Ұлттық ТӘрбие c m y k бас редактор с. Ж. Пірәлиев

102
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
C
M
Y
K
жолға  жанқиярлық  жұмыстар  атқарып 
жатқандығы мәлім. Қазіргі таңдағы белгілі 
саясаткерлер  мен  экономистердің  сөзінен 
аңғаратынымыз, «суық соғыс», «қарулану 
жарысы»  үдерістері  жаңа  арнаға  ұласып, 
«энергетикалық  соғыс»  түрін  алып,  жаңа 
тартыстар мен шиеленістерге ауыздық бо-
луда.
Біздің  қоғамда  ғылым  мен  мәдениет 
жаһанда  болып  отырған    өзгерістерден, 
айтыс-тартыстардан  тыс,  томаға-тұйық 
өмір  сүру  керек  деген  көзқарастар  бар. 
Ғылым өз саласы бойынша қоңырқай күй 
кешсе,  әдебиет  пен  өнер  де  өз  қазанында 
бұрқырап  қайнай  беру  керек  сынды 
көрінеді. Өкінішке орай, қазіргі әлемде он-
дай  томаға-тұйықтық,  мамыражай  өмірге 
орын  жоқ.  Біз  қаласақ  та,  қаламасақ  та, 
әлем дамудың жаңа сатысына өтіп кетті. Ол 
мобильді  коммуникация  заманына  қадам 
басты. Ы.Алтынсарин айтатын «Айшылық 
алыс жерлерден, жылдам хабар алғызды», 
–  дегеннің  нағыз  шарықтаған  кезеңіне 
келдік. Жер шары, ондағы адамзат қоғамы 
алақандағыдай болып қалды.   
«Әлем  азаматы»,  «шекарасыз  әлем», 
«ұлтсыз  әлем»,  «адамзаттық  тұлға», 
«жер  шарының  азаматы»  деген  сынды 
тұжырымдар, модельдер ұсынылып, идео-
логия жүргізіле бастады. Әсіресе, бұл сая-
сат дамушы елдерге жүргізілуде. Қазақстан 
Кеңестік жүйеден санасы, ділі, діні әлсіреп 
шыққан,  отаршылдық  саясатқа  жүйелі 
түрде  ұшыратылған,  мәңгүрттенген  мем-
лекет болғандықтан, посткеңестік кезеңде 
жаһандану  үдерісі  етене  енуде.  Оған 
қазіргі мемлекетіміздің ұстанған ішкі және 
сыртқы  саяси-экономикалық  ұстанымы  
пәрмен беріп отыр. 
Таза 
гуманистік-философиялық, 
моральдық тұрғыдан келер болсақ, «әлем 
азаматы»,  «адамзаттық  тұлға»  деген  кон-
цепциялар жеме-жемге келгенде өте жақсы 
тұжырымдамалар  [1].  Діни-этикалық 
тұрғыдан да адамның әр уақытта адам бо-
лып  қалуы  және  Адам  болуға  ұмтылуы 
құптарлық іс. Түріміз  ұлттық болғанымен, 
мазмұнымыз  адамзаттық  болғаны  аб-
зал  құндылық.  Қазақ  халқы  болмысынан 
«адамзаттық  тұлғаны»  қалыптастыруға 
тырысатын,  бейбітсүйгіш,  адамсүйгіш, 
жат 
ұстанымдардан, 
нәсілшілдіктен 
ада  халық.  Ғасырлар  бойына  халықтың 
санасына  сіңген  дәстүрлі  түркілік 
дүниетаным,  ислам  діні,  сопылық  ілім 
барлығы  ұштасып,  нағыз  кемел,  толық 
адамды  қалыптастыруға,  тәрбиелеуге 
тырысқан    ел.  Алайда  жаһанданған  ал-
пауыт  мемлекеттердің  «адамзаттық»  де-
ген  моделінің  астарында,  мүлдем  басқа 
дүние жатқаны ақиқат. Европа мен Амери-
ка  моральдық,  гуманитарлық  тұрғыдағы 
жетілген кемел тұлға концепциясынан гөрі, 
жаһандық  экономика  дегенге  басты  на-
зар аударады. Соңғы кезеңдері Европа мен 
Америка Құрама Штаттары энергетикалық 
күйзелістерге  ұшырап  отырғандығы, 
болашақта  да  энергетикалық  тапшылық 
тартатыны    белгілі.  Мұнай  өнімдеріне 
тәуелділікті жою үшін, бұл елдер түрлі зы-
миян  саясатқа  баратыны  анық.  Әлемдегі 
қаншама  елдердің  отқа  оранып,  қанға 
бөгіп  отырғаны  да  сол  батыс  елдерінің 
саясатының  жемісі.  Мұнайлы  деп  сана-
латын  мұсылман  елдерінде  тоқтаусыз 
соғыстар  мен  нақақ  қандар  төгілудің 
себебі,  мұнай  көздерін  қолды  ету,  баға 
саясатын  қадағалау,  пайда  көзіне  айнал-
дырып, табыс табу. Тіпті, алпауыт Европа 
мен АҚШ-та мұнайлы мемлекеттерді бүге-
шүгесіне  дейін  зерттеп,  осал  тұсын  дәл 
тауып,  от  үрлеп,  кикілжің  тудырып,  оны 
үдетіп, жанжал, соғыс тудырумен арнайы 
щұғылданатын  мекемелер  бары  да  жасы-
рын емес. Қазіргі таңда орын алып отырған 
осындай  өрескел  әрекеттерді  көре  оты-
рып,  бақайшағына  дейін  қаруланған  бай 
мемлекеттердің  адамзатта  тыныштықтық 
орнасын, адам адамға дос, туыс, бауыр де-
ген қағидаттардың желсөз екендігіне сен-
беске амалын қалмайтындай.
Зерттеуші 
ретінде 
адамзаттық 
құндылықтар 
және 
ұлттық 
діл 
мәселесесіне  келген  кезде  екі  ұдай  ойда 

103
C
M
Y
K
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
болатындығымыз жасырын емес.  Жалған 
ұстанымдардан бойды аулақ салсақ (пред-
рассудоктан),  ұлт,  саясат,  мемлекет  деген 
ұғымдардан  жоғары  шықсақ,  түптеп  кел-
генде, адамзаттық деңгейге жетпейміз бе? 
Әлемдегі  адамдардың  барлығының  жара-
тылысы, болмысы бір емес пе деген ойлар 
туындайтыны  шындық.  Барлығымыз  бір 
атаның  баласы  екенбіз,  неге  ұлт  дегенді 
ұмытпасқа, шекара дегенді жоймасқа, әлем 
азаматы неге болмасқа деген пікірлер қылаң 
беретіні де бар. Жер бетінде тыныштық пен 
келісім болу үшін әрбір азамат – адамдығы 
жетілген  тұлға,  толық  адам  болуы  керек,  
не осы толықтық жолына түсуі керек. Алай-
да,  бұл  субъективті,  абстрактілі  дүние. 
Әлемдік,  адамзаттық  деген  дүниелерді 
жиі  айтататын  Батыс  мемлекеттері  шын 
қаласа  неге  сөздері  мен  істерінен  жер 
мен  көктей  айырмашылық  шығады.  Қой 
терісін  жамылған  қасқыр  тәрізді,  тыныш 
жатқан елдерді қан қақсатады, зорлық жа-
сап, үстемдік көрсетеді.
М.Мырзахметұлының  «Қазақ  қалай 
орыстандырылды» еңбегі тұңғыш рет 1993 
жылы  жарық  көрген  болатын.  Кеңестік 
бұғаудан енді құтылып, Тәуелсіздік алған 
жас қазақ елінің мемлекеттік саясатының 
негізгі  ұстанымдарын  айқындап  беретін 
бұл еңбек – зиялы, ұлтшыл қауым арасында 
зор құрметке ие болып, сілкініс тудырды. 
Кеңестік құлдық саясаттың қоғамда сөбесі 
сөгілмей тұрған уақытта коммунистік шек-
пеннен шыққандар тосырқай қарағаны да 
жалған емес. Ұлттық принципті алдыңғы 
қатарға  қоятын  санасы  сау  азаматтар 
үшін  тың  дүние  болып,  санадағы  дүмпу 
жасады.  Алайда,  мемлекеттік  органдар 
күйреген экономиканы қалпына келтіреміз 
деп  сол  арнаға  көбірек  бет  ұрып,  ұлттық 
саясатқа  келгенде  бұқпантайлай  берді. 
Мемлекеттік  стратегияның  темірқазығы 
болуы керек деген ойлар елеп-ескерілмей, 
тұжырым шығарылмай қалды. Зерттеудің 
негізгі  бөлімі  «Ел  қалай  орыстандырыл-
ды», «Жер қалай орыстандырылды», «Сана 
қалай орыстандырылды» деген тарауларға 
бөлініп,  тарихи  құжаттар  мен  деректер 
арқылы Ресей империясының, одан кейінгі 
оның мұрагері саналған Кеңес өкіметінің 
түркі  халықтарына,  оның  ішінде  қазақ 
халқына  жүргізген  отаршылдық  саясаты 
аяусыз  әшкереленеді.  Дегенмен,  қазақ  елі 
мен жері кешегі отаршылдық салқынынан, 
сол  саясат  қалыптастырған  құлдық  сана-
дан  айырыла  алған  жоқ.  Ғалымның  2011 
жылы  бұл  тақырыпқа  қайта  келуінің  де 
сыры  сонда  болса  керек.  «Баяғы  жар-
тас  –  бір  жартас»,  –  демекші,  жеткен 
жетістіктеріміз болғанымен, ұлттық сана, 
діл  тұрғысында  ілгері  дамығандығымыз 
шамалы.  М.Мырзахметұлының  1993 
жылғы  шыққан  еңбегінің  мемлекеттік 
саясатта  ескерілмей  қалғандығына  бір 
дәлел,  ғалым  «Ел  қалай  орыстандырыл-
ды»  тарауындағы  миссионерлік  қозғалыс 
туралы айтқандарын келтірсек болады [2]. 
Миссионерлік  қозғалыстардың  түпкі  сая-
саты, оның салдары, нәтижесі толығымен 
дәлелді  түрді  беріледі.  Тіпті,  сол  тұста 
үкімет  «Дін  туралы»  Заңда,  не  еліміздің 
Ата  Заңындағы  дін  туралы  тармағында 
ескеріп,  нәтиже  шығару  керек  еді,  олай 
етілмеді.  90-шы  жылдары    еліміз  түрлі 
діндер  мен  секталардың  жын  ойнағына 
айналды.  Нәтижесінде  қаншама  ойран 
болған  тағдырлар,  отбасылар,  төгілген 
қандар,  уланған  саналар.  Кейде  Пре-
зидент  әкімшілігі,  аппараты  қоғамдық 
ой-пікірлерге 
байланысты 
айтылған 
ғалымдардың 
ұстанымдарын 
елеп-
ескермейтін,  олармен  жұмыс  жасамай-
тын  сияқты  пікір  қалдырады.  Ғалымның 
миссионерлер  туралы  тұжырымдарын 
ескергенде,  еліміз  мұндай  зардап  шегіп, 
іштей  ірімес  еді.  Өкінішке  орай,  енді  сол 
жіберілген кемшіліктердің зардаптарымен 
күресуге тура келіп отырған жағдайы бар. 
Абайтанушы  ғалым  бұл  отаршылдық 
саясатқа бірден келіп отырған жоқ,     Абайдың 
Шығысқа  қатынасын  зерттеу  арқылы 
дәстүрлі діндермен толық танысты, шығыс, 
батыс  ойшылдарының,  теологтарының 
еңбектерін  оқыды.  Ұлттық  тұрғыдағы 

104
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
C
M
Y
K
електен өткізіп, ел ертеңі үшін пікірлерімен 
дабыл  қағып,  әлеумет  талқысына  сал-
ды. 
Ғалым 
М.Мырзахметұлының 
шығармашылығының  басты  ерекшелігі 
ғылымға  да,  қоғамдық  ой-санаға  да 
қатысты  пікірлерін  білдіргенде,  ұлттық 
мүдде, 
ұлттық 
сана 
тұрғысынан 
пайымдайтындығы.  Ол  үшін  ғалымды 
жазғырып  жататындар  да  бар.  Ғылыми 
тұжырым ұлттық деңгейден жоғары тұру 
керек, ғылым әлеуметтік мәселелер мен са-
ясаттан жоғары болуы абзал деп санайтын 
«нағыз  ғалымдардың»  әрқашан  шоқтығы 
биік,  ауыздары  майлы,  жылы  орынтақта. 
Ұлт  мәселесіне,  ел  ертеңіне  салмақты, 
самарқау көзқарастың орға жығып жатқан 
тұстары жоқ емес. Шындықты айтайықшы, 
Қазақ қоғамын кемел қоғам деп айта ала-
мыз ба? Ел ішінде жан түршігерлік түрлі 
қылмыстар, азғындық, ата-баба дәстүрінен, 
дінінен безу, зорлық-зомбылық, жемқорлық, 
таныс-тамыршылдық, т.б. тізе берсең, ұшы-
қиыры  көрінбейтін  түрлі  пәлекеттердің 
салтанат  құрып  отырғандығы  ақиқат. 
Бұл  да  болса,  «дамыған»,  «адамзат-
шыл»,  «адамгершілікшіл»,  «ұстамды», 
«обьективті»  «ғылымның»,  «саясаттың»   
жемісі.
Ғалымның үнемі Абайға оралып, «толық 
адам» ілімін насихаттауы тектен-тек туып 
отырған дүние емес, Абайдай ұлтын сүю, 
Абайдай  ұлтшыл  болу,  Абайдай  адам-
затты  сүю,  Абайдай  адамзаттық  тұлғаны 
тәрбиелеу ісінің өмірлік маңызды екендігін 
тоқып,  әлемдік  деңгейдегі  ойшылдың 
адамзат баласына ортақ идея көтергендігін 
талдап  зерттеп,  әлемнің  құлағына 
жеткізуге    тырысуы – ұлтшылдық қана 
ма?  Жоқ  әрине,  М.Мырзахметұлы  тек 
сыңаршақ ұлтшыл ғалым ғана емес, нағыз 
адамзаттық деңгейде Абайша ой толғайтын 
тұлға. Жарты әлемді қан қақсатқан, талай 
ұлттар  мен  ұлыстардың  тамырына  балта 
шапқан  Ресей  империясының  зұлым  сая-
саты тарихта болған іс, ғалымның мақсаты 
соны ашып айтып, айқын дәлелдеу болды. 
Жалған,  жасырын  дүние  емес,  тұтас  бір 
ортаң қолдай қауқарлы ұлтты жоюға сәл-
ақ қалмады ма? Қаншама көтерілістерден, 
жазалаулардан,  түрмеден,  аштықтан, 
соғыстан,  репрессиядан  жаны  қиылған 
бауырың аз ба сенің қазақ? Жоқ, біз қазір 
оны еске алғымыз да келмейді. Бізді бүгін 
мен  болашақ    қана  алаңдатады.  Тарих-
тан  сабақ  алмай  қандай  болашақтың  бо-
латынын  қайталап  жату  ағаттық  шығар. 
Тарихқа көз жіберсек, тек Ресей ғана емес, 
алпауыт  мемлекеттердің  бәрі  даму  тари-
хында  басқа  қаншама  мемлекеттерді  қан 
қақсатқан мемлекеттер. Адамгершілік идея 
бір басқа да, өмір, саясат бір басқа болып 
тұр.  Идеядағы  адамгершілік,  идеядағы 
адамзаттық  бірлік,  адамзаттық  тұлға, 
шекарасыз  әлем,  әлем  азаматы  –  жақсы 
адамдардың  жақсы  ойлары  болып  қана 
қалатындай. Өмірден мұның нағыз керісін 
көреміз. Қарамағындағы ұлттар мен          ре-
спубликаларды шырқыратып отырған Ре-
сей,  мұнайлы  араб-ислам  мемлекеттерін 
қанға бөктіріп отырған Европа мен АҚШ, 
тіпті, күні бүгін тағы да соғыс ошақтары 
пайда болып отыр.
Сондықтан да, ғалым М.Мырзахметұлы 
саясат мәселесіне де адамгершілік биіктен 
ой жүгіртеді. Әбден азап тартқан ұлтының 
өткені  мен  бүгінінің  биігінен  қарайды. 
Ресей  мен  Батыстан  әлемге  бейбітшілік 
келетін  болса,  жер  беті  ұжмаққа  айна-
лар  еді.  Соғыс  отын  шашып  отырған 
осы  мемлекеттер  ғой.  Ресей  мен  Батыс 
мемлекеттерінің  саясаты,  философия-
сы  байлыққа,  пайдаға,  билікке,  күшке 
құрылған.  Ғылыми-техникалық  про-
цесс  бір  бөлек,  сол  жетістікті,  зұлымдық 
бағытта  пайдаланып,  пайда  табудың,  бір 
мемлекетті  бағындырудың  құралына 
айналдыру  әрекеттері  еш  толастар 
емес.  Әлемді,  адамзатты  бейбітшілікке, 
татулыққа,  мейірімділікке  бастайтын 
шынайы  жол  –  мұсылман-түркі  данала-
ры қалыптастырған [3], Абай жетілдірген 
«толық адам» жолы екендігін көз жеткізе 
айтып,  барша  адамзаттың  назарына 
ұсынады. 

105
C
M
Y
K
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
Алла  тағала  адамзаттың  бәрін  бір 
ұлт  қылып,  бір  тілде  сөйлейтін  қылып 
жаратпағандықтан,  қай  тілде  сөйлейсің, 
қай  ұлттың  өкілісің,  қай  мемлекеттің 
азаматысың  –  сол  позицияны  ұстап  тұру 
да  қазіргі  заманда  қиынға  соғып  отыр. 
Мүмкін,  болып  жатқан  және  болашақта 
болуы ықтимал табиғаттағы, санадағы ка-
таклизмдер адамзат санасын мүлдем басқа 
арнаға  бұрар.  Ал,  ол  күнге  дейін  қазіргі 
өмір  сүріп  отырған  форма  сақталады. 
Қазақстан мемлекетіне де алпауыттар тара-
пынан сыртқы және ішкі іріткілер жасалуы 
әбден мүмкін. Идеологиялық экспанцияға 
әзірге  қауқар  көрсете  алмаудамыз. 
Болашақ  бұлыңғыр.  Адамзаттық  тұрғыда 
дамуымыздың түрі – ұлттық болғанымен, 
мазмұны  –  адамзаттық  болатындығын 
ескерсек, ғылым мен мәдениетімізде де, са-
ясатымыз бен экономикамызда қорытынды 
шығаратын  дүниелеріміз  жоқ  емес.  Ме-
кемтас Мырзахметұлының соңғы шыққан 
«Қазақ қалай орыстандырылды» еңбегінде 
түрік  халықтарының  интеграциясына 
көп  көңіл  бөледі,  түрік  халықтарының 
интеграциялануының бірден-бір құралы ла-
тын әліпбиіне көшу мәселесіне тоқталады, 
ұлттық  санамыздың  оянуына  кедергі  бо-
лып отырған мемлекеттік тіл, аралас мек-
тептер  жайына  арнайы  талдайды.  Аралас 
мектептердің ендірілу тарихына, саясаты-
на  талдау  жүргізіп,  қазіргі  қоғамда  тый-
ым  салынуын  көтеруі  ұлт  тағдырына 
алаңдаушылықтан 
туған 
дүниелер. 
Ұлттық  сана  тұрғысынан  осал  түсіп 
жатқанымызды  терең  білгендіктен  ғалым 
қазақтың  жанды  да  ең  өткір  мәселелерін 
баса  айтуға  көңіл  бөледі.  Жаһанданып 
жатқан  дүниедегі  аласапыран  арпалы-
ста  ойшыл  қабылдаған  соңғы  шешімі 
–  ұлттық  позиция.  Ұлтымызды  сақтау 
арқылы  ғана  біз  бармыз,  ұлттығымызды 
сақтау  арқылы  ғана  біз  адамзаттық  асқар 
ойдың  заңғар  биігіне  көтеріле  аламыз. 
Мекемтас  Мырзахметұлының  қорытқан 
тұжырымдамасы,  ұсынар  кредосы  – 
«Ұлтым  бар  жерде  мен  бармын,  ұлтым 
жоқ жерде мен жоқпын», – деген қағидаға 
тірелетіндей.    Ғалымның  ұлтшылдығы 
адамзаттық деңгейден келген, адамзат та-
рихын зерттеп, қорытып барып келген шы-
найы  ұлтшылдық.  Шынайы  ұлтшылдық 
өз  бойына  адамзаттық  идеяларды,  толық 
адам ілімін де сіңіреді.
«Мұнан да талай бұрын сөз айтқанмын», 
–  демекші  ғалым  бұл  тақырыпты 
түлетіп,  қайта  соғып,  қайта  кітап  етіп 
жариялауындағы  да  мақсат,  ел  басында 
елдің  тұтқасын  ұстап  отырған  құзіретті 
мекемелер, 
жекелеген 
қызметкерлер 
айтылған мәселелерден ой түйіп, ұлт пен 
мемлекет  болашағы  үшін  алда  іске  асы-
рылатын  стратегиялардың  жүзеге  асу-
ын  армандаудан  туса  керек.  Ғалым  ойла-
ры  діттеген  жерлеріне  жетіп,  саналарды 
сілкінтіп, дұрыс шешімдер қабылдануына 
септік болар деп сенеміз. 
ӘДЕБИЕТТЕР:
1.  Мадиев Х.Р. Созидательное поведение Человека Планеты Земля. – Астана, 2011.
2.  Мырзахметұлы М. Қазақ қалай орыстандырылды. – Алматы: Penton Hill, 2011.
3.  Мутаххари  М.  Совершенный  человек  в  исламе.  –  Сантк-Петербург:  Петербургское  Вос-
токоведение, 2008.
Резюме
В данной статье рассматриваются проблемы процесса глаболизации и  его влияния в самоиден-
тификации казахского народа. 
Summary
This  article  discusses  the  problems  of  glabolizatsii  and  its  influense  in  the  identity  of  the  Kazakh 
people.

106
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
C
M
Y
K
Б.Бекенова – 
живопись кафедрасының аға оқытушысы,
Абай атындағы ҚазҰПУ
 ЖАСТАРДЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА 
ХАЛЫҚ ДӘСТҮРІНІҢ ОРНЫ
Егемендігімізді  алып,  тәуелсіз  мемле-
кетке айналған кезде  мәдениетіміздің шы-
найы, рухани қазыналарын ашып көрсетуге 
негіз қаланды. Сандаған ғасырлар  бұрын 
қазақ жерінде  түркі тектес халықтардың  
ортақ  мәдениеттің ошағы болған қалалары,  
ата-бабаларымыз  жасаған  әдебиеті  мен 
мәдениеті, философиялық, психологиялық, 
педагогикалық  тұрғыдан  ой  мен  жазба  
мұраларымыздың болғандығы дәлелденді. 
Білім,  ғылым,  мәдениет  саласындағы 
осы  ақтаңдақтардың  бетін  ашып,  көне 
мәдениетімізге  тереңірек  үңілу,  өткен 
уақыттың рухани мұрасын саралау,  тал-
дау, оны бүгінгі ұрпақтың рухани жемісіне, 
қажеттілігіне  айналдыру мәселесі қазіргі 
уақыттың талабы.
Біздің  халқымыз  –  әсемшіл  халық, 
рухани  мәдениет    жасауды  басты 
міндеттердің  бірі  деп  санайтын  халық. 
Сол  үшін    де  жаңа  өмірдің  жарқын  си-
патын,  сұлу  сымбатын,    жаңа  қоғамның 
моральдық қасиетін уағыздауымыз керек. 
«Әлеуметтік,  шаруашылық  тіршілігіне 
сай  қазақ  руларының  әр  кезде  өзіндік  
мәдениеті болған. Бұл заңды да. Өйткені, 
тарихта ешқандай мәдениеті  болмайтын, 
түрлі  өнер,  мәдени,  әдеби  шығарма    жа-
самайтын  адам  қоғамы,  ру-тайпалары 
мен  халық  болған  емес.  Тарих,  археоло-
гия    ғылымдарының    бүгінгі  табыстары  
ертедегі  қазақ  рулары  мекендеген  жер-
лерде әр түрлі қалалар,  басқа да мәдениет 
ошақтары  болғандығын  дәлелдеп  отыр» 
[1. 5 б]. Қазақтар ағаштан түйін түйіп, ер 
шауып, уық кесіп,  шаңырақ жасады. Киіз 
басып,  алуан  өрнекті  кілемдер,  алашалар 
тоқыған.  Бармағынан бал тамған шеберлер 
ернеуі  жұқа  шара,  алтын  білезік,  сақина, 
балдақ,  алқа,  шолпы  соқты.  Ұсталар  ел 
қорғаны  –  батырларға  сауыт-сайман,  оқ 
өтпейтін  дулыға,  шашақты  найза,  алмас 
қылыш,  шоқпар  жасаған.  Осы  әр  түрлі 
бұйымдарды  оқушыларға  жақынырақ  та-
ныстыру үшін, оларды мұражайларға не-
месе шеберханаларға апарып таныстырған 
жөн.  Бұйымдардың  қандай  заттардан  жа-
салатынын, оны не үшін қолданғандығын 
толығымен  мұғалім  түсіндіргені  дұрыс. 
Кітаптардан  көргеннен  гөрі  өз  көзімен 
көріп, қолмен ұстағаны балаға үлкен әсер 
қалдырады. 
Қазақ  арасына  кең  тараған  өлең-
жыр, толғау, ән мен күй  және зергерлік, 
сәулеттік өнері  қазақ халқының көркемдік 
талғамының  жоғары  болғанын,  өмірдің 
асқақ  мұраттарына    сәйкес  әсемдік 
әлеміне  үнемі  ұмтылып  отырғандығын 
дәлелдейді.  «Сонау  ерте  кезеңдердегі 
көркем  сөз  тіркестері,  мақалды,  мәтелді 
сөз  өрнегі,  ру  таңбалары,  жазу-сызулар,  
сөздіктерде ұшырасатын өлеңдер, аңыздар 
халқымыздың    бейнелі  ойға,  шешендік 
өнерге  көне  заманда-ақ  шебер  болғанын 
көрсетеді» [1. 4 б]. Осы тұрғыдан қарасақ, 
қазақ халқының өнерге бай, ой-өрісі кең, 
суреткерлік  қабілеті  мол,  эстетикалық 
сезімінің жетілгенін аңғара аламыз. 
Ерте  кезден-ақ  бізде  өнердің  үш  түрі: 
поэзия,  музыка,  қол  өнері  кеңінен  өріс 
алған.  Ғасырлар  бойы  әсемдікті  өнер 
арқылы  бейнелеп,  шынайы  асылдарын 
елге тарта білген халық жырдағы әуезділік 
пен  үнділікті,  музыкадағы  нәзіктік  пен 
ойлылықты,  қол  өнердегі  жарастық  пен 
көріктілікті негізгі сипат деп бағалаған.
Қазақ  халқының  көне  заманнан  бергі 
өнертану    жолын,  эстетикалық  ойла-

107
C
M
Y
K
рын,  табиғат  пен  қоғамдық  құбылысқа 
қатысын, әсемдік жайлы көзқарасын қалай 
білуге болады десек, ең алдымен, өнердің 
көне  соқпақ  іздерін  тау    үңгіріндегі  су-
реттер  мен  өрнектер,  тастағы  таңба  жа-
зулар,  жерден  қазылып  табылған  көне  
бұйымдарды  айтамыз.  Қазақстан  жері 
тарихи  ескерткіштерге  өте  бай.  Мұнда 
материалдық  мәдениеттің  көне  белгілері, 
архитектуралық  ескерткіштер,  тастан 
қашалған мүсіндер, құлпы тастар айрықша 
көп.
Ерте ғасырда сақтармен бірге үйсіндер, 
қаңлы  тайпалары  қатар  өмір  сүрді.  Олар 
Хорезм,  Сырдария  өңірін  жайлады.  Бұл 
тайпалардың  мәдениетінде  темірден, 
ағаштан  жасалған  түрлі  бұйымдар  бол-
ды.  Қарапайым  тоқу  станоктарын  жасап 
шығарып,  үйге  тұтынатын  кілем,  алаша, 
киіз жасай бастады. Мыстан, қоладан, ал-
тыннан жасалған бұйымдардың беттеріне 
аңдардың  суреттерін  салумен  бірге, 
өсімдікке  ұқсас  оюлар    жасады.    1939 
жылы  Қарғалы  өзенінің  бойынан  қос 
өркешті түйенің және таутекенің мүсіндері 
табылды.  Осы  бұйымдардың  алтыннан 
жасалған  бөліктерінде  аңның,  құстың, 
адамның  бейнелері,  өсімдік  суреттері 
кездеседі. Сол оюлардың  кейбір түрлерінің 
кейінгі  уақыттағы  қазақ  халқының  ою-
өрнектеріне көп ұқсастығы бар. Көбінесе, 
оларда    тылсым  табиғат  күштері, 
жыртқыш аңның іздері мен мүйіздері бей-
неленген. Осындағы ою-өрнектің үлгілері  
эстетикалық    ұғым  туғызады.  Жарасым-
ды  дөңгелек  оюлар  мен    ширатылған  
сызықтар өзара сәнді жалғасып, қызылды-
жасылды  бояумен  астасып  көмкеріліп 
тұрады.  Әрбір өрнектің түрлі пішіні, сан 
алуан бояуы бар. Егер де терең үңіліп, ою-
өрнектің көне тарихына қарасақ, халықтың  
қарапайым өнерінің де эстетикалық  терең 
сыры бар екенін байқаймыз. 
Ғасырлар              бойы  халық  туғызған 
мәдениет,  өнер,  салт-сана  қоғамдық 
құбылысқа сай өсіп, жетіліп отыратындығы  
анық.  Әрбір  қоғамдық  сатыда  өнердің 
барлық  саласы  бірдей  қалыптасып 
жетілмесе де, кей түрлері айрықша  дамып,  
халықтың  ізгі  тілектері  мен  мұраттарын  
бейнелеп отырады.   
Қазақ  халқының  тұрмысынан  қай  
өнердің болсын  ізгі соқпағын көру қиын 
емес. Тас қашап, ағаш жону, темір қақтап 
өрнек  салу,  тас  қалап  үй  соғу,  ертеден 
етене  өнерге  айналған.    Шеберлер  сол  
тастан  аңдардың,  адамдардың  мүсінін 
жасады,  киіз үйдің басқұр, бауларын ою-
өрнектермен безендірді.
Қазақ  тілінде  өнер  сөзінің  мағынасы 
кең,  ол  әдеби  тілде  көп  қолданылады. 
Қазақтар  өнердің  қоғамдағы  орнын, 
күнделікті  тұрмысқа  қажеттігін,  адам 
өміріне  ықпалын  жақсы  білген.  Және 
өнерді  бірінен-бірін  бөліп  ажыратпаған. 
Атқа шабу, кілем тоқу, күміспен қаптау, ер 
шабу, ән салу, күй шерту, ою ою, жыр жыр-
лау және т.б. өнер деп санаған. «Жігіт сегіз 
қырлы, бір сырлы болу керек» деген сөздің 
мағынасы  өнердің  көп  қырлы    екендігін 
байқатады.  Халық  өнерлі    адамдарды  – 
ұста,  шебер,  ақын,  жырау,    сал-серілерді 
қатты құрметтеген. Отбасында да  әкелері 
немесе  аталары  өз  өнерлерін  балаларына 
үйретіп,  олардың  өзіндей  мерген,  аңшы, 
құсбегі, қолөнер шебері, әнші, күйші ақын 
етіп  тәрбиелеуге  көп  көңіл  бөлген.    Ата 
өнерін  баласының  қууы,  оны  мирас  етуі 
ежелгі ел дәстүрі болған. 
Қазақ ауылында бала тәрбиесіне бүкіл  
ауылдың үлкендері болып, әсіресе қарттары 
араласқан.  Олар  өз  ауылдастарының  ба-
лалары  мен  өскелең  жастарының  мінез-
құлықтарында  өрескел  кемшіліктерін 
байқап қалса,  тыйып тастап, ақыл айтып 
отыру дәстүрі де орын алған. Сондықтан 
да үлкенді сыйлау – біздің халқымыздың  
ежелгі  дәстүрі.  Бұл  дәстүр  бойынша  жа-
стар үлкеннің алдын кесіп өтпеуге, сыпайы 
болуға, үлкенмен сөз жарыстырмауға, тіпті 
үлкендердің алдында қатты күлмеуге тиіс. 
Осындай  ата  дәстүрімізді  бүгінгі  жастар 
жадында сақтап, жалғастыра білуі қажет. 
Ата дәстүр бойынша әрбір ұрпақ, олардың  
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

108
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
C
M
Y
K
жақсы қасиеттерін, өсиет-өнегелерін өзіне 
үлгі  тұтып,  өзінен  кейінгі  келе  жатқан 
жас  ұрпақтың  бойына  сіңіріп,  ізгілікке 
тәрбиелейді. 
Адамның  эстетикалық  мәдениеті  – 
оның  жалпы  мәдениетінің  жарқын  бір 
көрсеткіші.  Бұнда    туған,  өскен  ортаға, 
табиғат  құбылыстарына,  алған  білімге, 
тәлім-тәрбиеге, 
қоғамда 
атқаратын 
қызметке,  тұрмыс  жағдайына  және  тағы 
басқа  толып  жатқан  себеп,  факторларға 
байланысты қалыптасады. 
Қазіргі  қоғамды  жаңарту  жағдайында 
жастарымызда 
батыстың 
жағымсыз 
үлгілеріне еліктеушілік, өз халқының та-
рихын, мәдениетін әлі де жетік білмеушілік 
басым.    Соның  негізінде    талғамсыздық 
пен  тұрпайылыққа  жастарымыздың  бой 
алдыруы,  сырт  бейнесі,  жүріс-тұрысы, 
киім кию үлгісі көзге тіпті оғаш көрінеді. 
Осыған орай, қандай мемлекеттің болса да 
бейнесі  мен  келешегі  жастарға  байланы-
сты болмақ.  Жастар болғанда да талант-
ты    жастар,  себебі  ұлттық  тәлім-тәрбие 
алмаған жастың ұлттық рухы болмайды. 
Хангелді  немересі  Райымбек  он  алты 
жасқа толғанда Төле биге сәлем беріп, ба-
тасын алуға барады. Қонақ болған Райым-
бек аттанар алдында дана қартқа мынадай 
сауалдар қойыпты:
Жер деген немене?
Ел деген немене?
Жер сәні деген немене?
Ел сәні деген немене?
Сонда Төле би:
Жер дегенің – тіршілік,
Ел дегенің – қара халқың.
Жер  сәні  –  ұшқан  құс  пен    жүгірген 
аңы,  аққан  суы,  жайқалған  шалғыны,  ну 
орманы.
Ел сәні – өркендеп өскен ұл мен қызы, 
–  деген  жауабынан,  жастар  тәрбиесінің 
қоғамның    қай  кезеңінде  болса  да  үлкен 
маңызға ие болғанын көреміз [2].
Біз  келешекте  қуатты  мемлекет,  зи-
ялы  қауым  құрамыз  десек,  жастар-
ды  инабаттылыққа,  мәдениеттілікке 
тәрбиелеуді  үнемі  қолға  алуымыз  керек. 
Ал, ол тәрбиенің негізі – «Ата-баба жолы» 
(Араб  жазбаларында  (ибн  Хаукал,  Әбу-
Фарас,  әл-Мұқаддаси, Әбу Дулаф т.б.) ата-
бабаларымыздың  әдет-ғұрып  заңдары: 
«Төрелік»,  «Ереже»,  «Жарлық»,  «Ата-
баба  жолы»,  «Жол-жоба»,  «Жол-жора» 
деп  аталған),  ұлттық  салт-дәстүрлері 
мен  ұлттық  қасиеттері  болуға  тиіс  [3]. 
Осы  талап-тілектерді  орындаудың  ең  бір 
пәрменді  құралы  ретінде  –  оқу-тәрбие 
жұмыстарында халықтың қымбат рухани-
мәдени  қазынасын  пайдалану,  қаншама 
уақыт  өтсе  де  тот  баспайтын  бабалар 
өсиетіне  сүйену.  Өйткені,  алға  қарай 
аяқ  басқанда,  өткеннен  нұр  алмай,  ру-
хани  азық  алмай  болашаққа  қадам  басу 
мүмкін  емес.  Адам  өмірінің  гүлденіп, 
адам табиғатының әбден көркейетін шағы 
–  оның  жастық    кезеңі.  Барлық  жастарға 
эстетикалық  тәрбие  берумен  қатар, 
эстетикалық талғамын қалыптастыру мен 
мәдениетін көтеру қаншалықты игі міндет 
болса,  соншалықты  қиын  әрі  күрделі 
міндет. Оның орындалуы бір күннің немесе 
бір жылдың жұмысы емес [4]. Сондықтан 
да, адамзат мәдениетінің өткендегі жақсы  
дәстүріне  сүйене  отырып,  жаңа  заман 
шындығын  шынайы    бейнелеу    жөнінде 
еркін  ізденіс,  батыл  жаңалықтар  табуға 
толық мүмкіндік туғызу бүгінгі қоғамның 
өзекті мәселесіне  айналу қажеттігі туын-
дап отыр. 
Қорыта  айтқанда,    бұрынғы  өткен 
бабалардың  мәдени-рухани  мұрасындағы 
олардың  өсиеті  мен  өнегесін  дұрыс  пай-
даланып,  ұлттық  мәдениет  пен  руха-
ни  мұраны  жастарымыздың  қажетіне 
жаратқанда  ғана  салауатты  өмір  сүріп, 
жалпыадамзаттық  өркениет  дәрежесіне 
көтерілуге  мүмкіншілік  пайда  бола-
ды.  Жастардың  эстетикалық  мәдениетін  
қалыптастыру 
мәселесі 
мемлекеттік 
саясатқа айналуы қажет. Болашағымыздың 
жарқындығына қатысты бұл мәселе руха-
ни өміріміздің  өзегі болуы тиіс.

109
C
M
Y
K
 
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Ертедегі әдебиет нұсқалары. – Алматы: Мектеп, 1967. - 215б.
2. Мемлекеттік тіл және рухани мәдениет. – Алматы: Арыс, 2001. – 184 б.
3. Өсерұлы Н. Қазақ әдебиеті. №8, 1997, 25 ақпан.
4. Әбенбаев С. Эстетикалық мәдениет негіздері. – Алматы: Дарын, 2005. - 290 б.
Резюме
В  статье  приводятся  казахские  народные  традиции,  формировавшие  многие  века  эстетику, 
культуру нации. Указываются пути использования их в психолого-педагогическом процессе фор-
мирования эстетики и культуры у школьников.
Summary
The kazakh public tradition happen to in article, formed many ages aesthetics, culture nation. They Are 
indicated way of the use them in psychology-pedagogical process of the shaping the aesthetics and cultures 
beside training.

жүктеу/скачать 6,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: