Ұлттық ТӘрбие c m y k бас редактор с. Ж. Пірәлиев

85
C
M
Y
K
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
ордасы 
болып 
саналатын 
қазақ 
балабақшаларының  рөлі  өте  жоғары. 
Балабақшалар    ұлттық  сипат  алмаса, 
ұлттық мәдениет пен ұлттық тәрбиенің бо-
луы мүмкін емес. Жаһандану аясында ұлт 
ретінде жойылып кетуге соқтыруы мүмкін 
рухани мәңгүрттіктен сақтану, оның алдын 
алу шаралары жаңа заманнан бастау алып 
отыр  және  бұл  мәселенің  оң  шешімінің 
табылуының бір жолы педагогикалық про-
цеске  этнопедагогиканың,  педагогикалық 
инновацияның  ене  бастауынан  көрінеді. 
Дегенмен, Қазақстанның мектепке дейінгі 
педагогика  ғылымыңда  жаңа  сипаттағы 
мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының 
ұлттық 
мазмұны 
өз 
дәрежесінде 
қалыптаспай отырғанын мойындау керек. 
Белгілі  қазақстандық  ғалым  Т.Бурбаев 
Қазақстанда  ғылым  мен  білім  батыстық 
үлгіде  дамып  отырғаны  сөзсіз  нәрсе 
екендігін айтады.
Елбасы          Н.Назарбаев:  «Біз  демо-
кратия  мен  нарықтық  экономиканы 
принципті  түрде  жақтаймыз.  Алайда, 
әр  коғамның  өзіндік  ерекшеліктері  бар, 
ол  қалайда  ескерілуге  тиіс,  қайталанбас 
этномәдениетке, діни, тарихи қасиеттерге 
ие.  Ал,  енді  кімде-кім  мұны  түсінбесе, 
кімде-кім  етжақындық  және  рухани 
тұрғыда өз халқының мәдени кейпінде бол-
маса, онда ол өз тамырын ғана жоғалтып 
қоймайды, сонымен бірге одан кез келген 
басқа  мәдениет  теріс  айналады.  Бұл  тура 
мағынасындағы  да,  оның  агрессияшыл 
көрінісі  тұрғысындағы  да  мәңгүрттікке 
бастайтын  тура  жол»,  –  деп,  біздің  қоғам 
үшін  аса  көкейкесті  мәселені  көтереді. 
Сондықтан, бүкіл әлем халықтары өміріне 
жаһандану үрдісі тұтастай еніп келе жат-
кан  бүгінгі  күнде  өз  тәуелсіздігін  кеше 
ғана алған Қазақстан үшін Елбасы ескертіп 
отырғандай,  өз  келбетінен  айырылып 
қалмау мәселесі – өзекті де өткір мәселе.
Қазақ  халқы  «Бала  тәрбиесі  бесіктен» 
деп бекер айтпаған. Ата-бабаларымыз сәби 
шыр  етіп  дүниеге  келген  күннен  бастап, 
оның тәрбиесі мен мінез-құлқының дұрыс 
калыптасуына айрықша мән бергені белгілі. 
Бұл  мәселе  қазіргі  заманда  да  маңызын 
жойған  жоқ.  Біз  мектеп  табалдырығын 
аттаған  бүлдіршіндердің  әріп  танымаса 
да,  ойы  жан-жақты  жетілгенін  қалаймыз. 
Балабақшада  тәрбиеленген  балалар  оқуға 
тез бейімделеді. Мұны кез келген бірінші 
сыныптың сабағына қатысып, көз жеткізуге 
болады.  Балабақшаға  барған  бала  мен 
бармаған баланың ойлау қабілеті екі басқа. 
Мектепке  дейінгі  мекемеде  тәрбиеленген 
бала алғыр, білімге құштар болып келеді. 
Ал,  отбасында  өскен  бала  жасқаншақтау, 
өз  ойын  ашық  айта  бермейтіні  белгілі. 
Меніңше,  баланың  үлкен  өмірге  қадам 
басуында  балабақшаның  орны  маңызды. 
Мектепке дейінгі мекемелер уақытында са-
лынса,  көптеген  бүлдіршіндер  балабақша 
есігін  ашатын  болады.  Жалпы,  мектепке 
дейінгі  мекемелерді  қалыптастырудың 
әлеуметтік-экономикалық  маңызы  зор. 
Өйткені,  бүгінде  көптеген  ата-ана  жұмыс 
істеудің  орнына  бала  бағып,  үйде  отыр. 
Қазақ 
этнопедагогикасын 
мектепке 
дейінгі  оқу-тәрбие  жұмыстарына  енгізуге 
байланысты  ғалымдарымыз  өз  зерттеу 
жұмыстарын жүргізді. 
Ж.Т.Сарыбекова 
қазақ 
халық 
педагогикасының дәстүрлі қыздар тәрбиесі 
түрлерін  мектепке  дейінгі  ұйымдарда 
пайдалану  арқылы  қыз  баланың  ұлттық 
келбетін  мектепке  дейінгі  кезеңнен                                    
бастау керектігін айта келе, мектепке дейінгі 
ұйымда  қыз  баланың  ұлттық  келбетін 
қалыптастырудың  үш  кезеңін  көрсетеді: 
тәрбиешілермен  жұмыс,  ата-аналармен 
жұмыс, қыз балалармен жұмыс. Қазақ эт-
нопедагогикасы  негізінде  мектеп  жасына 
дейінгі балаларға тәрбие мен білім беруде 
Ф.Н.Жұмабекова  сәндік-колданбалы  өнер 
негізінде балалардың көркемдік талғамын 
қалыптастырудың 
теориялық 
және 
әдістемелік  мүмкіндіктерін  жан-жақты 
қарастыра  отырып,  қазақ  халқының  қол 
өнерінің бала тәрбиесіне ықпалын дәйекті 
дәлелдеген. Ш.С.Сапарбаева балабақшаның 
ересек  тобындағы  балаларды  қазақтың 

86
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
C
M
Y
K
тұрмыс-салт  дәстүрлері  арқылы  еңбекке 
баулудың  тиімді  жолдарын  әдістемелік 
жағынан  ашып  көрсетсе,  Р.М.Сыздық  ау-
ызша есептердің мазмұны қазақ халқының 
әр  дәуірлеріндегі  тұрмыстық  жағдайлар 
мен  аң  аулау,  кәсіпшілік  істерімен  бай-
ланысты  екендігін  ғылыми  еңбектерінде 
атап көрсетті.
Мектеп  жасына  дейінгі  балалар-
ды  тәрбиелеуде  қазақ  этнопедагогика-
сы  мазмұнын  төмендегідей  бес  бағытта 
қарастырдық:
–  қазақ балалар фольклоры;
–  салт-дәстүрлер;
–  ұлттық ойындар; 
–  ұлттық өнер;
–  этноэкология;
Ұлттық  мінез-кұлық  –  халықтың  та-
рихи  тәжірибесінде  қалыптасқан  дағды 
және әдеттер жиынтығы. Намыс, абырой, 
шындық, әдеп сақтау, ар, ұят, ұлттық мінез 
жайында  Ә.Табылдиев  еңбектерінде  сара-
лап айта отырып, ұлттық ерекшеліктермен 
дәлелдеген. 
Қазақ 
этнопедагогикасы 
арқылы  мектеп  жасына  дейінгі  балалар 
жаман мен жақсыны ажыратуды үйренеді, 
адамды  сыйлау,  құрметтеу,  сәлемдесу, 
үлкен  кісінің  алдынан  өтпеу,  орын  беру 
сияқты  адамгершілік  құндылықтарды 
меңгере бастайды.
5-6 жастағы бала заттарды топтастыру 
қасиеттерін  меңгере  түседі.  Мысалы,  ке-
беже,  сандық,  орындық,  кереует,  сырмақ, 
түскиіз  т.б.  үй  жиһаздарына  жатқызып, 
тақия,  табақ,  сақина  сияқты  басқа  зат-
тардан  ажыратып,  айыра  алады.  Балаға 
жеке  тұлға  ретінде  қарым-қатынас  жа-
сау,  қоршаған  ортаны  өзі  танып-білуіне 
толық  мүмкіндік  беру,  бала  материалды 
өзі  таңдап,  өздігінен  дербес  әрекет  етіп, 
өзінің жоспарымен жұмыс жасауға жағдай 
туғызып  отыру  керек.  Педагог  балаларға 
казақ  этнопедагогикасының  материал-
дарын  өздігінен  таңдауға  және  онымен 
танысуға уақыт беріп, оны қалай қолдануы 
жайында көрсетіп, түсіндіріп отырса, бала-
лар қабылдау негізінде ой елегінен өткізіп, 
қорытынды жасай білуге үйренеді.
Ғалымдардың 
зерттеуі 
бойынша 
баланың  ырықты  зейінін  қалыптастыру 
үшін  зейіндерін  бір  мақсатқа  аударып, 
шоғырландыра  білу  керек.  Ол  үшін  екі 
заттың  арасындағы  ұқсастықтар  мен 
айырмашылықтарды  табуда  3-4  жастағы 
балаларға  2-6  түрді  айырмашылығы 
бар  сурет  ұсынылса,  5-6  жастағы  түрлі 
айырмашылығы бар суреттер ұсынылады. 
Сонымен  бірге,  көп  заттардың  арасы-
нан  ұқсас  екі  затты  табу,  түстері  неме-
се  көлемді  заттарды      табу,      дыбыстык   
белгілер   арқылы,   қимыл   арқылы тап-
сырмаларды  баяу,  орташа,  жылдам  түрде 
орындау  сияқты  бала  ырықты  зейінді 
жетілдіре  түседі.  Мысалы,  «Бірдей  екі 
табақты  тап»,  «Қандай  суреттің  сыңары 
жоқ?»  «Қуыршақтың  көлеңкесі  кайсы?», 
«Төлдердің  анасын  табуына  көмектес», 
«Бірдей  ою-өрнегі  бар  тақияларды  тап» 
т.б.  ойындық-тапсырмалар  балалардың 
ырықты  зейіндерін  дамытуға  септігін 
тигізумен 
бірге, 
дүниетанымдарын 
кеңейте  түседі.  Мысалы,  ұлттық  ойын 
ойнар алдында балалардын зейінін аудару 
мақсатында  ойынға  шақыру  жырын  кол-
дану,  бала  зейінін  шоғырландыра  түседі. 
Мектеп жасына дейінгі балалар ойнайтын 
«Ақ сандық, көк сандық» ойыны барысын-
да ойын үстінде айтылатын өлең мәтініне 
назар  аудару,  мәтін  аяқталысымен  орын-
дарынан  тез  тұрып  кету,  қарсыласын 
арқалай  жөнелу  сияқты  әрекеттер  зейінді 
неғұрлым тез аударуды талап етумен бірге, 
ұшқыр  ойды  да  талап  етеді.  Сондай-ақ, 
«Түйе, түйе, түйелер» қызықтамасындағы 
кейіпкерлердің  үздіксіз  іс-әрекеті  – 
түйеге  жер  жусанын,  қой  қошақанын, 
қонақ  қамшысын,  қыз  орамалын,  ағаш 
жапырағын,  сиыр  сүтін  сыйлауы  және 
сүтті  көбелек,  жапалақ,  сауысқан  келіп 
сарқып  ішіп  кетуі  балалардың  зейінін 
бірден  аударып,  кейіпкерлердің  әділдік 
пен  әділетсіздіктік  қылықтарын  байқауға 
мүмкіндік береді.

87
C
M
Y
K
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
Сурет  3.  Ұлттық  ойындар  негізінде  мектеп  жасына  дейінгі  балаларды  тәрбиелеудегі 
бағыты
 
Ұлттық өнер 
Қол өнері 
Саз өнері 
-  Тоқымашы 
-  Кестеші 
-  Өрмек тоқушы 
-  Тігінші 
-  Ағаш шебері 
-  Ұста 
-  Зергер 
 
-  Халық әндері 
-  Би өнері 
-  Күй өнері 
-  Терме, жырлар 
-  Ұлттық аспаптар 
Сурет  4.  Өнер  негізінде  мектеп  жасына  дейінгі  балалардың  дүниетанымын 
қалыптастырудың бағыты
- Сөзбен ойналатын ойындар
- Табиғи материалдармен ойнайтын ойындар
- Хайуанаттар дүниесін елестетіп ойнайтын ойындар
- Ақыл-ой қабілетін жұмсайтын ойындар
- Әуендік ойындар
- Қимыл-қозғалыс ойындары
- Спорттық ойындар
ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТТЫҚ ОЙЫНДАРЫ

88
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
C
M
Y
K
 
Салт-дәстүрлер 
Бала тәрбиесімен 
байланысты салт-
дәстүрлер 
Тұрмыстық салт-
дәстүрлер 
Әлеуметтік-
мәдени салт-
дәстүрлер 
-  Шілдехана 
-  Сүйінші сұрау 
-  Ат қою 
-  Бесікке салу 
-  Қырқынан 
шығару 
-  Тұсау кесу 
-  Сүндетке 
отырғызу 
-  Ашамайға 
мінгізу 
-  Тілашар 
-  Жеті атасын білу 
 
-  Киіз үй, оның 
жабдықтары 
-  Ұлттық киім 
үлгілері 
-  Үй жиһаздары 
-  Ұлттық тағам, ас 
мәзірі 
-  Әшекейлік 
бұйымдар 
-  Қару-жарақтар 
-  Ат әбзелдері 
-  Төрт түлік 
-  Ұлттық көлік 
түрлері мен жолдар 
-  Қазақ билері 
-  Қазақ хандары 
-  Туыстық 
атаулар 
-  Ырымдар, 
тыйымдар 
-  Бата-тілектер 
-  Ұлттық 
мерекелер 
-  Қазақтың 
өлшем 
бірліктері 
-  Ислам 
тағылымы 
Сурет 1. Салт-дәстүрлер негізінде мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу.
Мектеп  жасына  дейінгі  балаларға 
арналған  шығармалар  қысқа  да,  ықшам, 
тілі  жеңіл,  сөзі  ойнақы  түрде  жазылып, 
белгілі  бір  сюжетке  негізделе  құрылады. 
Көбінесе,  қоршаған  ортадағы  заттар  мен 
құбылыстарға,  жан-жануарларға,  табиғат 
әлеміне  негізделген  шығармалар  баланың 
дүниетанымын қалыптастыруға әсері мол. 
Біз қазақ балалар фольклорын 3 топқа бөліп 
талдадық.
 
Қазақ балалар фольклоры 
Балалар поэзиясы 
Ойындық фольклор 
Ертегілер  
-  Бесік жырлары 
-  Уату-
алдарқату 
өлеңдері 
-  Арнау-тілек 
өлеңдер 
-  Сұрамақтар 
-  Қызықтамалар 
-  Өтірік өлеңдер  
-  Тақпақтар  
-  Маусымдық 
жырлар  
Ойын 
өлеңдер 
Ойынға 
байланысты 
жырлар 
-  Қиял 
ғажайып 
ертегілері 
-  Хайуанаттар 
туралы 
ертегілер 
-  Тұрмыс-салт 
ертегілері 
-  Күлдіргі 
ертегілер 
(аңыздар) 
- Жұмбақтар 
- Мақал-
мәтелдер 
- Тәжікелесулер 
- Балалар 
айтысы 
- жаңылтпаштар 
- Ойынға 
шақырулар 
- Қаламақтар 
- Санамақтар 
 
Сурет 2. Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі қазақ фольклоры 

89
C
M
Y
K
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
Халық  тұрмысындағы  жас  ұрпаққа 
этноэкологиялық тәлім-тәрбие беру көрінісі 
ұлттық салт-дәстүрлермен, діни-нанымдық 
тарихи оқиғалармен және жергілікті жердің 
жөн-жосықтарымен  тығыз  байланыста 
қалыптасады.  Халық  этнопедагогикалық 
идеялары  тек  табиғи  күштер  мен 
аспан  денелерін  тануда  қалыптасқан 
этноастрологиялық,  этноклиматологиялық 
құбылыстармен  байланысқан  теориялық 
негіздерін  танып  қана  коймай,  өмір  сүру 
үрдісінде  аталмыш  дүниелерді  ұрпақ  са-
насына  сіңіру  мақсатында  өзіндік  әдіс-
тәсілдерін  жетілдіріп  отырады.  Халық 
ұғымындағы «көкті жұлма», «құстың ұясын 
бұзба», «аққуды атпа», «құмырсқаның ұясын 
бұзба» т.б. табиғатты қорғауға байланысты 
айтылған  ұғымдар  бала  дүниетанымын 
қалыптастыруға әсері мол.
Сурет  5  -  Этноэкология  негізінде  мектеп  жасына  дейінгі  балалардың  дүниетанымын 
қалыптастырудың бағыты.
Сонымен,  қазақ  этнопедагогикасы 
негізінде мектеп жасына дейінгі балаларды 
тәрбиелеу  мазмұны  қазақ  балалар  фоль-
клоры,  салт-дәстүрлер,  ұлттық  ойындар, 
ұлттық өнер, этноэкология бағытында жас 
ерекшеліктеріне  сәйкес  жүйелеу,  бұрын 
тәжірибеде қолданылмаған қазақ этнопеда-
гогика материалдарын балабақшаның оқу-
тәрбие  үдерісіне  енгізу  баланың  ұлттық 
болмысына ықпалын тигізді.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Қазақстан  Республикасындағы    этникалық-мәдени    білім  тұжырымдамасы.  –  Алматы: 
Қазақстан, 1996. - 32 б.
2.Волков Г.Н. Этнопедагогика. – Чебоксары: Чувашское кн. изд. 1974. - 376 с.
3.Ғаббасов С. Халық педагогикасының негіздері. – Алматы, 1995. – 463 б.
4.Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялык негіздері мен тарихы. Оқу құралы. – Ал-
маты: Білім, 2003. - 280 б.
5.Қожахметова  К.Ж.  Казахская  этнопедагогика:  методология,  теория,  практика.  –  Алматы: 
Ғылым, 1998. - 317 с.
 
Этноэкология 
Табиғат 
құбылыстарының 
атаулары 
Ауа райын болжаудың 
халықтық нұсқалары 
Хайуанаттар әлемі 
-  Бұлт атаулары 
-  Жаңбыр 
атаулары 
-  Қар атаулары 
-  Жел атаулары 
-  Аяз атаулары 
-  Хайуанаттар 
құлықтарына қарап 
ауа райын болжау 
-  Құстарға қарап 
ауа райын болжау 
-  Ауа райын 
табиғат көріністері 
мен құбылыстары 
арқылы болжау 
-  Үй 
хайуанаттары 
-  Түз 
хайуанаттары 
-  Құстар  

90
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
C
M
Y
K
Резюме
В данной статье автор пытается подобрать ключ к проблеме воспитания детей дошкольного воз-
раста через педагогику казахского народа. Показывает некоторые пути решения. 
Summary
In given to the article author attempts to select key to problem of education children preschool age 
across pedagogics Kazakh народа. Displays some road decision.
6.Әбілова 3. Этнопедагогика. – Алматы, 1997. - 265 б.
7.Жарықбаев Қ. Қазақ тәлім-тәрбиесі: Оқу құралы. – Алматы: Санат,1995. - 352 б.
8.Табылды Ә. Этнопедагогикалық оқылымдар. – Алматы: Білім, 2005. - 312 б.
9.Белгібаева Г.Қ.  Болашақ  мамандарды  мектеп  жасына  дейінгі балаларға халық ауыз әдебиеті 
арқылы патриоттық тәрбие беруге даярлау: пед. ғыл. канд. автореф: 13.00.01. – Қарағанды, 2006. - 
29 б.
10.Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика. – Астана: 2007. - 215 б.
11.Иманбеков Т. Қазақ балабақшасындағы оқу-тәрбие жұмысында ұлттық ойындарды пайдала-
ну (5-7 жас) пед. ғыл. канд. автореф: 13.00.01. – Алматы, 1995. - 27 б.
12.Баймұратқызы Б. Тіл дамыту. – Алматы: «Кітапбаспасы», 2005. - 159 б.  
Қ.М.Омаров –              
                                                               педагогика ғылымдарының кандидаты,
                                                                                     Абай атындағы ҚазҰПУ-нің          
«Туризм»  кафедрасының меңгерушісі
ҚАЗАҚТЫҢ  ҰЛТТЫҚ  ОЙЫНДАРЫ – ТӘРБИЕ ТҰҒЫРЫ
Исі қазақ жұртына етене енген қазақтың 
ұлттық  ойындарының    тәрбиелілік 
мүмкіншіліктері, ғасырлар бұрын бастау  
алып, осы  күнге  дейін  жеткен жағдайы 
бар.  Әр  кезеңде  қазақ  ұлттың  ойындары 
өз  ерекшелігімен    сипатталады.  Сондай-
ақ,  олардың  өмір  сүрген  географиялық 
ортасы мен әлеуметтік жағдайы да ұлтық 
ойындарынан көрініс береді. Әсіресе, Ев-
ропа халықтары басқа әлеуметтік ортаға 
қарағанда,  өркениетке  ерте  өткендіктен 
ұлттық  негіздің  алғашқы  туындылары, 
өзінің әуелгі қажеттігін өтеуге  дәрменсіз 
болып  қалады.  Соның  салдарынан 
ұзақ  ғасырларға  созылған  елеусіздік, 
олардың көпшілігінің ұмыт болуына әкеп 
соқтырды. Олардың ішінде тек спорттық 
ойындар ғана ескірмей жаңа мазмұнға ие 
болып,  бүгінде  дүниежүзі  халықтарына  
ортақтасып,  ұштасып  келеді.  Соның 
өзінде  де  олардың  жастарға  берер  үлгі-
өнегесі,  тәрбиесі  бір  де  толастаған  емес,  
әлі де  өз  дегенін  орындайды. 
Қазақ  халқының  ұлттық  ойыны-
на  келсек,  оның  мән-мағынасы  ерекше 
бөлек.  Жиырмасыншы  ғасырдың  30-шы 
жылдарының  аяғы  мен  40-шы  жылда-
рында ол әлі де өзінің алғашқы маңызын 
жоймаған  қалпында  болды.    50-ші  жыл-
дардан бастап ауылда  да,  қалада да ірі 
өзгерістер  пайда  болды.  Алдымен,  кол-
хоздарды  ірілендіру  науқаны  жүргізіліп, 
артынан олардың көбі совхоздарға айнал-
дырылды.  Тың  және  тыңайған  жерлерді 

91
C
M
Y
K
ҰЛТТЫҚ ОЙЫН
игеру    миллиондаған  басқа  жұрттың 
қазақ жеріне қоныс аударуы, Орталықтан  
жүргізген  орыстандыру  саясаты  қазақ 
халқын  өз  мекенінде  азшылыққа  ай-
налдырды.  Халақ  өзінің  тілдік  тұтас 
кеңістігінен  ғана  айырылып  қоймай, 
соның  нәтижесінде  әдет-ғұрыпынан, 
салт-санасынан, қалыптасқан дәстүрінен, 
ұлттық  тұтастығынан  да  қол  үзе  баста-
ды. Бұның  негізгі  себептерінің  бірі  – 
республикамыздағы  қалыптасқан  тарихи 
дәстүрдің  бұзылуы  жергілікті  халықтың 
өзара  іштей  араласуының    күрт  өсуі, 
бұрынғы  дәстүрлі  ортамен  кеңістіктің 
өзара  байланысының    бұзылуы,  қалалар 
мен  аумақты  елді  мекендердің,  өндіріс 
орындарының    көптеп  пайда  болуы, 
өркениетті  өмір  ағысына  мықтап  бет 
бұруы  ұлттық  ойындардың  ұмытыла 
бастауының  алғышарттарының  бірі  бол-
ды.  Ескінің  бәріне  өткеннің  қалдығы, 
көненің  сарқыншағы  деп  қарау,  сол 
кездегі  саясат  пен  идеологияның  өкімет 
пен  коммунистік  партия  ұсынған, 
қолдаған  жолы  болды.  Осының  бәрі  ең 
алдымен, жастарды қамтып, сол арқылы 
жүзеге асыру көзделді. Осының әсерінен  
жас ұрпақ ұлттық туындылардың бәріне 
жоғарыдан  қарап,  жатырқай  бастады. 
Оның  ақыры бүкіл ұлтқа тән, ғасырлар 
бойы  қалыптасқан  асыл  мұралардың 
бәрінен    қолданыстан  ысырылып  таста-
лып,  жаңа  төңкеріс  туғызған  орыстар 
арқылы  Европалық      мәдениетке  бет 
бұрғызып,  өзінің  ата-бабасы  жасаған 
мәдени  мұраға  өгей  көзбен  қарап,    жат 
санады.  Бірақ,  халық  санасына  сіңген, 
ғасырлар  қойнауынан  бүкіл  бір  ұлттың  
жадында жатталып қалған мұраның бірден 
жоқ болып кетуі мүкін болмады. Ол көне 
көз,  кәрі құлақ қарттар арқылы ұрпақтан-
ұрпаққа жетті. Сол арқылы аз да болса, өз 
дегенін  істеп жатты. Дей тұрсақ та, қазақ 
халқының құты болып келген ауылдағы 
тұтас  қалпы,    өзіндік  мәдениеттің  туып, 
бүкіл  елге  тарайтын  тұрағының  ыды-
рауы  ұзақ  уақыт  ұлтқа  тән    қасиеттің 
өсіп-өнуіне, дамуына кері әсерін тигізді. 
Осының салдарынан ұлттық  ойындардың 
көбі  ұмыт  болды.  Мұның    жағдайы 
бүгінде тіпті шиеленісіп, қайшылық одан  
әрі  күрделене  түсуде.  Өз  бетіне  мемле-
кет  құрып,  ұлтқа  тән  дүниені  қалпына 
келтіруге    кедергінің  бәрі  жойылды  де-
ген кезде, енді нарық жағдайына кезікті.  
Ұлттық    ойындардың    негізгі  ошағы 
ауылдың  жағдайы  нашарлап,  күнкөріс 
қамымен бас сауғалап кетіп  жатты.  Бірақ, 
ұлттық  ойынның  бары,  құрып  кетуден 
аман  қалғандары  қағаз  бетіне  түсіріліп,  
елдің  қолына  берілді.  Ол  Кеңес  одағы 
ыдырап,  егемендігімізді  жариялаған  аз 
жылдардың  ішінде іске асырылды. Соны-
мен, ұлттық мүддені, ұлттық әдет-ғұрып 
пен салт-сананы,  халықтың қалыптасқан 
дәстүрін  уағыздауға  бүгінде  кең  жол 
ашылды.  Жастарды  жаңа    жағдайларға 
байланысты  ұлттық  негізде  тәрбиелеуде 
ұлттық  ойындарды  пайдалану    мектеп-
терде  және  мектептен  тыс  туристік  іс-
әрекеттерде кең  өріс ала бастады.    
Ұлт ойындарын туристік іс-әрекеттерде 
пайдалану,  кез  келген  жорықтың  
мазмұнын ашып,  байыта түседі.  Оқушыны 
ойлылық    пен    саналыққа  жетелейді. 
Оқушы  саналығы  пән  арқылы  сабақта  
берілген    материалды  түсінуге,  ерікті  
мағыналы  қимылға  меңзеп,  оқушының  
салауаттылығын  білімге,  білуге  деген 
қызығушылығын  үстемелеп  арттырады. 
Сондықтан, халқымыз “Тәні  саудың  дені  
сау” деген  қанатты  сөзді  айта  отырып, 
соны баланың бойына ұлттық ойындары  
арқылы  сіңіруді  көздеген.  Солай    бола  
тұрса  да,  бүгінгі  егемендік  алған  елдің 
азаматтары, орта білім беретін мектептің  
оқушыларының,  жан-жақты  білім  алып, 
әрі  денсаулықтарының    мықты  болып, 
салауатты    өмір  салтын  ұстанатын, 
өркениетті  халықтар  мен  елдердің 
қатарына  қосылуға  сай  білім    алулары 
тиіс.

92
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
C
M
Y
K
Қазақтың 
ұлттық 
ойындарының 
өзіндік ерекшелігін сезіне білетін, ол үшін  
мақтаныш сезімін оятатын, Отанын шын 
сүйе  білетін  дара  тұлғаларды  тәрбиелеу 
ісін  ойдағыдай жүргізе алатын басты тұлға 
–  мектеп-туризм  нұсқаушысы  (инструк-
торы).  Олай    болса,  туризм  нұсқаушысы 
өзі  ұлттық  ойындардың  тәрбиелілік 
мақсаттарын  жан-тәнімен    ұғып,  мек-
теп  оқушысына  жеткізуге  мүдделі  бо-
луы керек. Сонымен бірге, ұлттық ойын  
қолданылатын  жаяу  жорықтарда,  экс-
курсияда  оқушылардың  ойын  талапта-
рын бұзбауы,  жалпы тәртіптің сақталуы, 
ойынға  қатысушылардың  бәріне  бірдей 
ортақ болуы тиіс. Осы талаптарды қатаң 
сақтай  отырып,  ойынның  бос  жүгіріс, 
ретсіз жүріс, айғай-шуға айналып, жорық 
жағдайындағы  демалыстың  көздеген 
мақсатына  жетпей  қалмауы  үшін  ту-
ризм  нұсқаушысы  оқушылардан  ұлттық 
ойын  тәртібінің  орындалуын  қатаң  та-
лап етуі керек. Сондықтан, осы талаптар-
ды туризм нұсқаушысы орындап, жорық 
жағдайындағы  ойын  түрлері  нәтижелі 
өтуі  үшін,  оны  туристік  іс-әрекеттердің 
(негізгі формасы жорық, экскурсия), жал-
пы  тәрбие  үрдісіндегі  оқу-тәрбиелілік 
мақсатымен ұштастыра білу үшін, мына 
педагогикалық міндеттердің орындалуы-
на шарт қойылады.
–  Оқу  жылының  басында  туризм 
нұсқаушысы,  оқушылардың  сыныптан 
тыс туристік іс-әрекеттерін ұйымдастыру, 
жоспарлау  материалдарын  мұқият  зерт-
теп, ұлт  ойындарын пайдалануға болатын 
тақырыптарды  анықтап,  қандай  ұлттық 
ойындарды    қолданатынын  көрсетіп, 
оларды    пән  бірлестіктерінің  отырысын-
да  қарап,  басқа  да  пән    мұғалімдерімен 
келісіп,  күнтізбелік жоспарда белгіленуі 
шарт.
– Ұлт ойынын туристік іс-әрекеттердің 
барысында  қолдану  үшін,  оны  алдымен 
өзі    жете  білуі  қажет.  Өйткені,  туристік 
нұсқаушы  ойынның  мазмұнын,  ойнау 
тәртібін,    мақсатын  білмесе,  онда  ол 
жорық барысының  қай  тұсында,  қалай, 
қандай  жағдайда,  не  үшін қолданатынын 
білмейді.  Ондай  жағдайда  ұлт  ойында-
рын жорықтарда пайдалану  айтарлықтай 
тәрбиелілік нәтижеге жеткізбейді. 
– Туризм нұсқаушысы әрбір ойынның 
оқушыға  берер  нәтижесін  алдын-ала  
болжап,    оны    жорықтың  қай  кезеңінде 
қолдану  қолайлы  екенін  анықтауы  тиіс. 
Олай    істеу  көп  күндік  жорық  кестесіне 
де байланысты болады. Өйткені, арнайы 
ойынның кезеңі  жалпы жорық барысын-
да,  күндізгі  демалыс  сәттерінде,  жорық 
жүру  барысында,  кешкі  от  қасында 
ұйымдастыру 
жоспарланғандықтан, 
ұлттық ойынның көп түрін үйрену және  
өткізу осы тұстарға сәйкестік жасайды.
–  Туристік  нұсқаушының  алдын-ала 
ойынның берер тәрбиелік мүмкіншілігін   
танып білерлік қабілеті мен дағдысы болуы 
шарт.  Өйтпеген    жағдайда  қолданылған 
ойын өз дегеніне жете бермейді.
–  Туристік  нұсқаушы  оқушылардың 
жас  ерекшеліктерін  де  есепке  алуы  ке-
рек.  Оқу  материалын  жетілдіру  үшін, 
демалыс  күнгі  жорық  кезінде  бастауыш 
сыныпқа арналған ойындар мен мектептің 
орта  буын  сыныптарына  пайдаланатын 
ойындар  бірдей  болмайды.  Сол  секілді, 
мектептің  жетінші-тоғызыншы  сынып 
оқушыларының бағдарламалық  материа-
лына лайық ойын элементі де күрделене 
түсуі қажет.
–  Туристік  нұсқаушы  ұлттық  ойын-
дарды  пайдаланудың  мөлшерін  және 
уақытын,  орнын, жорық барысының қай 
тұсында қолдануға болатынын алдын-ала 
ойластырғаны  дұрыс.
–  Туризм  нұсқаушысы  оқушылардың 
жорық  жағдайында  ойнауды  не  үшін 
қолданатынын, ойын тәртібін, оны қатаң 
сақтауды  білуін  талап  етеді.    Өйтпеген 
жағдайда    жорықтың  тәрбиелілік 
көздеген  мақсатына  жетпеуі  мүмкін. 
Ойынға 
оқушылар 
ынта-жігерімен 

93
C
M
Y
K
ӘДЕБИЕТТЕР:
1.  Нұрланова К. Символика мира в традиционном искусстве казахов//Кочевники. Эстетика: 
Познание мира традиционным казахским искусством. – Алматы: Ғылым, 1993. - С.264.
2.  Коджаспирова  Г.М.  Культура  профессионального  самообразования.  –  Москва: 
Педогогика,1994 г. - С.86.
3.  Узакбаева  С.А.  Средствами  Казахской  народной  педагогики.//Вестник  научно-
педагогического центра. – 1992,№9, - С.13 
4.  Хайруллин  Г.Т.,  Бейсенбаева  А.А.,  Саипов  А.А.  Ведение  в  педагогику.  –  Алматы:  Туризм, 
2001. -141с.
      
   Резюме
В статье автор рассматривает роль национальных игр в  воспитании современной молодежи. 
    Summary
The author considers the role of the national games in educating today's youth.
ҰЛТТЫҚ ОЙЫН
өз  беттілігін  сақтай  отырып,  ойын 
қолданған жорықтардағы шығармашылық   
тапқырлығын жетілдіріп, оны мұғалімнің  
қолдап  отыруы да өз нәтижесін береді.
–  Туристік 
нұсқаушының 
оқушыларға  ұлттық  ойынды  тез,  әрі 
жылдам меңгертудің жолдары мен оның 
тәртібін,    ойналу  шарттарын  меңгерудің 
жеңіл әдістерін    күні ілгері ойластырғаны 
дұрыс.
Әрбір  ұлттық  ойынның,  сондай-ақ, 
жалпы ойын атаулының адам ағзаларына  
тигізер негізгі әсері мен оның психикасы-
на етер ықпалын есепке алған жөн. Мыса-
лы,  “Қарғымақ”  ойынын  алатын  болсақ, 
оған  қатысатын  оқушылар  жүгіруге, 
сол  сияқты    ұзындыққа,  биіктікке 
секіруге  дағдыланады.  Мұндай  жорық 
жағдайындағы ойын үстінде  оқушының 
аяқтарының  бұлшықеттері  жетіліп, 
туристік  іс-әрекеттерге  белсенділігі 
артып, 
 
оқушының 
секіргіштігі, 
шапшаңдығы, 
денесінің 
икемділігі, 
батылдығы,  шешімділігі,  табандылығы 
артып,  денесі  шынығып,  алғырлық  са-
пасы  жетіле  түседі.  Соның    нәтижесінде 
туристік  жорықтар  арқылы  оқушының 
денсаулығы  жақсы  қалыптасып,  оқуға 
қабілеті жетіліп, өз бетімен әрекет етуге, 
өзіне-өзінің  сенімі  күшейіп  өмірге  деген  
құштарлығы артады.        
Халқымыздың 
ғасырлар 
бойы 
тірнектеп  жинаған  асыл  қазынасының 
үлкен-кішісі    болса  да,  керексізі  жоқ. 
Ол  бүгінгі  және  жарқын  болашақ  үшін 
жұмыс  істеп,  ұлтымыздың    ұлағатты 
дәстүрін  қазіргі,  ертеңгі  және  болашақ 
ұрпаққа жеткізіп, салауатты өмір салтын 
құратын  жас-жеткіншекке  уағыздаудың 
үлкен әлеуметтік-педагогикалық маңызы 
бар.  Өйткені, ұлттық ойын адамды жан-
жақты  тәрбиелеумен  бірге,  гигиеналық, 
сауықтырушылық  рөл  атқарумен    қатар, 
ұлтының тілін, ділін, әдет-ғұрпын, салт-
санасын,  дәстүрін мектеп қабырғасында 
меңгеріп,  отансүйгіш,  бауырмал  болып 
тәрбиеленуге негіздейді.

94
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
C
M
Y
K

жүктеу/скачать 6,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: