Е. О. Алауханов (гылыми редактор)

Г. Камилова 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
162 
ISSN 1563-0242 
Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы 
УДК 070(4/9) 
Аннотация.  Статья  «Социологический  опрос  как  инструмент  журналиста»  содержит  практику  проведения  силами 
студентов  социологического  опроса  в  целях  изучения  общественного  мнения,  необходимого  инструмента 
современного  журналиста.  По мнению  отечественных  и  зарубежных  ученых,  60-70  процентов  информации  в  СМИ 
содержат  данные,  которые  были  получены  в  результате  опроса.  Этот  метод  становится  приоритетным,  в  случае 
необходимости сведений о мнениях, взглядах, настроениях людей, их предпочтениях и предполагаемых действиях. В 
свою очередь, опросы могут оказывать влияние на читателей, слушателей, зрителей при их обнародовании в СМИ. 
Социологический опрос. Зритель. 
 
По  мнению  отечественных  и  зарубежных 
ученых,  60-70  процентов  информации  в  СМИ 
содержат  данные,  которые  были  получены  в  ре-
зультате  опроса.  Этот  метод  становится  при-
оритетным,  в  случае  необходимости  сведений  о 
мнениях,  взглядах,  настроениях  людей,  их  пред-
почтениях  и  предполагаемых  действиях.  В  свою 
очередь,  опросы  могут  оказывать  влияние  на  чи-
тателей,  слушателей,  зрителей  при  их  обнародо-
вании в СМИ. 
В  последнее  время  часты  ситуации,  когда  ре-
зультаты  опросов  общественного  мнения  просто 
нечитабельны  и  неинтересны  аудитории.  Объ-
яснение  одно:  нередко  опубликованные  данные 
расходятся с реальной действительностью, с тем, что 
наблюдают  люди  в  повседневной  жизни.  Этому 
причина 
- 
социологическая 
неграмотность 
журналистов,  увлекающихся  опросами  населения, 
но  делающих  обобщения  на  основе  не  корректно 
полученных  данных.  Безусловно,  «мнения  людей» 
придают  весомость  публицистическим  выводам.  Но 
всегда  ли  можно  считать  отдельные  высказывания, 
телефонные  звонки  в  студию  действительным 
выражением  общественного  мнения?  Увлечение 
интерактивными  формами  общения  с  аудиторией 
приводит  к абсолютизации  мнения так называемого 
«активного меньшинства». 
Социологическая  неграмотность  журналиста 
проявляется  также  в  незнании  законов  построения 
анкеты 
(вопросника). 
В 
местных 
изданиях 
появляются  пространные  анкеты  с  набором  слу-
чайных  вопросов,  анализ  которых  не  дает  никаких 
ощутимых результатов для улучшения деятельности 
газеты. 
Эти  и  другие  причины  послужили  основанием 
для  изучения  в  рамках  элективного  курса 
«Международные блоки в новостных выпусках ТВ» 
основ  социологического  опроса.  Студенты  2  курса 
провели 
социологический 
опрос 
«ТИГР: 
телевидение, интернет, газеты, радио». Цель опроса, 
прежде  всего,  научить  студентов  определять  тему 
опроса 
и 
составлять 
вопросы. 
Основным 
инструментом 
работы 
журналиста 
является 
интервьюирование,  и,  значит,  журналист  должен 
владеть  искусством  задавать  вопросы.  Таким 
образом,  была  задействована  методика  составления 
вопросов в анкетировании, или в интервьюировании. 
В  рамках  курса  упор  делался  на  познании  законов 
построения  анкеты  (вопросника).  Задача  -научить 
студентов самостоятельно проводить исследования и 
использовать 
полученную 
информацию 
в 
дальнейшей 
профессиональной 
деятельности. 
Студенты  использовали  разные  виды  опросов: 
личное 
интервью, 
анкетирование, 
групповое 
анкетирование, телефонный опрос, интернет-опрос. 
Вначале  студенты  изучили  4  этапа  социоло-
гического  исследования.  Это  подготовка  иссле-
дования  -  выбор  темы  и  составление  вопросника-
анкеты.  Второй  этап  -  это  сбор  первичной  со-
циологической  информации.  Технологии  сбора 
информации.  Третий  этап  -  обработка  собранной 
информации.  Последний  этап  -  анализ  полученных 
данных и подведение итогов анкетирования. 

М. Аргынбаева 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
163 
ISSN 1563-0242 
На  первом  этапе  студенты  разработали  со-
вместно  с  преподавателем  теоретическую  концеп-
цию  анкетирования,  определили  его  программную 
задачу,  при  этом  учли  такие  количественные  и 
качественные  характеристики  опроса,  как  возраст  и 
социальные группы опрашиваемых. Далее студенты 
работали  над  составлением  анкеты:  что  такое 
композиция  анкеты,  или  интервьюирования;  как 
правильно  формулировать  вопросы  для  получения 
искомой информации; какие бывают типы вопросов: 
основные и функциональные, открытые и закрытые, 
прямые 
и 
косвенные, 
альтернативные, 
дихотомические и др. 
Результатом  работы  стали  доклады,  постро-
енные  на  основе  данных  проведенного  социоло-
гического опроса. 
Вот  вопросы,  которые  были  составлены  в  ре-
зультате  изучения  означенных  выше  принципов,  а 
также  возрастные  и  социальные  группы  опра-
шиваемых. 
1.
 
Каким  СМИ  вы  доверяете  больше:  ТВ, 
радио,  интернет,  печатные  издания?  (Поливари-
антный закрытый вопрос). 
2.
 
Регулярно  ли  вы  узнаете  новости?  Да,  нет. 
(Дихотомический альтернативный вопрос). 
3.
 
Какие  источники  информации  вы  выбираете 
-  отечественные  или  зарубежные?  (Альтернативный 
закрытый вопрос). 
4.
 
Каких  новостей  вам  не  хватает?  (Открытый 
вопрос). 
Возрастные группы: 
-
 
подростки от 14 до 17 лет; 
-
 
студенты от 18 до 22 лет; 
-
 
работающая молодежь от 23 до 35; 
-
 
от 35 до 50 лет; 
-
 
от 50 и выше. 
Ниже:  Результаты  социологического  опроса 
«ТИГР:  телевидение,  интернет,  газеты,  радио», 
проведенного  студентами  2  курса  факультета 
журналистики  Жаркеевой  Динарой  и  Умбетбае-вой 
Жадырой. 
 
  
Жаркеева Динара. Социальный опрос: кому какой ТИГР ? 
Категории 
А) ТВ 
Б) Радио 
В) Интернет 
Г) Печатные изд. 
1 группа: подростки 
3 
2 
4 
1 
2 группа: студенты 
4 
1 
4 
1 
3 группа: родители 
3 
2 
2 
3 
4 группа: взрослые 
4 
2 
0 
4 
итого 
14 
7 
10 
9 
 
1.   Каким СМИ Вы доверяете больше? 

М. Аргынбаева 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
164 
ISSN 1563-0242 
3.   Какие источники информации Вы выбираете? 
  
Категории 
А) Зарубежные 
Б) Отечественные 
1 группа: подростки 
4 
6 
2 группа: студенты 
5 
5 
3 группа: родители 
3 
7 
4 группа: взрослые 
3 (Россия) 
7 
итого 
15 
25 
В опросе было задействовано 160 человек из 
разных возрастных категорий. 
1.   Вывод по 1 вопросу: Каким СМИ вы до-
веряете больше? 
Опрос  показал,  что,  несмотря  на  расширение 
интернет  ресурсов,  больше  всех  голосов  получило 
Телевидение. Печатные издания буквально наступают 
на  пятки  Всемирной  паутине,  радио  как  СМИ,  к 
сожалению,  как  показал  опрос,  сейчас  менее 
популярно. Возможно, это потому, что Радио немного 
утратило  свое  предназначение,  стало  использоваться 
больше как развлекательное средство. 
2.  Регулярно ли вы узнаёте новости? 
Ответы  на  данный  вопрос  порадовали,  боль-
шинство  опрошенных  интересуются  происходящим  в 
мире,  регулярно  следят  за  обстановкой.  Еще  один 
плюс  для  журналистов,  раз  люди  узнают,  значит  мы 
работаем не зря. 
3.  Какие  источники  информации  вы  выби- 
раете? 
Приоритетней  для  опрошенных  мною  оказались 
отечественные  СМИ.  Это  дает  стимул  нашим 
журналистам  для  оттачивания  своего  мастерства, 
улучшения качества подачи информации. 
4.  Каких новостей вам не хватает? 
I
 
место  участники  опроса  отдали  новостям 
образовательной  сферы.  Результат  не  удивителен, 
сейчас  появилось  много  возможностей  получить 
престижное  образование  на  бесплатной  основе, 
возможно  поэтому  данная  сфера  привлекает  сегодня 
наибольшее внимание. 
II
 
место  -  здравоохранение,  сегодняшний  день 
богат  на  вирусы,  вызывающие  опасные  заболевания, 
как  с  ними  бороться,  услышать  будет  интересно 
любому телезрителю. 
На  III  месте  расположились  новости  эконо-
мической сферы, следом - политика, спорт и 
Категории 
А) Да 
Б) Нет 
1 группа: подростки 
4 
6 
2 группа: студенты 
7 
3 
3 группа: родители 
8 
2 
4 группа: взрослые 
4 
6 
итого 
23 
17 
 
2.   Регулярно ли Вы узнаете новости? 
Категории 
здравоохранение 
образование 
политика 
экономика 
спорт 
другие 
1 группа: 
подростки 
1 
3 
0 
0 
3 
3 
2 группа: 
студенты 
0 
2 
3 
2 
2 
1 
3 группа: 
родители 
3 
3 
2 
2 
0 
0 
4 группа: 
взрослые 
4 
1 
1 
3 
0 
1 
итого 
8 
9 
6 
7 
5 
5 
 
4.   Каких новостей Вам не хватает? 

М. Аргынбаева 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
165 
ISSN 1563-0242 
другие. 
В  завершении  хочу  сказать,  что  проведенный 
опрос,  в  котором  участвовали  реальные  телезрители, 
то есть люди, на которых работаем мы  - журналисты. 
Нужно  помнить, что мы  должны  работать  на народ  и 
давать  то,  что  они  хотят  знать.  Данный  соц.  опрос 
показал предпочтения наших сограждан, нам остается 
лишь воплощать их. 
 
Умбетбаева Жадыра. ТИГР 
Т - телевидение И - 
интернет Г - газеты, 
журналы Р - радио 
Социальный опрос: 
Цель  и  задача  данного  опроса:  как  часто  люди 
смотрят  или  читают  новости.  Какие  новости  они 
предпочитают,  каких  новостей  им  не  хватает  больше 
всего.  И  результаты  данного  опроса  показали 
следующее: 
Регулярно ли Вы узнаёте новости? 
 
 
ДА 
НЕТ 
14-17 
4 
6 
18-23 
5 
5 
24-35 
5 
5 
36-50 
4 
6 
50 и старше 
8                                                2 
24-35 
6 
1 
3 
36-50 
5 
1 
4 
50 и старше 
7                                  0 
3 
 
 
Каких новостей Вам больше всего не хватает? 
 
 
полити-
ческих 
экономи-
ческих 
социальных  религиозных  спор-тив-
ных 
шоу-
бизнеса 
крими-
нальных 
между-
народных 
14-17 
2 
0 
2 
1 
1 
3 
1 
0 
18-23 
2 
1 
1 
0 
1 
1 
2 
2 
24-35 
2 
0 
2 
2 
1 
0 
1 
2 
36-50 
3 
4 
2 
0 
0 
0 
0 
1 
50 и старше 
4                 1                 3 
0 
0 
0 
0 
2 
 
 
 
 
телевидение 
интернет 
печатные СМИ 
радио 
14-17 
3 
5 
1 
1 
 
18-23 
4 
4 
0 
2 
 
24-35 
5 
3 
0 
2 
 
36-50 
5 
2 
2 
1 
 
50 и старше 
4 
0 
4 
2 
 
 
Каким СМИ Вы доверяете больше? 
 
отечественные 
зарубежные 
И то, и другое 
14-17 
4 
3 
3 
18-23 
4 
2 
4 
 
Какие источники информации Вы выбираете: ОТЕЧЕСТВЕННЫЕ или ЗАРУБЕЖНЫЕ? 

М. Аргынбаева 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
166 
ISSN 1563-0242 
Кто же больше смотрит новости?! результаты 
Категория 2 - 18-23 
опроса различных возрастных категорий по- 
Категория 3 - 24-35 
казали следующее: 
Категория 4 - 36-50 
Категория 1 - 14-17 
Категория 5 - 50 и старше 
 
 
 
 
 
 
Таким  образом,  студенты  в  рамках  курса 
изучили  социальные  функции  социологического 
опроса,  его  познавательные  возможности,  границы 
использования.  Были  проведены  следующие  виды 
опросов: 
личное 
интервью, 
анкетирование, 
групповое  анкетирование,  телефонный  опрос, 
почтовый (интернет) опрос. 
Литература: 
1
 
Белановский С. А. Методы и техника фокуси-
рованного интервью. - М., 1993. 
2
 
Бутенко И.А. Организация прикладного со-
циологического исследования. - М., 1998. 
3
 
Гоуайзер Ш., Уитт Э. Путеводитель журналиста 
по опросам общественного мнения. - М., 
1997 
 
 
Қазіргі  журналистің  қажетті  құралы  ретінде  қоғамдық  пікірді  зерттеу  мақсатында  «Әлеуметтік  сауал  -  журналист 
құралы»  мақаласы негізінен  студенттердің тәжірибе жүзінде  жүргізген сауалдарының нәтижесіне арналған.  Отандық және 
шетелдік ғалымдардың пікірі бойынша БАҚ ақпараттың 60-70 пайызы осы алынған мәліметтің нәтижесіне сәйкес келді. Бұл 
- қазіргі кезде ең бір дұрыс әдіс. БАҚ жарияланған бұл сұраудың нәтижесіндегі мәлімет оқырман, тыңдаушы, көрермендерге 
әсер етері сөзсіз. 
 
The article «A survey as a tool of the journalist,» has the practice of holding a poll by the students to study public opinion, a 
necessary tool of the modern journalist. According to domestic and foreign scientists,  60-70 percent of the information in the media 
containing the data that were obtained in the survey. This  method is becoming a priority, if necessary information about the views, 
opinions, sentiments of people, their preferences and anticipated actions. In turn, the polls can have an impact on readers, listeners and 
viewers with their promulgation in the media. 
3,5 

 
© 2012 al-Farabi Kazakh National University 
8 -
б ө л і м  
Р а з д е л  8  
S e c t i o n  
8  
 
 
Жас ғалымдар
 
Трибуна для молодых
 
Forum for young 
мінбері
 
ученых
 
scientists 
 
 
 
 
Ж. Нағымаш 
Мұсылман өркениеті және шығыс ойшылдары 
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ. 
УДК 070 
Түйін. Мақалада автор орта ғасырларда ислам дінін қабылдаған шығыс халықтарынан шыққан ғалымдар,  философ 
ойшылдар туралы, олардың жаратылыстану, философия және де басқа ғылым са-лаларында қосқан үлестері, ғылыми 
мұралары туралы айтады. Ислам философиясындағы басты мек-тептер туралы, сол мектептің бірінің белді өкілі Әбу 
Насыр  әл-Фараби,  оның  мұсылман  өркениетіне  қосқан  теңдесіз  ғылыми  мұрасы  жайлы  пікірлер  айтады.  Ислам 
әлеміндегі  ұлы  ғалымдардың  батыс  ғылымына  жол  көрсетіп  кеткен  ғылыми  еңбектері,  астроноия,  физика, 
математика,  философия,  тіл  ғылымында  шығыс  ойшылдарының  еуропалық  елдерге  үлгі  болып,  бүгінгі  батыс 
елдерінің ғылыми әлеуетінің өсіп-өркендеуіне негіз болған әлі  күнге құнын жоймаған еңбектері  туралы  оқырманға 
қысқаша баяндайды. 
    Философия. Жаратылыстану. Ислам. 
 
Орта ғасырларда ислам дінін қабылдаған шығыс 
халықтары  ішінен  ұлы  ойшылдар  шоғыры  шыға 
бастады,  олардың  қалыптастырған  философиялық 
ілімдер 
жүйесін 
араб 
филосо-фиясы, 
кейде 
мұсылман  философиясы  деп  те  атады.  Арабтар 
антикалық 
кезеңдегі 
жараты-лыстану 
мен 
философия іліміне қатысты Аристотель мұраларына 
ден қойды. Бұл ұғымды негізінен араб философиясы 
емес, дұрысы араб тілді философия деп атағанымыз 
жөн.  Себебі  бұл  мұсылмандық  ілім  жүйесіне  тек 
араб  жұрты  емес,  басқа  да  түркі,  парсылық  халық 
өкілдерінің  философиялық  көзқарастары  енді. 
Түркілік  ғұлама  Әбу  Насыр  әл-Фараби,  парсылық 
ибн  Сина  —  осы  мұсылман  өркениетінің,  шығыс 
философиясының  ұлы  тұлғалары.  Осы  тұрғыда  X-
XIII  ғасырларда  араб  тілді  философия  ілімі 
жүйесінде  мынадай  бағыттар  болды:  Шығыс 
перипатетизмі,  Таза  ағайындар ілімі, Сопылық ілім, 
Мұсылман  философиясы.  Аристотель  мұраларын 
талдап, 
насихаттаған 
шығыс 
перипа-тетизмі 
философиялық 
мектебінің 
негізін 
әл-Кинди 
қалыптастырса,  бұл  ілім  әл-Фараби,  ибн  Сина,  ибн 
Бадж  секілді  ғұламалар  еңбегінде  жалғасын  тапты. 
Ал  ғылым  түрлерін  жіктеп,  жүйелеуге  және  оны 
оқытуға  арналған  оқу  жүйесі  «Таза  ағайындылар» 
ілімінде көрініс тап-ты. Ал сопылық ілім - бұл әлем 
жұртшылығына,  шығыс  халқына  кеңінен  таралған 
ілім.  Бұл  мектептің  ірі  өкілдері  Ахмет  Яссауи,  Ибн 
араби  секілді  шығыс  ойшылдары  еді.  Соңғы 
төртінші  ілім  Мұсылман  философиясының  көрнекті 
өкілі 
-  әл-Ғазали. 
Фәлсафа тарихын ғалымдар әл-Киндиден бастап, 
ибн Рушдпен аяқталады деп тұжырымдап жүр. Араб 
тілінде  философия  ұғымын  «фәл-сафа»  деп  атайды. 
Фәлсафаның басты ерекшелігі 
- 
батыстық философия ілімін, Аристотель, Платон, 
т.б.  философтар  еңбектерін  ислами  тұрғыда, 
мұсылмандық 
негізде, 
шығыстық 
көзқараста 
зерттеп, 
зерделеп, 
өзгеше 
ойлау 
жүйесін 
қалыптастыра 
білуінде. 
Бұны 
батыстық 
философияны  қайталау  немесе  көшіру  деп  емес, 
философияның  ерекше  жүйесі  деп  ұғынғанымыз 
абзал. Шығыс дүниетанымы, оның ішінде мұсылман 
әлемінің ойшылдары мен ғалымдары Батыс ғылымы 
мен  философиясының  қалып-тасуына,  олардың 
ғылыми  формат  ретінде  та-нылуы  мен  таралуына 
теориялық  жағынан  зор  ықпал  етті.  Мұсылман 
тағлымы  арқылы  Батыс  алғаш  рет  Шығыс 
әдебиетінің  озық  үлгілерімен,  антик  мәдени 
мұраларымен  танысты.  Өнер  саласындағы  бұл 
сонылықтар 
мен 
ғылыми 
ашы-лымдарды, 
прогресшіл 
рационалистік 
ой 
мәйегі 
мен 
публицистік  шығармаларды  мұсылман  әлемінің 

 
© 2012 al-Farabi Kazakh National University 
кемелдері  ақ  қағазға  араб  тілінде  түсір-генімен,  сол 
авторлардың  бірсыпырасы  этника-лық  жағынан, 
шығу  тегі  жағынан  араб  емес,  түркі  және  парсы 
жамағатынан еді. 
Осылайша, Батыс әлемі озық Шығыспен рухани 
диалог орнату нәтижесінде ұмытылып қалған ежелгі 
грек  өнегесімен  қайта  табысты,  шығармашылдық 
және жаңашылдық идея-лар мен концепцияларға бай 
шығыс  мәдение-тінің  есігін  ашты.  Түп-тамыры 
түркілік  әл-Фараби,  Жүсіп  Баласағұн,  Махмұд 
Қашқари, әл-Хорезми, әл-Жаухари сынды ғұламалар 
есімдерімен  танысты.  Шығыстық  ислам  фило-
софиясында  Әбу  Насыр  әл-Фараби  көзқа-расының, 
ұлы 
ойшыл 
идеяларының 
маңызы 
ерекше. 
Еуропалық  бағыттағы  батысшыл  көзқарастағылар 
орта  ғасырлардағы  ислам  философиясын,  әл-
Фарабидің  ғылыми  мұра-ларын  да  грек  ілімін 
жеткізуші деп теріс тұжырым жасайды. Ақиқатында 
ұлы  ойшылдың  ғылыми  мұрасының  мәні  өз 
дәуіріндегі  рухани  шындықты  ұғынып,  өмірдің 
шынайы 
бейнесін 
ашуға 
ұмтылуынан 
деп 
түсінгеніміз  дұрыс.  Ұлы  ойшыл  бұл  мақсатына 
жетуде  Аристотель,  Платон  сынды  тарихтың 
алдыңғы  баспалдағында  өткен  философ  ғалымдар 
еңбектерін  екшеу  әдісі  арқылы  жетті.  Ал  қазақ 
топырағында  ислам  өркениетінің  таралуына  екінші 
кезекте  үлес  қосқан  түркі  сопылығының  ірі  өкілі 
Қожа  Ах-мет  Яссауи  еді.  Ислам  философиясы  мен 
шығыс 
дүниетанымына, 
өз 
заманында 
философиялық, 
қоғамдық 
ойдың 
дамуына, 
жаңаруына Қожа Ах-мет Яссауидің қосқан үлесі зор. 
Тарихтың  сан  қатпарлы,  бұралаң  жолына 
үңілсек,  мұсылман  зерттеушілерінің  көптеген 
жетекші  бағыттардың  батыс  ізденімпаздарынан 
анағұрлым  бұрын  негізін  қалап,  талай-та-лай 
жаңалықтардың  көзін  ашқанына  куә  бо-ламыз. 
Мәселен,  алғашқы  күн  сағатын  ойлап  тапқан  орта 
ғасыр астрономы және математигі Жабир ибн Әфлах 
Батыста  «Geber  Filius  Afflae»  есімімен  танымал. 
Химия  саласының  атасы  Жабир  ибн  Хаййан  (721-
805):  «Материяның  ең  кішкентай  бөлшегі  атомда 
тығыз 
энергия 
бар. 
Грек 
ғалымдарының 
айтқанындай,  атом  бөлінбейді  деу  дұрыс  емес.  Бұл 
да  бөлінеді.  Ал  бөлінген  жағдайда  Бағдаттың  күл-
талқанын  шығаратындай  күш  пайда  болады.  Бұл  -
Алланың  құдіретінің  нышаны»,  -  деп,  ядролық 
энергия  жайлы  алғаш  түсінік  берген.  Зоология 
ғылымының алғашқы мүдірі Жаһиз (Әбу Осман Әмр 
ибн  Бахр)  және  сегіз  ғасыр  бұрын  тұңғыш 
автоматтық  жүйені  ойлап  тапқан  Жәзари  (1136-
1206),  еуропалықтардан  400  жыл  бұрын  «Хайатул-
Хайауан»  атты  зоология  энциклопе-диясын  жазған 
Демири - Мұхаммед ибн Мұса (1349-1405), европаға 
математиканы  үйреткен  Әбу  Камил  Шужаъ  (?-951), 
тригонометрияға синус, косинус, тангенс, котангенс 
функцияла-ры түсініктерін енгізген математик Әбул 
Уәфа (940-998), ең алғаш «мәд жәзір» (теңіз суының 
көтерілуі-қайтуы) 
құбылысы 
заңдылығын 
сипаттаған  ғалым  Әбу  Мағшар  (785-886)  да 
мұсылман мектебінің өкілдері еді. 
Сондай-ақ  алғаш  рет  жүйелі  әрі  ауқымды  «Әл-
Жабр  уәл-Мұқабала»  атты  абстрактілі  есеп  жүйесін 
жазып,  батысқа  әл-гебраны  үйреткен  ғалым  әл-
Хорезми (780-850) екені мәлім. Әлі күнге  дейін бұл 
сала сол кісінің «әл-жабр» атты еңбегі дәстүріне сай 
«Алгебра»  аталады,  қазіргі  «алгоритм»  термині  де 
әл-Хорезмидің  еуропаланған  нұсқасы.  Жеті  ғасыр 
бойы  кітабы  қолдан  түспеген  астроном-ғалым 
Ферғаниді  (Әбул-Аббас  Ахмед  ибн  Мұхаммедті) 
батыс «Alfraganus» деп таниды, агрономия саласын-
да  орта  ғасырда  тек  мұсылмандар  арасында  емес, 
жалпы  дүниеде  теңдесі  жоқ  «Китабул-фәлах»  атты 
туынды  жазған  Ибн  Аууам  (ХІІ  ғасыр),  жиырма 
тоғыз  жыл  бойы  көптеген  елдерді,  құрлықтарды 
тынбай  аралап  зертте-ген  саяхатшы  Ибн  Баттута 
(1304-1369),  он  екі  ғасыр  бұрын  алғашқы  қағаз 
фабрикасын  құрған  уәзір  Ибн  Фазыл  (739-805), 
Wright,  Wilbur  және  Orville  атты  ағайындылар 
Еуропада тұңғыш рет (1903) ұшақ жасап, оны сынап 
көрсе,  бұдан  шамамен  1000  жыл  бұрын,  яғни  880 
жылы ұшақ жасап, оны ұшырып көрген Ибн Фирнас 
(?-888), тарихты алғаш рет ғылым деңгейіне көтеріп, 
жүйелеген 
ғалым 
Ибн 
Халдун 
(13321406), 
туберкулез  микробын  Р.  Кохтан  150  жыл  бұрын 
ашқан  атақты  дәрігер  Камбур  Уәсим  (?-1761), 
планетамыздың  диаметрін  бірінші  бо-лып  өлшеген 
үш  ағайындының  бірі  Мухаммед  ибн  Муса, 
алгебрадағы  «бином»  формуласын  айналымға 
енгізген  Омар  Хайям  123),  400  жыл  бұрын  қазіргі 
дүниежүзі картасына аса тете әлем картасын сызған 
Пири Рейс (1465-1554), 
 
 
алғашқы  компасты  ойлап  тапқан  Кабажаки  (ХІІІ 
ғасыр),  химия  саласында  Кантитаф  тәсілін  ашқан 
Әбул-Касым  әл-Каши  (?-1436),  1000  жыл  бұрын 
майда  тамырларды  тауып,  алғаш  рет  рак  ауруына 
операция  жасаған  ғалым  Али  ибн  Аббас  (?-994) 
секілді жүздеген ғалымдар мұсылман еді, мұсылман 
оқу-тоқуынан тәлім алғандар еді. 
Иман  -  адамда  ең  киелі  де  қастерлі  категория 
болса, ислам дінінде сол иманның жартысы 
-
 
тазалық.  Ардақты  Пайғамбарымыз  (с.а.ғ.у.) 
хадисінде: «тазалық - иманның жартысы», 

Ж. Нағымаш 
KazNU Bulletin. Journalism series. №1 (31). 2012 
169 
ISSN 1563-0242 
-
 
деген.  Тазалыққа  мұнша  көңіл  бөлгендіктен  ибн 
Сина,  әр-Рази,  Абдулқаһир  және  Сахир  Ибн 
Насруллаһ  секілді  ислам  ғалымдары  дәрет  алудың, 
жуынудың  адам  денсаулығына  пайдасын  егжей-
тегжейлі  зерттеген.  Мұсылман  емханала-рында 
жуыну  үшін  арнайы  орындар  бөлінген,  тұрғын 
үйлердің жанынан моншалар салынған. Ал сол кезде 
Еуропада  монша  ұғымы  тіптен  жоқ  болатын, 
олардың  халқы  тек  ІХ  ғасырда  жуы-нып-шайына 
бастағаны  белгілі.  Мысалы,  XVII  ғасырларда 
Испанияның 
инквизиция 
сотында 
мұсылман-
испандар  мен  христиан-испандар  тазалығына  қарап 
ажыратылған.  Сабынды  да  алғаш  пайдаланған 
мұсылмандар, 
сондықтан 
мұсылман 
елдері 
базарларында  сабынның  хош  иісі  аңқып  тұратын. 
Бірқатар  батыс  тілдеріндегі  «savon»,  ағылшын 
тіліндегі 
«soap» 
лексемала-ры 
мұсылман 
парфюмерия  өндірісіне  бастар  лингвистикалық 
компас іспетті. 
Одан  кейіннен  де  батыс  елі  мұсылман  прог-
ресінен  көп  нәрсе  үйренді.  Қазіргі  испан  жерін-дегі 
Андалусия  өлкесі  ол  кезде  мұсылмандар-дың 
уысына  түсіп,  ол  мұсылмандардың  ғылыми  және 
мәдени орталығына айналдырылады. Бар ғылым мен 
мәдениет  батысқа  ашылған  осы  мұсылман  өңірінен 
тарайтын.  Андалусияның  Кордова  қаласының  бір 
ғана кітапханасында 600 000-ға жуық қолжазба қоры 
бар  еді.  Ал  ІХ  ғасырда  батыстың  ең  бай  деген 
Сенегалдағы  кітапханасында  400-дей  ғана  кітап 
жинақталған көрінеді. Кейіннен батыс жұртшылығы 
мұсыл-мандардан  аулақтай  бастаған  шақта  да  Сен 
Венсан  кітапханасында  кітап  саны  11000-ға  ғана 
жеткен.  Сондықтан  да  атақты  ғалым  Альберт 
Эйнштейн:  «Дінсіз  ғылым  -  жарым-жан,  ғылымсыз 
дін - көр», - деп тегін айтпаса керек. Қысқасы, дінсіз 
жерде  ғылым,  ғылымсыз  жерде  дін  болмайды. 
Құранның  алғашқы  ая-тына  назар  аударсақ,  ол: 

жүктеу/скачать 2,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: