіне  таңертең  Жомарт  ауданға 
жалғыз  тартты.  Жиырма  бестен  жаңа  асан  жа-
лынды жігіт ойға алғанын етпей қойман десе де, 
шытырман  өмір  әзірге  оны  екі  сүріндірді.  Қа-
рапайым  қарт  Жақыпты  жолындағы  бір  төмпе-
шіктей  қиқаңдаса,  басынан  бір-ақ  аттап  кете-
тіндей  көруші  еді.  Кешегі  жиналыс  олай  емес, 
Жақыпты  тамыры терең  бәйтерек  етіп  көрсетті. 
Көрсетіп  қана  қойған  жоқ, «байқа»  деп  маң-
дайына тырс-тырс шертіп кетті. 
Тәтті  үміт,  әдемі  ой  дәл  осының  алдында 
ғана мықтап тұрып бір отыртқан. Алма, Жанат – 
екі қыз бір анадан туғандай, бір қалыптан шық-
қандай,  бір  ауылда  ер  жетті.  Екеуінің  көркі, 
мінезі,  оқуы  тең,  ойы,  арманы  тең  сырлас  құр-
былар,  ең  ақыры  киімдеріне  дейін  парлап  кие-
тін»  деген  үзінді  келтіріп,  оның  фонетикалық 
транскрипциясын былай берген: 
«Жиналыстың  ертэңінэ́  тәңэртэң  (Жомарт) 
ауданға  жалғызᴗтэ́ртты // жиырмаᴗбесте́н 
жаңᴗасқа́н  жалынды́  жігіт  (ойға  алғаны́н 
етпэйᴗғойман  дэсэ́ᴗдэ)  шытырманᴗөм‰р  әзірге́ 
онұ  (екіᴗс‰р‰ндірді  қарапайы́м  қартᴗшақыпты́) 
жолұндағы́  бірᴗтэмпешіктэй  (қиқаңдаса́)  басы-
на́н  бы́рᴗақ  аттапᴗкэтэтіндэй  көр‰шᴗэндіᴗ 
кэшэгіᴗжиналы́с о́лай емэ́с // жақыпты́ (тамыры 
тәрэ́ң)  бәйтйрйгᴗе́тіп  көрсэтті // көрсэтіпᴗқана 
ғойғанᴗжоқ, (байқа  дэ́п)  маңдайына́н  ты́рсᴗ 
тырс  шэртіпᴗкэ́тті.  Тәттᴗ‰м‰т  (әдэмᴗөй)  дәлᴗ 
осұның  алдында́ᴗғана  мықта́пᴗтұрып  (бірᴗ 
отұртқа́н  Алма́,  Жана́т)  екіᴗғы́з)  бірᴗанада́н 
тұуға́ндай  (бірᴗғалыптан  шыққандай)  бірᴗ 
ауұлда́ ерᴗжэ́тті // екэуініңᴗкөрк‰ (мінезі) оқұуұ 
тэ́ң, (ойұ) 
арманыᴗтэң 
сырласᴗқұрбұлар, 
еңᴗақыры́ (кійімдэрінэ́ᴗдэйін) парлапᴗкійэтін //» 
[8, 296-б]. 

150                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, № 4(134). 2011
 
 
І.Кеңесбаев  бұл  мәтінде  тек  сөз  екпіні  мен 
тіркес екпінді білдіретін белгілерді қолданғанын 
және  мәтінді  жеңілдету  ‰шін  ‰шінші  буын-
дардағы  ерін  ‰ндестігін  (оның  жартылай  ық-
палын) көрсетпегенін, сондай-ақ, ᴗ белгісін тір-
кес  екпінге  ие  сөздерді, / белгісін  сөйлем  ішін-
дегі  фонетикалық  паузаны, // белгісін  сөйлем 
шегін,  ґ  белгісін  негізгі  екпінге  ие  буынды  біл-
діру ‰шін қолданғанын айтады. 
Бұл  жерде  де  фонетикалық  транскрипцияға 
тән  ережелерден  ауытқушылық  байқалады. 
Ережеге  сай  фонетикалық  транскрипцияда  бас 
әріп  және  тыныс  белгілер  қолданылмауы  тиіс 
болатын.  Мұнда  Жомарт,  Алма́,  Жана́т  деген 
кісі  атауларына  қоса  мәтіннің  өзі  де  ‰лкен 
әріптен басталып жазылып тұр және н‰кте, ‰тір 
секілді  тыныс  белгілері  қолданылған.  Соны- 
мен  қатар  о,  ө  дыбыстарының  алдынан  айты-
латын  әнтек  у  ескерілмегендіктен  және  фоне-
тикалық  транскрипцияның  негізгі  мақсаты  са-
налатын  әр  фонеманың  әр  т‰рлі  аллофон- 
дары  (жуандық,  жіңішкелік,  жуан  еріндік,  ерін-
 
 
дік жіңішкелік, ұяң, қатаң, созылыңқы және т.б.) 
берілмегендіктен  бұл  транскрипция  фонетика-
лықтан гөрі фонематикалық транскрипцияға және 
үшінші  буындардағы  ерін  үндестігі  (оның  жар-
тылай  ықпалы)  көрсетілмегендіктен  жартылай 
фонематикалық транскрипцияға жақын сияқты. 
Ж.Абуов  пен  А.Жүнісбековтердің  «Фонети-
ческая  запись  казахского  текста»  атты  еңбегін-
де: «В настоящее время в тюркологии нет обще-
принятой  оптимальной  фонетической  транскрип-
ции  для  всех  тюркских  языков,  где  дифферен-
цированно  обозначался  бы  каждый  звук  в 
системе  вокализма  и  консонантизма.  Намечен-
ное  на  ближайшие  годы  создание  машинного 
фонда  тюркских  языков  требует  новой  унифи-
цированной  фонетической  транскрипции  на  ос-
нове  МФА  (Международный  фонетический 
алфавит)», – дей  келе,  өз  жұмысында  «Совет-
ская  тюркология»  журналындағы  транскрипция 
үлгісін  қолданғанын  айтады.  Ондағы  қосымша 
шартты белгілер: 
- жуан езулік ‰ндестік әуен:      
«  »          
bala  
- жіңішкелік белгісі:                  
« ' »          
t'ıl'еk' 
- жуан еріндік:                 
 
« 
ͦ »           
q
o
ul
o
un
o
  
- жіңішке еріндік:        
 
«'
o
»          
t'
o
цs'
o
t'
o
ьk'
o
 
- қатаңдық белгісі:      
 
« 
̭ »           
bolad
̭ṷ 
- ұяңдық белгісі:    
 
 
« 
̬ »           
k
̬el 
- жуысыңқылық белгісі:  
 
« 
̳ »           
b
̳ız 
- т‰сірілу (көмес дыбысталу):  
« 
̗ »           
ekı
̗ [9, 10-б].  
Аталған  еңбекте  «Ер  төстік»  ертегісінен 
үзінді алынып, оған фонетикалық транскрипция 
жасалған: 
er't'e zamanda / er'nazar d'eg
̳̳̳̳̳̳͇͇̳'en k̭'ıs'ı  
b
̳˚ol˚up˚t˚u // er'nazardyᶇ  цz˚'ь / baj b̳˚ol˚up˚t˚u // 
t˚'цr˚'t˚' t˚'ьl˚'ьk˚' maly / saj b
̳˚ol˚up˚t˚u // q˚ora  
t˚ol˚ƣan / q˚oj˚lary b˚ol˚up˚t˚u // k'el'e  k
̬'el'e  
t˚'ьj˚'цl˚'цr˚'ь      b
̳˚ol˚up˚t˚u // цr˚'ьs˚' t˚ol˚ƣ
̳͇̳̭̳
͇͇͇͇͇
͇͇͇͇͇
̳
an / 
ʤylqylary b̳˚ol˚up˚t˚u // er'nazardyᶇ / s'eg̬̬̳'ız' ul˚u 
b
̳˚ol˚up˚t˚u // b'ır' ʤyly ьl˚'k˚'цn˚' ʤ˚ut˚ b̳˚ol˚up˚t˚u 
// el' / malyn / alysqa / otarƣ
̳͇̳̭̳
͇͇͇͇͇
͇͇͇͇͇
̳
a / дk'et'ıp't'ı // 
er'nazardyᶇ / s'eg'ız' ul˚u da // s˚on˚un˚  ı
̭š'ın'd'e 
k'et'ı
̭p't'ı // b'ır' qystyq azyƣ
̳͇̳̭̳
͇͇͇͇͇
͇͇͇͇͇
̳
yn alyp // k'em'p'ır'ı 
m'en' er'nazar / ьj˚'ьn˚'d˚'ц qalypty // er'nazardyᶇ 
s'eg
̬̬'ız' ul˚u / s˚ol˚ k'et'k'en'n'en' / qabarsyz k'et'ed'ı̗ // 
ajlar  цt˚'цt
̭˚'ь̗ // k'el'm'ej'ḓ'ı // ʤyldar  цt˚'цḓ˚'ь̗ // 
k'el'm'ej'd
̭'ı̗ // er'nazardyᶇ azyƣ
̳͇̳̭̳
͇͇͇͇͇
͇͇͇͇͇
̳
y taw˚s˚ul˚d˚u // 
ašyqty // ʤ'ej't'ın' tamaq tappat
̭y̗̗̗ // …  т.б [9, 17-б]. 
Ғалымдар  бұл  мәтінде  қазақ  тілінің  үндесім 
заңдылығын  сақтай  отырып,  әр  фонеманың  әр 
түрлі  аллофондарын  (жуандық,  жіңішкелік, 
жуан еріндік, еріндік жіңішкелік, ұяң, қатаң, кө-
мес дыбысталу және т.б.) толығымен көрсеткен. 
Алайда мәтін толығымен тік жақшаға алынбаған 
және  о,  ө,  дыбыстарының  алдынан  айтылатын 
әнтек у және е дыбысының алдынан айтылатын 
әнтек  й  дыбысы  мұнда  да  ескерілмеген,  яғни 
дыбыстар дәл көрсетілмеген.  
Қысқасы  қазақ  ғалымдарының  арасында  қа-
зақ  мәтіндерінің  фонетикалық  және  фонемати-
калық  транскрипциясын  беруде  бірізділік  бай-
қалмайды.  Ал,  практикалық  транскрипция  жө-
нінде  ешнәрсе  айтылмайды.  Кез-келген  тілді 
зерттеу  және  үйрену  оның  әліпбиі  мен  дыбыс-
тық жүйесін  үйренуден  басталатынын  ескерсек, 
қазақ  дыбыстарының  латын  және  кирилл  әліп-
билеріне  негізделген  ғылыми  тұрғыдағы  фоне-
тикалық  және  фонематикалық  транскрипция 
үлгісін  жасау  кезек  күттірмейтін  келелі  мәсе-
лелердің  бірі  деп  ойлаймыз.  Халықаралық  си-
патта болу үшін оны жасауда Халықаралық Фо-
нетика әліпбиін негізге алуымыз керек. Сондай-
ақ,  әлем  халықтарымен  мәдени  байланыстар 
орнап,  әр  түрлі  салалардағы  әлемдік  шығар- 
малардың  қазақ  тіліне  аударылу  науқаны  қар-
қындап  дамып  келе  жатқан  тұста,  тілден  тіл- 
ге  аударылмайтын  әлем  тілдеріндегі  жалқы 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4 (134). 2011
                                                               
   151 
 
 
есімдерді  қазақ  мәтіндерінде  жүйелі  жазу  үшін 
әр  түрлі  тіл  әліпбилерінің  қазақ  кирилл  әліп-
биіне  негізделген  практикалық  транскрип- 
ция  үлгісін  жасау  да  назардан  тыс  қалмауы  
тиіс.  
________________ 
1.  Мырзабеков  С.  Қазақ  тілінің  дыбыс  жүйесі. – Ал-
маты: Сөздік-Словарь, 1999. – 201 б.  
2.  Қалиев  Ғ.  Тіл  білімі  терминдерінің  түсіндірме 
сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – 440 б. 
3.  Қазақ  тілі  энциклопедиясы.  Е.М.  Арынның  редак-
торлығымен  шыққан. – Алматы: “IDK-TIPO редакциялық 
баспа орталығы”, 1998. – 510 б. 
4.  Аханов  К.  Тіл  білімінің  негіздері. – Алматы:  Жо-
ғары оу орындарының қауымдастығы, 2002. – 664 б. 
 
 
 
 
 
5.  Реформатский  А.А.  Введение  в  языковедение. – 
Москва: Аспект Пресс, 2003. – C.536. 
6.  Теоретическая фонетика английского языка. Юнита 
1. – Москва:  Современный  Гуманитарный  Университет, 
2000. – C.107. 
7.  Кеңесбаев  І.  Қазақ  тіл  білімінің  мәселелері. – Ал-
маты: Арыс, 2008. – 603 б. 
8.  Кеңесбаев  І.,  Мұсабаев  Ғ.  Қазіргі  қазақ  тілі. – Ал-
маты: Мектеп, 1975. – 304 б. 
9.  Абуов  Ж.,  Джунисбеков  А.  Фонетическая  запись 
казахского текста. – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – С. 84. 
* * * 
В  этой  статье  рассматриваются  виды  транскрипции  и 
транскрибирование казахских текст. 
* * * 
In this article discussed the types of trahscription and 
transcription of the kazakh’s texts
 
 
 
 
 
А. А. Лизунова 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: