Орфографиясы

Сол сияқты түйе жүн, am қора, тоң май тіркестерінің КС екенін және
олардың босаралықпен таңбаланатынын мына кесте арқылы дәлелдеуге болады
(5-кесте).
Am қоpa, тоң май, түйе жүн 
лексемаларына семдік талдау
I лексема
денотатив семема
денотатив семема
II лекссмн
am
[дене]сі
[ірі]
[күйіс]
[қайтармайтын]
[тақ]
[тұяқ]ты
[үй]
[жануар]ы
[үй]
[жануар]лары
[тұр]атын,
[ірге]сі
[қорша]лған,
[төбе]сі
[жаб]ылған
жабылмаған
[орын]
қора
тоң
[жер] 
[қыртыс]ының
[суық]тан 
[сірес]іп 
[қат]ып, [қал]ған 
[еріме]йтін 
[қабат]ы
[жан]
[жануар]лардың
[дене]сіне
[жиналған]
[су]ға
[еріме]йтін
[органика]лық
[зат]
май
түйе
[бір]
[екі] 
[өркеш]ті
[аша] 
[тұяқ]ты
[күйіс] 
[қайтаратын] 
[үй] ([төрт]) 
[жануар]ы
([түлік])
[жануар]лар
[тері]сінің
[сырты]н
[жау]ып
[тұр]атын
[түк]
[қылшық]
жүн
КС-дерді сөз тіркесінен ажыратудың енді бір белгісі ретінде КС
сыңарлары арасына өзге сөз ене алмайтын идиомалық сипатын алуға болады.
“Тіркесті түбірдің құрамындағы сөздердің өзара байланысы өте күшті,
мызғымайтын берік болады” (149. 40). Мысалы, қамыс қора, күміс қасық

қабыса байланысқан сөз тіркестерін қамыс am қора, күміс шай қасық деп тірек
компонент пен алдыңғы сыңарды жанама байланыстырып жіберуге болады. Ал
am қора, шай касық КС-дерінің номинативтік тұтастығы берік, екі сыңар
арасына сөз енгізуге келмейді.
Тағы бір мысал келтірейік. Тіліміздің жаңа қолданысында экологиялық,
тазартылған, газдалған, асханалық, минерал су(ы) деген тіркесімділік бар.
Мұнда тірек компонентен жанаса байланысып тұрған сыңарлар сөз тіркесін
құрайды да, минерал су(ы) КС болып табылады. КС-дің бұл сипаты
фразеологиялық тіркестердің табиғатына жақындайды. Бұл орайда қазақ тіл
білімінде тіркес атаулыны еркін және тұрақты тіркес деп бөліп, тұрақты тіркесті
фразеологизмдер мен атаулық тіркестерге ажырататын негізді таптастыру бар
екенін айта кеткен орынды. Ал фразеологизмдер мен КС-дер сыңарларының
тіркесімділігінің тұрақтылығы оларды номинативтік бірлік ретінде қарауға
мүмкіндік берген еді. “Біздіңше, фразеологизмдерді фразеологиялық талғамдар
және фразеологиялық сөздер деп екі топқа бөліп қарап, соңғыларын тіркесті
түбір сөздер қатарында таныған жөн болар еді” (149. 41) деген Ы.Маманов,
“жақсы атты, жаман атты тіркестерін лексикалық бүтін болып қалыптасқан
тіркесті түбір сөздер” (149. 40) қатарына жатқызған. Ал ҚТОС-інің соңғы
басылымы бұл тұрақты тіркестерді біріктіріп, реестр сөз қатарына шығарды.
Проф. М.Балақаев “арнау мағынасындағы анықтауыштық тіркес
құрамында жұмсалатын сөздердің өзара бірлігі күшті. Әдетте олар бөлек
жазылғанмен, мағыналық, ритмикалық бірлігі жағынан біріккен сөздер тәрізді.
Сондықтан олар сөйлемнің бір мүшесі ретінде жұмсалады” (148. 52) дейді.
Екі-үш сөзден құралған фразеологизмдердің бір ғана сөйлем мүшесі
болуы оның бір ұғымды білдіруінен туса, екінші жағынан, сыңарлар орнының
тұрақтығынан да болады. Сол сияқты КС-дердің де сөйлемде бір ғана мүше
кызметін атқаруы оларды сөз тіркесінен ажырататын белгісі етеді. Мысалы,
“Ауыз үйден ыдыс-аяқтың сылдыры естілгендей болды” деген сөйлемді алайық.
“Ненің сылдыры естілгендей болды?” деген сұраққа - “ыдыс-аяқтың сылдыры
естілгендей болды”, деп қос сөз (“ыдыс-аяқтың”) бір сөйлем мүшесінің сұрағына
жауап береді. Сол сияқты “қайдан естілгендей болды?” деген сұрауға “ауыз
үйден естілгендей болды” делініп, КС (ауыз үйден) бір сұраққа жауап беріп,
сөйлемнің бір мүшесі болады .
Ал осы КС-дердің қолдану жиілігінің, формасының тұрақтылығы,
сөйлемнің бір мүшесі болу сипаты, бір сөзбен айтқанда, номинативтік бірлік
ретінде қалыптасуы – бұл топтың экстралингвистикалық мәнділікпен тікелей
байланыстылығында. Мысалы, болмыста заттың неге арналып жасалғаны
олардың неден жасалғанына қарағанда мәнді. Сондықтан ас қасық КС-інің
номинативтік тұтастығы күміс қасық тіркесінің тұтастығынан берік.
Сонымен, біз КС-ді сөз тіркесінен ажыратудың басты белгісі деп КС
сыңарларының байланысу тұрақтылығын көрсеттік, яғни екі сыңар арасына
басқа сөз ену мүмкіндігінің жоқтығы. Алайда бұл өлшем БС-дерге тән. Бірақ БС

бірігіп жазылады да, бір заттың атауы болып, бір мағына беретін құрама сөздің
бұл типі (КС) жазу тәжірибесінде бөлек тұлғаланады. Неліктен номинативтік
бірліктердің бірігуі жоқ?
Оның негізін КС сыңарларының экстралингвистикалық мәнділікпен Д
1
Д
1
қатынаста тұру себебінен іздеуге болады.
Осы орайда қазақ тіліндегі КС компоненттерінің боса
ралықпен
танбалануының екі жағдайын көрсетуге болады.

жүктеу/скачать 0,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: