Ұлттық ТӘрбие c m y k бас редактор с. Ж. Пірәлиев
жүктеу/скачать 6,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2 ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ C M Y K БАС РЕДАКТОР С.Ж. ПІРӘЛИЕВ Абай атындағы ҚазҰПУ ректоры, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА құрметті мүшесі РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ: Нуриев М.А. — Абай ат. ҚазҰПУ Жаңартпа технологиялар және білім беру мазмұнын ҒЗИ директо- ры, ҚР Жоғары мектебіне еңбегі сіңген қызметкер, профессор, бас редактордың бірінші орынбасары; Төлеубекова Р.К.— Абай ат. ҚазҰПУ "Ұлттық тәрбие" кафедрасының кафедра меңгерушісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, бас редактордың орынбасары; Сейсенбаева Ж.А. — Абай ат. ҚазҰПУ Жаңартпа технологиялар және білім беру мазмұнын ҒЗИ оқу үдерісін жетілдіру бөлімінің басшысы, филология ғылымдарының кандидаты, жауапты редактор; Айтбаев Ө.А. — Халықаралық "Қазақ тілі" қоғамының президенті, Тіл білімі институты ғылыми-терминологиялық орталығының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымының докторы, профессор; Айталы А. — Қазақ заң гуманитарлық университетінің әлеуметтік психологиялық пәндер кафедрасының профессоры, философия ғылымдарының докторы, профессор; Әлмұхамбетов Б.А. — Абай ат. ҚазҰПУ көркем сурет-графика факультетінің деканы, педагогика ғылымдарының докторы, про- фессор, Ы.Алтынсарин ат. Ұлттық Білім академиясының академигі; Беркімбаева Ш.К. — Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің ректоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент;Баймырзаев Қ.М. — Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының ректоры, география ғылымдарының докторы, профессор; Бөлеев Қ. — Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының "Педагогика және этнопедаго- гика" кафедрасының меңгерушісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Бейсенова Ә.С. – Абай ат. ҚазҰПУ-нің «География және экологиядан ғылыми-әдістемелік орталығының» меңгерушісі, география ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының академигі;Бейсенбаева А.А. — Абай ат. ҚазҰПУ "Ұлттық тәрбие" кафедрасының профессоры, педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Берікханова А.Е. — Абай ат. ҚазҰПУ "Ұлттық тәрбие" кафедрасының доценті, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент; Ғаббасов С. — жазушы, КСРО Денсаулық сақтау ісінің үздігі, медицина және педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Есім Ғ. — ҚР сенат депутаты, философия ғылымдарының докторы, про- фессор, ҚР ҰҒА академигі; Жарықбаев Қ.К. — Т.Т.Тәжібаев атындағы этнопсихология және этнопедагогика орталығының директоры, педагогика ғылымдарының докторы, психология ғылымдарының докторы, профессор; Қирабаев С.С. — М.Әуезов ат. Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қызметкері, Абай ат. ҚазҰПУ ректор кеңесшісі, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі; Қасқабасов С.А. — М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі; Қазмағанбетов А.Ғ. — Х.Досмұхаммедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің ректоры, педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Қыдырәлиев Д. — ҚР Президент Әкімшілігінің сарапшысы, философия ғылымдарының докторы; Қозыбаев І.М. — ҚР Мәдениет министрлігінің Мәдениет Комитетінің төрағасы, тарих ғылымдарының докторы, профессор; Қалиев С.Қ. — Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Жалпы педагогика кафедрасының профессоры, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, академик; Қойгелдиев М.Қ. — Абай ат. ҚазҰПУ Магистратура және доктарантура РҺD институтының Гуманитарлық мамандықтар кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы, профессор; Ізтілеуова С.Д. — Абай атындағы ҚазҰПУ-нің «Абайтану» ғылыми-зерттеу орталығының жетекші ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы; Керімов Л.К. — Абай ат. ҚазҰПУ педагогика кафедрасының кафедра меңгерушісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Колумбаева Ш.Ж. — педагогика ғылымдарының кандидаты, Абай ат. ҚазҰПУ "Ұлттық тәрбие" кафедрасының профессоры;Мырзахметов М. — Абай ат. ҚазҰПУ жанындағы "Абайтану ғылыми- зерттеу орталығының" директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор; Мұтанов Ғ.М. — әл- Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің ректоры, техника ғылымдарының докторы, профессор; Молдабеков Ж.Ж. — философия ғылымдарының докторы, әл-Фараби ат. ҚазҰУ мәдени-антропология кафедрасының профессоры, Әлеуметтік академиясының академигі, Халықаралық акмиологиялық академиясының академигі; Нәрібаев К.Н. — Абай атындағы ҚазҰПУ Ректорының кеңесшісі, экономика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі; Сарыбеков М.Н. — ҚР Білім және ғылым вице- министрі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Сманов Б.Ө. — Абай атындағы ҚазҰПУ-дің әкімшілік басқармасының бастығы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Саңғылбаев О.С. — Абай атындағы ҚазҰПУ "Жалпы және қолданбалы психология кафедрасының" кафедра меңгерушісі, психология ғылымдарының докторы, профессор міндетін атқарушы; Табылдиев Ә.Т. — әл-Фараби ат. ҚазҰУ профессоры, педагогика ғылымдарының докторы, профессор; Түрікпенов Ж. — Абай ат. ҚазҰПУ Магистратура және доктор- антура РҺD институтының педагогикалық мамандықтар кафедрасының профессоры,педагогика ғылымдарының кандидаты, Қазақ Гуманитарлық академиясының академигі; Шолпанқұлова Г.К. — Абай ат. ҚазҰПУ "Ұлттық тәрбие" кафедрасының доценті, педагогика ғылымдарының кандидаты; Сеитова Ж.М. — жауапты хатшы. 3 C M Y K ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР С.Ж. ПРАЛИЕВ Ректор КазНПУ имени Абая, доктор педагогических наук, профессор, почетный член НАН РК СОСТАВ РЕДАКЦИОННОГО СОВЕТА: Нуриев М.А. — директор НИИ инновационных технологий и содержания образования КазНПУ им. Абая, профессор, Заслуженный работник высшей школы РК, первый заместитель главного редактора; Толеубекова Р.К. — зав. кафедрой "Национальное воспитание" КазНПУ им. Абая, доктор педагогических наук, профессор, заместитель главного редактора; Сейсенбаева Ж.А. — руководитель отдела исследования, разработки и совершенствования уровней образовательного процесса и их содержания НИИ инновационных технологий и содержания образования КазНПУ им. Абая, кандидат филологических наук, ответственный редактор; Айтбаев О.А. — президент международного сообщества "Қазақ тілі", главный научный сотруд- ник Научно-терминологического центра института языкового образования, доктор филологических наук, профессор; Айталы А. — профессор кафедры социально-психологических дисциплин Казахского юриди- ческого гуманитарного университета, доктор философских наук, профессор; Альмухамбетов Б.А. — декан художественно-графического факультета КазНПУ им. Абая, доктор педагогических наук, профессор, акаде- мик Академии Образования им. Ы. Алтынсарина; Беркимбаева Ш.К. — ректор Казахского Государственного женского педагогического университета, кандидат педагогических наук, доцент; Баймырзаев К.М. — рек- тор Костанайского государственного педагогического института, доктор географических наук, профессор; Болеев К. — зав. кафедрой "Педагогика и этнопедагогика" Таразского Государственного Педагогиче- ского Института, доктор педагогических наук, профессор; Бейсенова А.С. – зав. кафедрой «Научно- методический центр по географии и экологии», доктор педагогических наук, профессор, академик НАН РК; Бейсенбаева А.А. — профессор кафедры "Национальное воспитание" КазНПУ им. Абая, доктор педагогиче- ских наук, профессор; Берикханова А.Е. — доцент кафедры "Национальное воспитание" КазНПУ им. Абая, кандидат педагогических наук, доцент; Габбасов С. — писатель, Заслуженный работник здравоохранения СССР, доктор медицинских и педагогических наук, профессор; Есим Г. — депутат сената РК, доктор философ- ских наук, профессор, академик НАН РК;Жарыкбаев К.К. — директор Центра этнопсихологии и этнопедаго- гики имени Т.Т. Тажибаева, доктор педагогических наук, доктор психологических наук, профессор; Кирабаев С.С. — советник ректора КазНПУ им. Абая, главный научный сотрудник Института литературы и искусства им. М. Ауезова, доктор филологических наук, профессор, академик НАН РК; Каскабасов С.А. — директор Института литературы и искусства имени М.Ауезова, доктор филологических наук, профессор, академик НАН РК;Казмаганбетов А.Г. — ректор Атырауского государственного университета имени Х.Досмухаммедова, доктор педагогических наук, профессор; Кыдыралиев Д. — эксперт администрации Президента, доктор фило- софских наук;Козыбаев И.М. — председатель Комитета культуры Министерства культуры и информации РК, доктор исторических наук, профессор; Калиев С.К. — профессор кафедры "Общей педагогики" Казахского Государственного женского педагогического университета, доктор педагогических наук, профессор, академик; Койгелдиев М.К. — зав.кафедрой гуманитарных специальностей Института Магистратуры и докторантуры РһD КазНПУ им. Абая, доктор исторических наук, профессор; Кусаинов А. — зав. кафедрой "Педагогика и психо- логия" Казахского Государственного женского педагогического университета, доктор педагогических наук, про- фессор; Керимов Л.К. — зав. кафедрой "Педагогика'' КазНПУ им. Абая, доктор педагогических наук, профессор; Изтилеуова С.Д. – ведущий научный сотрудник НИЦ Абаеведения КазНПУ имени Абая, доктор фи- лологических наук; Колумбаева Ш.Ж. — профессор кафедры "Национальное воспитание" КазН- ПУ им. Абая, кандидат педагогических наук; Мырзахметов М. — директор НИЦ Абаеведения КазНПУ им. Абая, доктор филологических наук, профессор; Мутанов Г.М. — ректор Казахского На- ционального Университета имени аль-Фараби, доктор технических наук, профессор; Молдабеков Ж.Ж. —профессор кафедры "Культурной антропологии" КазНУ им. Аль-Фараби, доктор философских наук, академик Социальной академии, академик Академии Международной акмиологии; Нарибаев К.Н. — со- ветник ректора КазНПУ им. Абая, доктор экономических наук, профессор, академик НАН РК; Сарыбеков М.Н. — вице-министр образования и науки РК, доктор педагогических наук, профессор; Сманов Б.О. — начальник административного управления КазНПУ им. Абая, доктор педагогических наук, профессор; Сангылбаев О.С. — зав. кафедрой "Общей и прикладной психологии" КазНПУ им. Абая, доктор психологиче- ских наук, и.о. профессора;Табылдиев А.Т. — профессор КазНУ им. аль-Фараби, доктор педагогических наук; Туркпенов Ж. — профессор кафедры педагогических специальностей Института Магистра- туры и докторантуры РһD КазНПУ им. Абая, кандидат педагогических наук, академик Акаде- мии гуманитарных наук;Шолпанкулова Г.К. — доцент кафедры "Национальное воспитание" КазНПУ им. Абая, кандидат педагогических наук; Сеитова Ж.М. — ответственный секретарь. 4 ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ C M Y K EDITOR-IN-CHIEF S.ZH. PRALIEV the rector of KazNPU named after Abai, the doctor of pedagogical sciences, the professor, dear member of NAS RK EDITORIAL STAFF: Nuriev M.A. — the director of scientific research institute of innovative technologies and content of education of KazNPU named after Abai, candidate of technical science, the professor, the deserved worker of the higher school of RK, the first deputy of the editor-in-chief; Toleubekova R.K. — the university chair of «National education» of KazNPU named after Abai, the doctor of pedagogical sciences, the professor, the second deputy of the editor-in-chief; Seysenbaeva Zh.А. — the chief of department development of educational process of scientific research institute of innovative technologies and content of education of KazNPU named after Abai, the candidate of philological science, the managing editor; Aytbaev O.A. — the president of the international community «Қазақ тілі», the main scientific employee of the Scientifically-terminological centre of Institute of language education, the doctor of philology, the professor; Aytaly А. — the professor of chair of socially-psychological disciplines of the Kazakh Law Humanitarian University, the doctor of philosophy; Almukhambetov B.A. — the dean of art-graphic faculty KazNPU named after Abai, the doctor of pedagogical sciences, the professor, the academician of National Knowledge Academy named after Y.Altynsarina; Berkimbaeva Sh.K. — rector of Kazakh State Female Pedagogical Univerity, the candidate of pedagogical sciences, the associate professor; Baymyrzaev K.M. — the rector of Kostanaysk State Pedagogical Institute, the doctor of geographical sciences, the professor; Boleev K. — the university chair of "Pedagogics and ethnopedagogics" of Taraz State Pedagogical Institute, the doctor of pedagogical science, professor; Beysenova A.S. – the chair of sub department «the Scientifically-methodical centre on geography and ecology», the doctor of pedagogical sciences, the professor, the academician of NAS RК; Beysenbaeva A.A. — professor of a chair "National education" of KazNPU named after Abai, the doctor of pedagogical sciences, the professor; Berikhanova A.E. — the associate professor of a chair "National education" of KazNPU named after Abai, the candidate of pedagogical sciences; Gabbasov С. — the writer, the deserved worker of public health services SSSR, the doctor of medical and pedagogical sciences, the professor; Esim G. — the deputy of senate of RK, the doctor of philosophic sciences, the professor, the academician of NAS RK; Zharykbaev K.K. — the director of the ethnopsychology and ethnopedagogics center named after Tazhibaeva T.T., the doctor of pedagogical sciences, the doctor of psychological sciences, the professor; Kirabaev S.S. — the chancellor adviser of KazNPU named after Abai, the mail scientist of the Literature Institute named after M. Auezov, professor of the chair "Kazakh literature" of KazNPU named after Abai, the doctor of philology, the academician of NAS RK; Kaskabasov S.A. — the director of Literature Institute named after M. Auezov, the academician of NAS RK, the doctor of philology science, the professor; Kazmaganbetov A.G. — the rector of Atyrausk State University named after H.Dosmuhammedova, the doctor of pedagogical sciences, the professor; Kydyraliev D. — the expert of Presidential Administration, the doctor of philosophy; Kozybaev I.M. — the chairman of Culture committee of the Ministry of culture and information RК, the doctor of historical sciences, the professor; Kaliev S.K. — the professor of the chair "General pedagogic" of Kazakh State Female Pedagogical Univerity, the doctor of pedagogical sciences, the professor, academic; Koygeldiev M.K. — the university chair of humanitarian specialties of PhD studies and magistracy Institute of KazNPU named after Abai, the doctor of historical sciences, the professor; Kusainov А. — the university chair of "Pedagogics and psychology" of the Kazakh State Female Pedagogical University, the doctor of pedagogical sciences, the professor; Kerimov L.K. — university chair of "Pedagogics" KazNpU named after Abai, the doctor of pedagogical science, professor; Iztileuova S.D. — the chief scientific collaborator of the research center Abai-studies under KazNPU named after Abai, the doctor of philological sciences; Kolumbaeva Sh.Zh. — professor of KazNPU named after Abai, the candidate of pedagogical sciences; Myrzakhmetov М. — the director of the research center Abai-studies under KazNPU named after Abai, the doctor of philology, the professor; Mutanov G.M. — the rector of the Kazakh National University named after al-Farabi, the doctor of technical science, the professor; Moldabekov Zh.Zh. — the academician of social academy, the academician of Academy International acmyology, the doctor of philosophic sciences, the professor of the chair "Cultural anthropology" of KazNU named after Al-Farabi; Naribaev K.N. — rector adviser of KazNPU named after Abai, the doctor of economics, the professor, the academician of NAS RK; Sarybekov M.N. — the vice-minister of education and science of RК, the doctor of pedagogical sciences, the professor; Smanov B.U. — the director of administration of KazNPU named after Abai, the doctor of pedagogical sciences, the professor; Sangylbaev O.S. — the university chair of the "General and applied psychology" of KazNPU named after Abai, the doctor of psychological sciences, the acting professor; Tabyldiev A.T. — the doctor of pedagogical sciences, the professor of KazNU named after Al-Farabi; Turikpenov Zh. — the professor of chair of pedagogical specialties in the Institute of magistracy and doctoral РһD candidacy of KazNPU named after Abai, the candidate of pedagogical sciences, the academician of Academy of the humanities; Sholpankulova G.K. — the associate professor of a chair "National education" of KazNPU named after Abai, the candidate of pedagogical sciences; Seitova Zh.M. — the executive secretary. Меншік иесі: Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Журнал Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2010 жылдың 4-ші ақпанында тіркеліп, №10674-Ж куәлігі берілді. © Абай атындағы ҚазҰПУ, 2011 5 C M Y K Әрбір адам бала кезінен «Қазақстан - менің Отаным, оның мен үшін жауапты екені сияқты, мен де ол үшін жауаптымын» деген қарапайым ойды бойына сіңіріп өсетіндей болғаны жөн Н.Ә.Назарбаев «Ой бөлістім халқыммен»,108-беттен, - Алматы: «Мектеп», 2006. - 248 б. 6 ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ C M Y K К.Н.Нәрібаев – экономика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, Абай атындағы ҚазҰПУ Ректорының кеңесшісі БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ТҰЛҒАСЫ Тәрбие жұмысында жастарды ұлтымыздың ұлы тұлғаларымен та- ныстыру жақсы дәстүрге айналуы тиіс. Сол тұлғалардың бірі және бірегейі — аты аңызға айналған Бауыржан Момышұлы. Қайталанбас қаһарман қолбасшы, біртуар баһадүр батыр, ұлағатты ұстаз, терең пси- холог, әскери саладағы көрнекті ғалым, екі тілде тең жазатын керемет жазушы, соғыс туралы көркем әдебиеттің негізін қалаушысы. Ең бастысы, қазақ тілі мен мәдениетінің үлкен жанашыры, ұлтын ерекше сүйген, халқының ар мен на- мысын арқалаған абзал азамат. Егер де, біз Баукеңнің осы қадірлі қасиеттерін жастарға таныта білсек, ел арасында дәріптей білсек, тәрбиенің ең ұтымды түрі осы болмақ. Бауыржан Момышұлы — Кеңес одағы мен партияның идеологиясы билік құрып, ұлттық сана жаншылып тұрған кездер- де ұлт мәселелерін көтеріп, ұлтшыл атанған азамат. Ұлттық сезімді, руха- ни дүниені ол отбасында жүріп бойына сіңірді. Бұл тұрғыда Имаш атасының, Қызтумас әжесінің, Момыш әкесі мен Разия шешесінің, туған-туыстарының тәрбиелік әсерін өзінің «Ұшқан ұя» кітабында жақсылап тұрып жазады. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аласың» деген халық мақалы түгелімен Баукеңнің өмірінің өзегі десе де болады. Дүниеге жаңа келген нәресте Бауыржанға Имаш атасының берген бата- сы қабыл болып, тұла бойына толығымен дарыды: Алатаудың қыраны мол еді – Қырағы болсын құлыным. Қойнауы суға мол еді – Бұлағы болсын құлыным. Елінің тірегі зор еді – Шырағы болсын құлыным. Ата тілегі оң еді – Құмары болсын, құлыным. Бұл жер батырлар төрі еді – Сыңары болсын құлыным. Бауыржан өз өмірінде осы ата тілегінің бәрін түгел іске асырды десек те болады. Жастайынан үлкенді сыйлап, құрмет тұтып, сәлем беруге үйренген Бауыржан, ағайын-туыстардың ара қатынасын, халқымыздың салт- дәстүрлерін көзімен көріп, көңіліне тоқып өседі. Атасы Имаш ауыл ақсақалы, данагөй адам болса, әкесі өлең шығаратын, руха- ни қазынасы мол, әділдікті, тазалықты сүйетін, оған қоса молдалығы бар азамат еді. Ал, әжесі Қызтумас аңыз-әңгімелерді көп білетін кісі екен. Бауыржан сол әжесінің ертегілерін, әлдилеген әндерін есітіп өскен бала. Кейін осы кездерін еске алып, қазіргі ана-әжелерге көңілі толмай былай деп айтқаны бар: «Ертексіз өскен бала — рухани мүгедек адам. Біздің қазіргі балаларымызға әжелері, не шешелері ер- тек айта бермейді. Содан қорқам. Менің қазіргі келіндерім немерелеріме бесік жырын айта білмейді. Бесікте жатқанда құлағына анасының әлди әні сіңбеген баланың көкірегі кейін керең болып қалмаса деп қорқамын». Халқымыздың ұлттық дәстүрін, салт- санасын, әдет-ғұрпын ерекше сыйлаған Баукең «Ұшқан ұя» кітабында солардың барлық түрлерін (шілдехана, бесікке бөлеу, тұсау кесу, сүндетке отырғызу, атқа міну, келін түсіру, қыз ұзату т.б.) керемет көркемдікпен баяндаған. Қыз 7 C M Y K ҰЛТТЫҚ НАМЫС ұзату және үйленуге байланысты барлық салт-дәстүрді өзінің Үбиан әпкесінің ұзатылуына байланысты жан-жақты си- паттайды. Үбианның өз елімен, ағайын- туыстарымен қоштасу салты, сыңсу, жұбату жырлары, келін болып түскен ауылдағы жар-жар, беташар, той бастар үлгілері түгел келтірілген. Бауыржан қазақтың салт-дәстүрлерінің ерекше түрі ұлттық ойындарға да кең көңіл бөлген. Қыз қуу, бәйге, көкпар, жам- бы ату, күрес, алтыбақан сияқты ойын- дарды қастерлеген. Жоғарыда аталған кітабында Баукең былай деп жазады: «Көкпар, бәйге, аударыспақ батылдыққа, ептілікке, бұлшық етті шынықтырып, құмарлықты оятар, ары мен атағы үшін өлімге бас тігуге дейін баратын дәстүрлі ұлттық ойындар. Бұл ойындардың игілікті екендігіне ешқандай күдік болмауы тиіс». Бауыржан Момышұлы — өзінің ұлттық рухын өмір бойын шыңдап өткен адам. Осы жолда оның ұстазы болған Алаштың арыстары болатын. Тұрар Рысқұловпен бірнеше мәрте кездескен, әңгімелерін есітіп, ақылын тыңдаған. Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытовтың еңбектерін түгелдей оқыған, ал көбісін жатқа айта- тын болған. Баукеңнің Тәңірберген От- арбаев дейтін ұстазы — Жүсіпбекпен өте жақын араласып дос болған адам. Сол мұғалімі арқылы Жүсіпбек туралы, оның шығармалары жөнінде өте көп мәлімет алған. Бауыржанның рухани және саяси бағыт-бағдары осы Алаш көсемдерінің ұстанған жолымен, ой-пікірлерімен, ұлттық идеяларымен қалыптасты десек қателеспейміз. Бауыржан Момышұлының «Соғыс психологиясы» деген еңбегі Мағжан Жұмабаевтың «Педагогика», Жүсіпбек Аймауытовтың «Психология» деген кітаптарының сарынымен жазылған, осы кітаптардың идеялық және логикалық жалғасы десек те болады. Бауыржан Момышұлы – күрделі тұлға, ол кісінің әрбір қыры мен сырын ашудың өзі үлкен еңбек. Жазушылығы жөнінде көп айтудың қажеті жоқ шығар, оны өзінің қайталанбас шығармаларымен дәлелдеп кетті емес пе. Бәукеңнің жазушылығы оның соғыстан кейінгі екінші ерлігі деп халқы бекер айтпаса керек. Жазып қалдырған еңбектері 30 томнан асатын түрі бар деп жүруші ек, сөйтсек Тараз қаласында ашылған орталық Баукеңнің басылған, басылмаған еңбектерін жинақтай отырып, 45 том дайындапты. Ал, барлық еңбектерін түгел жинаса 100 томға жететін түрі бар. Ал, осы еңбектерінің ішінде ұлттық рух пен нәрге толы Бауыржанның мақал- мәтелдері, нақыл сөздері – бір төбе. Олар баспасөз бетінде жеке бөлініп жарияланып та жүр. Бірнеше газеттерде қазақ тілінде «Батырдан қалған өсиет», «Бәукеңнің қанатты сөздері», «Сөз маржандары» және т.б. аттармен басылып шықты. Орыс тілінде Ф.Оразбекова мен А.Шаухановтың жинаған нақыл сөздері «Глубокий след тулпара. Бауыржан Момышулы: личность, воин, мудрец» деген атпен 2006 жылы Ал- матыда жеке кітап болып жарық көрді. Қанатты сөздер жайдан-жай тумай- ды және оны айтып қалдыру кім болса соның қолынан келе бермейді. Ол үшін ғұлама, терең ойшыл, үлкен философ, ақынжанды және өз басы күнделікті күйкілжің өмірден жоғары тұратын ірі тұлға болу керек. Бәукең – міне, сон- дай адам. Ол кісінің нақылдары сан алу- ан тақырыпқа арналған: соғыс және бейбіт өмір, тәртіп пен тәрбие, парыз бен қарыз, тіл мен әдебиет, салт пен дәстүр, тағы сол сияқты болып жалғаса береді. Айтылған сөздерінің көбісі өз тағдырына байланысты. Мысалы: «Мен запастағы полковникпін, бірақ отставкадағы азамат емеспін, соңғы демім біткенше халқыма қызмет етемін» деген сөздің өзі не тұрады. Бұл ол кісінің өмірінің негізгі қағидасы 8 ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ C M Y K емес пе, қаншама игілікті істер атқарып кетті бұл өмірде. «Отан үшін отқа түс – күймейсің», «Тізе бүгіп тірі жүргенше, тік тұрып өлген артық», т.с.с. өз өмірінің кредо- сы ретінде қорытып шығарған нақыл сөздері көп. Соғыста 207 рет шабуылға шығып, бірнеше рет жараланып тірі қалғаны, өмір бойы ешкімге бас имей, тек өз ар-намысының ғана құлы болғаны, халқының қамын ойлап, болашағы үшін күресіп өткені, өмірдегі өзі арқалаған ауыр жүгін, қоғам алдындағы өз парызын терең түсінгені – осының бәрі Бәукең шығарған қанатты сөздердің қайнар бұлағы. «Мен өмір бойы парыз сезіміне бой алдырып, жалғыз соған ғана бағынып келдім»,- дейді ағамыз өз өмір жолдары туралы. Ал, осы «парыз» деген түсініктің өзіне отыз- дан аса анықтама беріп, оларды қанатты сөздердің қатарына қосты. Бәукеңнің нақыл сөздеріне айналған оның басынан кешкен жайттары ғана емес, өмірден көріп білгені, көкірек көңіліне түйгені, жүрегіне ұялағаны, қоғамға, болашаққа деген ой- пікірлері. Ал бұл ойларды жинақтап, мақал-мәтел деңгейіне дейін көтеріп, болашаққа өсиет ретінде жазып қалдыру тек Бауыржан Момышұлы сияқты та- лантты тұлғаның ғана қолынан келетін іс. Бауыржанның баталары өзінше бөлек әңгіме. Бата беру халқымыздың ежел- ден келе жатқан қасиетті дәстүрлерінің бірі. Ақ тілек айту, жылы пейіл – ықылас білдіру, шын жүрегінен шыққан лебізді жеткізу – ата-бабаларымыздың өсиетнамасы, адамгершілік аманаты. «Бата – сөздің анасы», «Атаңнан бота қалмаса да, бата қалсын» – деген сөздер тегін емес. Бәукең батаның қадір-қасиетін білген, мән-маңызын терең түсінген адам. Сондықтан, бұрынғы ескі баталарды қайталамай, осы заман ауқымына сай, өмірдің өзекті мәселелерін қоса отырып, өз жанынан шығарған баталары ел ішінде кең тарап кеткен. Солардан аз ғана үзінді келтірейік: Е, жаратушы жасаған! Тілегімізді қабыл ет. Иманымызды кәміл ет. Дозақтағы оттан сақта. Қаңғыған оқтан сақта. Парақор соттан сақта. * * * Несібе кесер кесірден сақта. Некесіз бала табатын, Жолы лас жесірден сақта. * * * Әкімінде шапағат жоқ, Молдасында шариғат жоқ, Байларында салауат жоқ, Кедейінде қанағат жоқ, Үлкенінде ұлағат жоқ, Кішісінде инабат жоқ, Адамында ар-ұят жоқ Қоғамнан сақта! Осыны айтып келеді де, ары қарай бар- ша еліне бақ пен бақыт тілейді, ынтымақ- ырыс тілейді, сонымен қатар, бар ұрпаққа ар-намыс тілейді. Міне, Бәукеңнің кемеңгерлігі осында. Бауыржан Момышұлының өз халқын жақсы көретін, оның тарихын, салт- дәстүрін керемет жақсы білетін, тілін аса қадірлейтін азамат екені белгілі. Ол ол ма, биліктегілер үшін еліміздегі №1 «ұлтшыл» болған да осы кісі. Бәукеңнің ана тілімізге қамқорлығы ерекше болған. Осыдан 67 жыл бұрын сол кездегі Қазақстан Ком- партиясы Орталық Комитетінің хатшысы Мұхаметжан Әбдіхалықовқа жазған тіл туралы хатының бас жағында былай дейді: «Алматыға келгелі орталық «Социалистік Қазақстан» газетін оқып, кейбір кейінгі кезде басылған қазақ тіліндегі кітаптарды желе-жорта қарап шығып, күннен-күнге ұлғайып, шым-шытырық болған «тіл шұбарлығын» көзбен көре, құлақпен ести отырып, дәтім шыдамай жазайын деп отырғаным тіл мәселелері туралы». Өзі тіл маманы болмаса да, ұлтқа жаны ашығаны сонша, тілдің, оның ішінде ана тіліміздің, қоғамдағы орнын, күнделікті өмірдегі мәні мен маңызын ма- 9 C M Y K ҰЛТТЫҚ НАМЫС ман ғалымның деңгейінен бірде кемітпей таратып айтқан. Оған осы хаттағы мына сөздері куә: «Ежелден, атам за- маннан тіл – елдің мәдениет, әдебиеті өсіп-өніп, отбасындағы үй тіршілігінен бастап, қоғам, халық, ел-жұрттың, жалпы мәдениеттің арнаулы құралы, ғылымның атаулы саласы екені сөзсіз... Тілсізді айуан дейді. Тілі кедей елді – мәдениетсіз, анайы, надан халық деп санайды. Тіл – адам баласының негізгі қасиеті болғандықтан, тіл байлығы елдің елдігін, жұртшылығын, ғылыми әдебиетін, өнеркәсібі, мәдениетін, қоғамның құрылысын, салт-санасының, жауынгерлік дәстүрінің мұрасының қай дәрежеде екенін көрсететін сөзсіз дәлелді мөлшері (Мерило)». Осылай тілдің маңызын, қоғамдағы ойнайтын рөлін дөп басып дәлелдеп бер- геннен кейін тілден айырылудың қандай қасірет екенін ескерте кетеді. Ана тілінен ажыраған ел азып-тозып, бытырап жоғалып кетеді, тарих қойнауынан ғайып болады дейді Баукең. Қазақ тілінің өте бай, мықты тіл екенін де сөз етіп, айтып кетеді. Осы хатта айтылған ой-пікірлері, ұсыныстары осы күнге дейін маңызын жоғалтпапты. Хатының соңында арнайы бөліп айтқан ұсыныстарының бір-екеуін ғана келтірейік: 1) «Аяқ асты елеусіз болып кет- кен қазақыландыру мәселесін алды- мен қазақтардың өздерін, тіл жөнінен тәртіптеуден бастап, барлық үкімет, кеңсе, ғылым, оқу, өндіріс, өнеркәсіп орындарын- да қайтадан әділдікпен көтеріліп қолға алынуы жөн». 2) «Тиісті оқу орындарында қазақ тілі, қазақ әдебиеті, қазақ тарихы міндетті сабақ болу керек»... Міне, біздің бүгін іске асырамыз деп әлек болып жүрген мәселеміз де осы емес пе? Ал, бұл ойды Бәукең 1944 жылдың ба- сында айтқан екен. Сонымен, ірі тұлға, даңқты батыры- мыз, аса көрнекті жазушы Бауыржан Момышұлының ұлттық тәрбие барысын- да пайдалануға ұсынатын мұрасы өте бай. Бірақ, олар жүйеленбей, жинақталмай, шашырап жатыр. Осы олқылықтың ор- нын толтыруымыз қажет. Ол үшін ең алдымен бөліп жармай, жұлмаламай толыққанды «Бауыржан- тану» ілімін қалыптастыруымыз қажет. Арнайы жасалған бағдарламаларда Бәукеңнің өмірі, әскери қызметі, соғыстағы ерліктері, жазушылық еңбегі, негізгі шығармаларының түйіні, қоғамдағы ала- тын орны мен халқының берген бағасы түгел көрсетілуі тиіс. Бұл бағдарлама қаһарман Момышұлының болмысын, ішкі рухани бай дүниесін толығымен ашатын- дай болу керек. Ал, Бәукеңді дәріптеу бары- сында «Бауыржантану» бағдарламасының әр түрлі деңгейдегі бірнеше варианттары болғаны абзал. Бастауыш және орта мек- теп оқушыларының жас ерекшеліктері ескерілгені жөн. Жоғары оқу орындарына кеңірек варианты ұсынылсын. Ал, әскери ұйымдар мен әскери оқу орындарын- да міндетті түрде оқылатын арнайы пән кіргізілсін. Әскери жағын айтар болсақ, ол кісі әскери ғылымның бірнеше саласын, соғыс тактикасы мен әскери ережелерді қалыптастырумен қатар, ұлттық тұрғыдан алғашқы болып әскери патриотттық тәрбиенің негізін салған ғалым адам. «Соғыс психологиясы», «Москва үшін шайқас», «Қанмен жазылған кітап» сияқты еңбектерінде осы патриоттық тәрбиенің мәселелері кеңінен қамтылған. Осы бай мұраларды ғылыми тұрғыдан зерттеп, әскери саламызда қолданып, жас әскерлерді тәрбиелеуде пайдалана алсақ ұтарымыз көп болар еді. Бірнеше шет елдерде Б.Момышұлының әскери қағидалары бойынша дәріс оқылатын көрінеді. Ал, біздің өз Отанымызда әскери саламыздың басшылары Бәукеңнің бұл еңбектерінен тіпті хабарсыз екен. Қолда барда алтынның қадірі жоқ деген осы да. Барлық оқу орындарында «Бау- 10 ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ C M Y K ыржан оқуларын» ұйымдастырып, өткізуді тұрақты дәстүрге айналдыруға тырысайық. Оның үстіне жалпы халыққа, әсіресе, жастарға арнап интернет жүйесінде Бәукең туралы сайт ашу ке- рек. Бұл Б.Момышұлы жөнінде хабардар болайық деп мәлімет іздеген көпшіліктің қолын ұзартар еді. Осы бағыттағы тағы бір игілікті іс – ол Алматы қаласында Бауыржан Момышұлының жеке мұражайын ашу. Бәукең бұған лайықты тұлға. Алы- стан атақтыларды іздеп әуре болмай-ақ, қолымызда барды неге қадірлемейміз. Жас кезінде елімізді шапқан жаумен алысып, қан майданда айтусыз ерлік көрсетіп, кейін қайталанбас талантты шығармаларымен өзіне-өзі ескерткіш қойған, соңғы демі біткенше өзінің саналы өмірін әділетсіздікпен, жағымпаздықпен, көзбояушылықпен, ұлтсыздықпен аян- бай күресуге жұмсаған айбатты азама- тымызды, бүкіл әлем бас иіп мойындаған баһадүр батырымызды неге тиісті деңгейде дәріптемей жүрміз? Жастарға, келешек ұрпаққа үлгі етер Бауыржан Момышұлынан артық кім керек? Сонымен қатар, әскерилердің ерлігін марапаттайтын Бауыржан Момышұлы атындағы арнайы орден бекітілсе артық болмас еді. Осы орденді омырауына таққан қазақ әскерлерінің патриоттық сезімі өте жоғары деңгейде болатыны- на және олар Отан үшін қандай да болса ерлікке баратынына күмән келтіруге бол- мас. Ендеше, патриоттық тәрбиенің осы түрін тиімді пайдаланып, осы ұсынысты неге іске асырмаймыз? Қорыта айтқанда, ұлтымызға ұран болған Бауыржандай алып тұлғаны жастарымызға жан-жақты, тереңірек таныстыра білейік. Бәукеңнің өмірі, халқына жасаған қызметі, ұлттық рухы, артына қалдырған рухани мұрасы тәрбие жұмысында таптырмайтын орасан зор байлық, соны дұрыс және тиімді пайдала- на білейік. жүктеу/скачать 6,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|