Мінезді  өзгертуге болмайды

М
ұғалім мен оқушы арасындағы түсініспеушілік оқытудағы
осындай 
өктем әрекеттерден туады. Әр адамның жаратылысы бөлек,
өзіне ғана тән мінез табиғаты бар екенін мойындамаудан, одан қалай
да «
қолайлы адам жасап шығаруға» ұмтылудан шығады. Қазіргі
психологиялы
қ еңбектерге зер салсақ, баланың мінезін өзгертемін
деп тырысу
ға болмайды екен, мінездің жақсы жақтарын дамытуға
ғана болады. Мінезді күштеп өзгертуден кері әсер шығады.
Бала жаныны
ң ауытқуға ұшырауы оның миына жағымсыз
тітіркендіргішті
ң тұрақты әсер етіп отыруынан. Мұғалімнің не ата-
ананы
ң әділетсіз жазалауы, дөрекі қарым-қатынасы, үздіксіз ескертуі
со
ған жатады. Бала сенімін өктемдікпен өзгертуге күш салу қауіпті.
Әрине, баланың бәрі бірдей емес, күнде ұрысса да елемейтіндері де
бар шы
ғар, бірақ 5-6-класқа барған оқушының дәлелді есептеулер
бойынша, 80 процентіні
ң жүйкесі бұзылғандығы, кластағы 15
баланы
ң 10-ының «психпын, ашуланшақпын» деуі мұғалімге ой
салмай ма? 
Өкінішке қарай, қазіргі тәрбиедегі жиі қолданылатын
әдіс-есепсіз ескерту мен жазалау.
Мектеп 
өмірінде бір тұрақты шеңбер қалыптасқан: Мұғалімнің
ж
үйкесін жұқартатын – оқушы, оқушының жүйкесін жұқартатын –
м
ұғалім. Осыны болдырмауға тиісті ұстаздың өзінің түрлі
себептерге байланысты к
өңіл-күйі орнында емес. Өз көңіл-күйі
нашар м
ұғалімге баланың тағдырын сеніп тапсыруға бола ма?
Мысалы, м
ұғалімнің көпшілігі – әйелдер, жалғызбасты қыз балалар.
Ал 
қазіргі әйелдің уайымы, тіршілігінің жетіспеген кездері толып
жатыр. Ер м
ұғалімдер болса, олардың ішімдікке әуестері бар. Баланы
ж
өнсіз қорқытушылар осындай мұғалімдерден шығатынын жасыра
алмаймыз.
Бір мектептегі балалар географиядан саба
қ беретін мұғалімінен қатты
қорқады. Жасы егде тартқан кісі. Сәл нәрсеге ашуланғыш, айқайлап
ала ж
өнелетін әдеті бар. Оқушылары сұрақ қоюға қорқады. Бүрын
әр жерде мектеп деректірі болып қызмет істеген, ішімдіктен
т
өмендеген екен. Сөйтіп, басшы орында кеткен ашуын балалардан
алып, ж
үріп жатқан жайы бар. Ең өкініштісі сол, оны айтумен,
әшкерелеумен еш нәрсе өзгермейді. Әр түрлі бағыттағы мектептер

к
өбейіп, оқушыға сүйкімі жоқ мұғалімнен мектептің өзі қашатын
кез бол
ғанда, кімнен оқығысы келетінін оқушының өзі таңдауға
толы
қ еркіндік алғанда, халықтың ахуалы жақсарып, рухани
тіршілігіне шындап к
өңіл бұратын кезге жеткенде ғана игі өзгерістер
болма
қ.
Өркениетті елдерде әрбір мектепте, жоғарғы оқу орнында, дәрігерлік
мекемелерде психологтер ж
ұмыс істейді. Мысалы, мектеп психологі
бала мен бала арасында, не м
ұғалім мен бала арасындағы
шиеленіскен жа
ғдайларды тез шешіп, жанында жарақат
қалмайтындай етіп жазып жібереді. Тұйыққа тірелген, қиын
жа
ғдайын шеше алмағандар да психологке барады. Сөйтіп, жүйкедегі
ауыр ж
үкті жеңілдетіп отырады.
Бізді
ң мектеп түгіл, облыстан бір психолог таба алмайсы ң. Ондай
мамандар 
қашан жеткілікті болады? Ал мұғалімдердің бәрі бала
жанын сезімталды
қпен түсінуге дайын деп айта алмаймыз.
Барлы
қ жерде мұғалімге қойылатын талап: баланы тәрбиеле! Бірақ
т
әрбиенің не екенін дұрыстап түсіндірген ешкім жоқ. Тәрбиелеу
дегенді – т
әртіпті қылу деп түсінеміз, күштеп бағындыру деп
ойлаймыз. Сонымен мектебіміз 
әскери қаталдыққа айналды. Ал
ендігі 
ұлттық мектептегі тәрбие: әр баланың өз табиғатын түсініп,
жанын байыту, жа
қсы жақтарын дамытуға бағытталғай.
АТА-АНАЛАР ЖИНАЛЫСЫ
«Ата-аналар жиналысы!» дегеннен ж
үрегі дір ете түсетіннің бірі –
өзіммін. Баланың бәрі бірдей қайдан алғыр болсын? Баға деген
қатал тергеушінің сынынан шыға алмайтындары көп. Кластағы
ма
ңдай алды бес-алтауынан басқасы гуманитар сабақтан тәуір болса,
есептен а
қсап, қазақша тәрбие алса, орысшадан шоқырақтап,
әйтеуір, ата-анасын ұялтудың есебі табылады.
Жылына кемінде т
өрт рет болатын жиналыстың тақырыбы ылғи да
біреу-а
қ: кластағы балалардың үлгерімі мен тәртібі. Сосын «келмей

қалсам, балама зияным тиіп кетер» деп амалсыз сүйретіліп жеткен
әкесінің алдында нашар оқушының мінін сараптау басталады.
Қызметінде қомпиып-қомпиып жүрген мұртты жігіттер кластың
кішкентай партасына 
қарын жағын әрең сыйдырып, көрінбей
қалайын десе, кеудесі сыймай, алтын басы алмадай салбырап,
м
ұғалімнің алдында «қор болып» отырады-ай. Үйіне барғаннан
кейінгі баласы мен ж
ұбайының жағдайын ойласаң, тіпті аянышты.
Бір к
үнгі жиналыс бүкіл отбасының жылылығына мұз салып
жібереді.
Осы к
үні дәрігерге бара қалсаң: «О, о, әне жерің сүйтіп кетіпті, мына
жері
ң бүйтіп кетіпті, асқынып кетіпті! Ертерек неге келмегенсің?» –
деп, 
өзіңе ұрсып, зәреңді алады. Аурудың тарихына неше түрлі
б
әлені жазып, қыл кеңірдекке таяп қояды. Оның себебі: өзінің нашар
д
әрігер екенін білдірмеу үшін. Осы дәрігер мен кейбір байбаламшыл
м
ұғалімде бір ұқсастық бар: Қолынан келмегенді ата-анаға аударып
құтылғысы келеді. Әлгінде ғана босап қалған класс парталарын ата-
аналар 
қайта толтырған соң, мұғалім манағы оқушылар әлі алдында
отыр
ғандай құрыштай қайнап піскен қатал даусымен жазғыруды
бастайды. Алдында
ғы кісі Асқардың әкесі емес, мұрт жапсырып
кірген Ас
қардың өзі сияқты көріне ме, кім білсін? Мұндайда дұрыс
а
қыл тапқан – «нашар оқушының» келмей қалған ата-анасы ма
деймін. Жиналыста не айтылатыны олар
ға бесенеден белгілі болар.
Бір жолы неше ша
қырса да, жиналысқа келмейтін ата-ана туралы
әңгіме болды:
– Шешесіні
ң өзі бала тәрбиесіне немқұрайды қарайтын болған соң,
баласы 
қайдан оңсын? – десті ренішпен. Баласы жақсы оқитын, өзі
пысы
қ бір әйел көзі жалтылдап: «Жұмысына барып айтып, тәртіпке
салу керек. Оны мен-а
қ алайын мойныма! Біз келгенде, ол неге
келмейді?» – деді ай
қайлап. Сөйтіп, ата– аналардың өзі бірін-бірі
«коллективтік т
әрбиемен» түзейтін болған соң, мұғалімнің ашуы
біраз же
ңілдеп қалды.
– 
Қойыңыздар, шешесінің жазығы не? – деді бір дауыс.

– Олай болса, ма
ған телефонын беріңізші, күнде звандап мазасын
алайын! – деді 
әлгі әйел ызаланып. Өзі кластағы ата– аналар
ұжымының мүшесі, айтқанын орындатпай қоятын түрі жоқ.
М
ұғалім екеуі еңкейісіп, өзара сөйлесіп кетті.
Жиналыс
қа келмеген «кінәлі» әйелдің бір-екі күннен соң мектеп
алдынан аула
қтау бір ұзын үстелде отырғанын көрдім.
Ж
ұрттан оңашаланып, жападан-жалғыз отырысы өкпесі бар адамдай,
аяныш ту
ғызады. Қарапайым, арықшалау, менің жасымдағы әйел.
Қараңғы ерте түсетін болған соң, баласын сабақтан алып қайтуға
келіпті. Амандас
қан соң:
– Жиналыс болды ма? – деді 
әлсіз ғана. – Белгілі ғой не айтатыны...
Баламды не 
қыларымды білмей мен жүрмін. Көршідегі Сергей дейтін
бетімен кеткен ересек бала
ға еріп, біреудің үйіне түсіпті. Аналар
магнитофон 
ұрлаған. Менің баламды сыртқа қарауылдатып қойған.
Қорқытып ілестірді ме, қайдам? Сотқа берсе, не боламыз?.. Әйел ішкі
өксігін білдіргісі келмей, жөтеліп қойды.
– 
Өзім көп жыл сылақшы болып істеп едім. Таңертең кетіп, кешке
бір-а
қ келесің. Айлығы жақсы. Бірақ баламның бетімен кететін түрі
бар. Бір апта болды, кезекшілік ж
ұмысқа ауыстым. Кезекші болатын
к
үні баламды қасыма алып аламын. Әйтеуір көз алдымда. Енді қалай
к
үн көретінімізді қайдам, айлығы тым аз.
– К
өмектесетін әке-шешең жоқ па еді?
– 
Әкем жоқ, шешем ауру. Өзім Семейден оқу іздеп келіп, түсе алмай,
құрылысқа тұрғанмын. Тырбанып, он бес жылда әрең бір бөлмелі
үйге қолым жетіп еді. Елге қайтып баруға намыс жібермеді. Жалғыз
бастымын.
Әйелге не деп ақыл айтарымды білмедім. Қалай жұбатарсың?
Қайырымсыз қалада қысылғанша, етек-жеңі кеңірек ағайын арасына
кеткені д
ұрыс па? Осы кезде мектеп есігі лап етіп ашылып, балалар
бірін-бірі бастырмалата ж
үгіріп шыға бастады. Жанымызға секпіл бет
сары бала жа
қындап келді. Әркімнен бір түрткі көрген сары күшіктей
сенімсіз 
қарап, күтпеген ұрыс қай жағымнан шығып қалады

дегендей, іштей дайынды
қпен томаға-тұйықтанып алған. Көңілсіз
тіршілікке 
үйренген қалпы бар. Аздан соң жанымдағы әйел
ма
ңдайына басқан жалғыз сүйенішін ертіп, алыстай-алыстай
қыбырлап, қараңғылыққа кіріп кетті. Ол екеуде уайым көп, үміт аз.
* * *
Не бала
ға, не ата-анаға пайдасыз әлгіндей жиналыстар керек пе?
ХАН ТАЛАПАЙ
Өмірде көне қиссадағыдай әділдік ылғи жол тауып отырмайды ғой.
Адам адам бол
ғалы әділетсіздікпен күресіп келеді екен. Баяғы біздің
жыл санауымыз
ға дейінгі «Авестадан» бастап, бүгінге дейінгі адамзат
атаулыны
ң ақыл-санасы осыны аңсайды. Сонда дағы азаятын түрі
жо
қ. Наушаруан патша айтыпты: «Әділетсіздік әуелде аз еді, оған
әркім аз-аздап қосқаннан көбейіп кетті», – деп. Ал әділетсіздікті
тудырушы 
қоғамның өзі болса, қайтеміз? Мен өзімді саясатшы адам
деп есептемеймін. Ол да 
өзінше талант қой. Саясаттың түрлі
құбылнамасына күдікпен қарайтындардың қатарына жататын
шы
ғармын. Сонда да болса, жаңа өмірін өзіне дейінгі тарих пен
д
әстүрді сызып тастаудан бастаған қоғамның баянсыздығы
за
ңдылық қой деп ойлаймын. Ата-бабасын «Қараңғы, надан» деп
жарияла
ған ұрпақ өз балаларынан да құрмет-сый күте алмаса керек.
Қоғамдық ой кеңес өкіметі құрылғаннан бастап, идеялық
«туысты
қты» дәріптеді, оның нәтижесінде ата мен бала жау болып
шы
қты. Ата дәстүрді жоюға үйретті. «Үлкенге – құрмет, кішіге –
ізет» деген сан 
ғасырдан жинақталған ұлттық педагогиканың керегі
болмай 
қалды. «Кім күш көрсетсе, сонікі дұрыс, кім бұрын бас салса,
сонікі рас» психологиясы б
әрін жеңіп, «хан талапай» өмірге көштік.
Енді соны
ң жемісін теріп жүргенімізді айта кетейін. Қаланың
сыртына баратын автобус
қа қағыса-соғыса ілігіп, сығымның
к
үшімен орта тұсына жеттік-ау. Мезі болған автобус оқиғасы
жалы
қтырған шығар, сонда да болса назар аударуды сұраймын. Әр

о
қиғаның өз қызығы бар ғой. Сонымен орындықтарға күш-қуатты
жастар жа
ғы келіп жайғасыпты. Біз жетіп сүйенген жерде 6-7-
кластарда о
қитын қыз бала бір жағына сөмкесін қойып, бір жағында
өзі, екі адамның орнын жайлап отыр екен. Қасымда жетпістің
жетегіндегі к
әрі кісі тұр. Әлгі қыз селт етер емес. Байқамай отырған
шы
ғар деп, үлкен кісіге орын беруін сұрадым.
– Занято!– деді о
қушы қыз.
– Онда к
үткен кісің келгенше, отыра тұрсын, кішкене жылжы, – дедім.
– Я вам сказала, занято! – деді та
ғы.
Әңгімеге қарияның өзі араласып, өтініш жасап көріп еді,
құртақандай қыз міз бақпады.
– Ойпырмай, ж
ұрт баласын өмірге бейім, тастай қылып қалай
т
әрбиелейді екен, а...– деп қалды қыздың желке тұсында отырған бір
әйел. Адамшылықтың қадірі кеткен заманда өзі де опық жеп жүрген
болар.
П
әлен жыл мұғалім болып, «адам тәрбиеледік» деп мәз болғанда,
мына титтей 
қызға жөн сөзді өткізе алмаған бейшаралығымды М.
Булгаковты
ң «Ит жүректі адамын» еске алған кісі түсінер.
К
өз қарайып, ашу-ыза алқымға тірелді. Қасында аяқ-қолы дірілдеген
а
қ шашты ана, ауыр-ауыр сөмке көтерген шешелер түрегеп тұрғанда,
екі орында бір 
өзі шіреніп отырған мына кішкентай қуыршақ-
роботты
ң жүрегіне қандай бағдарлама салынды екен? Сірә,
қоғамдық моральдың балшығынан айнымай жасалынған роботтың
кеудесінде «тас ж
үрек» деген бағдарлама бар шығар. Ал автобустағы
бас
қа адамдарда «бір– бірімізде жұмысымыз жоқ» деген сөздер
жасырын
ған болуы керек, ештеңе көрмегендей, өзімен-өзі әуре.
Сол мезетте автобус ішіндегі адамдарын бір-біріне со
ғып, мыжып,
ы
ңырана қозғалып жүріп кетті. Кішкентай батыр қызға қарап:
– К
үткен кісің келген жоқ қой, жылжысайшы, мына әжең отырсын, –
дедім а
қырғы сабырымды сақтап.

– Сказала, не буду! – деп 
әлгі қыз алая қарады. Барлық амал
таусыл
ған соң, өз ісіме өзім есеп берместен, іштегі бір әлсіздіктің
к
үшімен қызды әрі қозғап, орын ашпақ болып, қолыммен итеріп
қалдым. Сол-ақ екен әлгі қыз алдыңғы орындықтың арқасынан
тастай 
ғып ұстап алған қолын жібере салып, мені сабалай бастады.
Өмірде ойламаған нәрсе кездеспейді деуге болмайды екен, педагогтік
а
қыл-айламды түгел тауысқан жерім осы болды. Бейшаралығыңды
с
өзінуден жаман нәрсе жоқ, тамағыма тас кептелгендей, ұрысуға үн
де шы
қпай қалды.
Осы кезде а
қырған бір дауыс естілді. Аждаһа Горынычтың өзі
к
өмекке келгендей қаһарлы дауыстан жүрегіміз дір етті.
– Ол 
қызды неге ұрасыңдар, а?!
С
өйтсек, автобустың алдыңғы жағындағы орындықтан жалпақ беті
ісі
ңкі қара кісі көзі тасырайып, бізді тәртіпке шақырып тұр екен.
– Ол 
қыз менің көршім, қарашы тиісіп...
Әрең дегенде орындықтың бір шетіне іліккен қария да ашуланып,
ай
қай салды:
– 
Әй, қарағым, ұрып жатқан ешкім жоқ, жабылып, құрттай қыздан
бір орын с
ұрап ала алмай жатырмыз.
– Орын керек болса, айтпайсы
ңдар ма, мен-ақ беретін едім ғой. Осы
сендейлер ме (мені
ң тыныштығымды бұзған)? – деді кіжініп. Жуан
мойнын ж
өндеп, алдына қарай жайғасты. Мұндай сүйкімсіз беттің
әрі бұрылғаны дұрыс болды. Осы кезде:
– Што ви шиуміте? Я вас сичась висилиу!– деп ай
қай салды
автобусты
ң жүргізушісі. Қара мұртының қылымен атып жібере
жаздап т
ұр. Уәж қайтарған болып ек:
– Вот эти интилигенти надаели...– деп есігін тарс еткізді.
Табан астында 
қолдаушылар табыла кеткенге жібіген қыз ызаланып,
сы
ңсып жылай бастады. Бірақ жетер-жеткенше айылын жимастан
к
өлденең түскен күйінде жатып келді. Қария да ерегіскен болуы
керек, 
әрең ілініп отырса да, тұрып кетпеді.

– У
һ, алла!– деп жеттік-ау. Ашу қысқан басымыз қазандай боп, әрең
ілбіп сырт
қа шықтық. Қария болса, манағы айта алмай қалған
с
өздерін әлі жалғап келеді.
– Олар
ға ызаланып қайтесіз...– деген дауыс шықты артымыздан.
Мана
ғы қыздың арт жағында отырған әйел екен.-
Ұрысып та жөндей алмайсыз, жөндеуден кетті ғой. Біздің бала
к
үнімізде: «Үлкенді сыйла!» – деп үйретуші еді. Содан ба, әлі күнге
арты
қ сөйлеуге ұялып тұрамыз.
Әйелдің қолында ауыр сөмке бар екен, оны бөлісіп алған соң, уһлеп
қойып, әңгімесін жалғап кетті:
– Ал анау алды
ңғы қатарда айқайлап отырған кісі – осы ауылдың
м
ұғалімі. Бір кезде бастық болғансып жүруші еді, енді арақтан
т
өмендеп, мұғалім боп жүр дейді ғой...
– Е, е, – дедік біз та
ңғалып. – Азған-тозған өмірден түңілуден басқа
еште
ңе қалмады.
БІРІНШІ САБА
Қ БӘРІНЕН ҚИЫН
Әр жылдағы жаңа курс – өзінше бір жұмбақ. Былтырғы жылы бір-
бірімізге жан айнамызды аш
қан Раушан, Сәуле, Бақыттардың
орнында таныс емес бір топ бала отыр. Ал
ғаш жұмысқа кіріскен
жылдары жа
ңа курсты жатырқайтын әдетім бар-ды. Менің бар
қызығым бұрынғы балаларда кеткендей, аудиторияға кіргім келмей,
өз-өзімнен өкпелеп жүретінмін.
Енді уа
қыт шіркін өз есеп шотының тастарын қағып, 1 санын
к
өбейткен сайын біздің өмірімізге де бір-бірден жыл қосылуда.
Жасты
қтың алып ұшпа сезіміне ақыл серік бола бастағандай.
Биыл
ғы курстың ішінде қазақшаға судай ағып тұрған неміс қызы
бар екен. Б
ұрын оқып кеткен өзіміздің Володяның қарындасы
к
өрінеді. Мұның өзі – үй ішіндегі ұсақ– түйек әңгімеден жоғары
т
ұруды тілейтін жауапты орта.

Бірінші саба
қ шексіз аспанға қарай ұшқалы тұрған ғарыш кемесінің
«старт» алу с
әтіне ұқсас. Ән айтқалы отырған адамның домбыраның
құлақ күйін дұрыс табуымен бірдей. Құлақ күйін даусына лайық
таппа
ған әнші мақсатына жете алмайды.
Бірінші саба
қ – студент үшін де барлау сабағы. Сабақтың мақсатын
ба
ғдарлайды, мұғалімді де сынайды. Мұғалімдері туралы олардың
ішінде еркін «пікір алмасу» ж
үріп жататыны белгілі, одан қашып
құтыла алмайсың.
Осы ал
ғашқы сабақта-ақ қиындығымен қорқытып, ұзыннан– ұзақ
кітаптар тізімін беріп, студентті
ң жігерін құм қылып жіберуге
болады. Б
ұл мұғалім тарапынан көп ізденсін деген ниетпен
айтылады. Тізімні
ң жартысы бәрібір оқылмай қалатынын біліп
т
ұрсақ та, «түйе сұрасаң, бие береді» деген аздаған «қулық» бар.
Біра
қ адам мүмкіндігінің шегі бар ғой. Әр сабақтан үйіп-төгіп
тапсырма ал
ған студент оны орындауға кіріспей жатып-ақ жүрегі
шайлы
қпай ма? Өйткені адамның жан дүниесінің талап-тілегі
ескерілмеген.
Балалы
қ кезді еске алайықшы: «Бір аптадан кейін қалаға барасың!» –
деген ауыл баласы 
үшін жақсы хабардың құлағына тиюі мұң екен,
оны
ң қуанышында шек болмайды. Жол жүрген қуанышын былай
қойғанда, балмұздағын айтсайшы! Осы бір апта баланың өміріндегі
е
ң бір қымбат кездері болып есте қалады. Сабақты қандай
ы
қыласпен оқиды десеңші!
Не болмаса, 
әскердегі ұлы келе жатқанын естіген ата-ананың көңіл-
к
үйін елестетейік. Әншейіндегі ыңқыл-сыңқыл қайда кеткен? Жер
баспай, 
ұшып жүргендей, істің бәрі орын-орнына келе қалатынын
қайтерсің. Қысқасы, алдағы күнінен жақсы нәтиже күткен адамның
қиын жұмысты тез атқарып тастайтынын өз өмірінде әркім-ақ
сезінген болар. Олай болса, студентті де адамды
қ табиғаты тілеп
т
ұрған жақсы үмітке жетектетудің мәні бар. Алдағы сабағының
ма
қсатын, аумағын, оған өз күшінің қай шамада жетер-жетпесін
т
үсіндіргенде ғана одан нәтиже күтуге болады.

ҮШ СЕНІМ
Қазақ әдебиетінің ежелгі тарихы – бірінші курс үшін қиын сабақтың
бірі. Сонды
қтан алғашқы сабақтарды: «бұл – бір төбе, басқасы – бір
т
өбе» деп бөліп аламын. Ең біріншісін сұрақ– жауаппен пікірлесу
саба
ғына айналдырамыз. (Сабақ кестесінде «лекция» тұр). Алғашқы
бай
қау сұрақтары беріледі:
– 
Қазақтың жазба әдебиеті қай кезден басталады?
– 
Қандай жазба ескерткіштерді білесіздер?
– Б
ұхар жырау жазба әдебиеттің өкілі ме, әлде ауызша әдебиетке
жата ма?
– Ежелгі таста
ғы жазулар қазіргі оқушыға тілі жағынан түсініксіз,
онда 
қалайша қазақ әдебиетіне қатысты болады?
Алда
ғы сабақтың бағдарлағышы – осы сұрақтарға жауаптар.
Студентті
ң көп сөйлегеніне, ойланғанына асықтырмай, барынша
еркіндік беріледі. Б
ұлайша көпшілікпен бірге сөйлеу, жақсы айтсын,
жаман айтсын, оны
ң бағаға қатысы жоқ екенін сезіну жаңа сабақ
алдында
ғы қорқынышын жояды. Студенттің жауабы мұғалімге дәріс
жоспарын 
қалай құру керектігіне жол сілтейді. Шәкірт пен ұстаздың
танысты
ғы басталады.
Одан 
әрі сақ, гұн дәуірінен бастап қазақ хандығына дейінгі мәдени
тарихымызды шолып 
өтіп, небір оқиғалы әдеби ескерткіштермен
танысу 
қызықтары күтіп тұрғанын айтамыз. Бізге көмекке келетін
т
үрлі сөздіктер, аудармаларды көрсетеміз.
Әрбір мәдениетті адамға Гомердің «Одиссеясын», Софоклдың
«Эдипін», Шекспирді
ң «Макбетін» оқу қандай міндетті болса, әрбір
білімді 
қазақтың жетік білуге тиісті кітабы: «Орхон жазбалары»,
«
Қорқыт ата», «Оғыз нама», әл– Фараби шығармалары, Қашғари
с
өздігі, «Құтаю білігі», «Ақиқат сыйы», «Парасат кітабы», «Рабғузи
қиссалары», «Сараидың «Гүлістаны», «Махаббатнама» деп
ойлаймын.

Осы он бір кітапты біліп шы
ғуды студенттерге де міндеттеймін.
Әр уақытта есте ұстайтын үш шартым бар:
1. Саба
ққа қызыққан адам ғана біліп шығады.
2. Шамасы келетініне сенген адам 
ғана біліп шығады.
3. Осы білімні
ң болашағына қажет екеніне көзі жеткен адам ғана
біліп шы
ғады. Осы үш Сенімді шәкірттің қолына ұстату үшін
м
ұғалімнің өз сенімі мен интеллектісі қажет.
ЖАНЫМ САДА
ҒА
К
өне түрк мәдениетімен танысуды «Қорқыт атаның» мына
әңгімесінен бастаймыз:
Бая
ғы Қорқыт баба заманынан да бұрын Тоқа баласы Темірұл деген
жігіт болыпты. Б
әлкім ол жігітке Темірұл деген атты Қорқыт баба
берген шы
ғар... Ол заманда дін ісләмнің жарыққа жаңа шыққан кезі
екен. 
Әзірейіл адам кейпінде жүреді. Бір күні Темірұл Әзірейілмен
со
ғыспақшы болып, 40 жігітін ертіп, жолға шығады. Бұған
ашулан
ған Құдай тағала: «Бұл менің барлығымды, бірлігімді біліп
жетпепті. Тілін к
әлимаға келтірмепті. Шырылдатып жанын ал да,
ма
ған әкел!» – дейді Әзірейілге.
Қырық жігіті қасында, ішіп-жеп, сауық құрып отырған Темірұлдың
үстіне Әзірейіл кіріп келеді. Ол кірген кезде батырдың күшті қолдары
сыл
қ етіп түсіп, оттай жайнаған көздерін қараңғылық басып, көрмей
қалады. Әзірейілге айтады:
– Япыр-ай, т
үсің жаман неткен шалсың? Сақалың қудай, көзің
к
өрдей екен. Қайдан келдің?
– А
қ сақалды қарт пен қара сақалды жігіттің де жанын алған қызыл
қанат Әзірейіл мен боламын. Енді сенің жаныңды алғалы келіп
т
ұрмын. Жаныңды бересің бе, жоқ ұрысып көресің бе?– дейді
Әзірейіл.

Ер ж
үрек Темірұл серіктеріне қарап:
– Онда 
қақпаны жабыңдар! – дейді. – Қызыл қанат Әзірейіл сен
болса
ң, тілегенге сұрағандай тар жерде кездестің. Енді мен сені
өлтіремін де, өлген жігіттің жанын өзіне қайтарамын! – деп,
қылышын қынабынан суырып алып, Әзірейілге тап береді. Әзірейіл
кептерге айналып, терезеден 
ұшып шығады. Қуанған Темірұл
ала
қанын ұрып: «Кең қақпаны қойып, тар терезеден қаштың ба?
Б
әлем! – дейді. Содан соң атына мініп, қолына сұңқарын ұстап, қуа
ж
өнеледі. Көзіне түскен бір-екі кептерді өлтіріп, қайтып келе
жат
қанда, Әзірейіл алдынан шыға келіп, аты үркіп кеткен Темірұл
мойны астына екі б
үктетіліп, құлап түседі. Әзірейіл кеудесіне мініп
алып, 
қылқындырады. Темірұл: «Құдайдың барлығына сенейін. Мені
босат. Тат сия
қты адам жанының ұрысы екенсің», – дейді. («Тат» –
Махм
ұд Қашғари сөздігінде ел аты. ХІ ғасыр) Әзірейіл айтады:
– А
қылсыз, менен несіне сұранасың? Жаныңды құдайдан сұра. Мен
тек орындаушымын.
Ер ж
үрек Темірұл:
– Жан беріп, жан алушы 
құдайдың өзі болса, сендей қаңғыбаспен
с
өйлеспеймін. Мен көктегі құдайдың өзімен сөйлесемін! – дейді де:
– А, 
құдай, сен дүниедегі биіктердің бәрінен биіксің. Біреулер сені
к
өктен іздейді. Сен дінге сенген әр адамның жүрегіндесің. Мәңгі
ж
ұмбақтардың сандығысың. Жанымды алар болсаң, өзің ал,
Әзірейілге берер жаным жоқ, – дейді.
Темір
ұл батырдың сөзі құдайға ұнап, Әзірейілге бұйырыпты:
– Темір
ұл батыр мені таныды. Құдай бар деп иман келтірді. Енді
оны
ң жанының орнына басқа біреу жанын берсе, оған тиме.
Сонымен Темір
ұл: «Мен үшін жанын бір берсе, әкем берер», – деп
әкесіне келіпті. Болған оқнғаны айтыпты, сонда әкесі:
– О, 
ұлым, сен – менің жанымның бөлшегісің. Сен – менің алтын
үйімнің тірегісің. Қаздай қалқыған қыздарымның гүлі едің. Керек
десе
ң, көз алдымда тұрған Қаратауымды ал. Ол Әзірейілге жайлау
болсын. Желдей ж
үйрік үйір-үйір жылқы бар, мінеріне соны алсын.

Сойысына а
қтылы қойымды алсын. Бірақ өмір тәтті, жан қымбат,
жанымды бере алмаймын, – депті.
Темір
ұл енді анасына жүгінеді. Тыңдалық, анасы не деді екен:
– О, 
ғазиз ұлым, балам! Мен сені тар құрсағымда тоғыз ай, он күн
к
өтердім. Бесікке салып, жөргегіңді тазарттым. Ақ сүт беріп, еміздім.
Жан беру о
ңай емес, бере алмаспын, – дейді.
Темір
ұл: «Әкем мен анам бермеген жанын енді кім берер дейсің?» –
деген ой
ға келіп, өлімді мойындап, Әзірейілге келіп айтты:
– Т
үбі бөтен қосағым, содан туған екі ұлым бар. Соларға өсиетімді
айтып 
қайтуға рұқсат бер.
Темір
ұл үйіне келіп, бар оқиғаны баян етті.
– Артымда 
қалған үйірлі жылқым, келелі түйем, ақтылы қойым
сенікі болсын. Екі балам жетімдік к
өрмесін. Кімді ұнатсаң, тиіп ал, –
деді ж
ұбайына. Сонда жұбайы айтыпты:
– Батыр ту
ған жарым, не айтып тұрсың? Көзімді ашқалы өзіңнен
бас
қаны көргенім жоқ еді, жүрегімнің сүйгені – бір өзің. Сенен
қалған тауларды жайлау етер болсам, ол менің көрім болсын!
Құдықтарының мұздай суы бойымды суытқан қаным болсын. Сенен
қалған алтын-күміс кебін болсын. Сенен соң біреуге тиер болсам, ол
мені сары жылан боп ша
қсын. Құдайдың жарық күні, үстімдегі көк
ку
ә болсын, беремін жанымды сен үшін!
М
ұны естіген батыр: «Сенен қалған өмірдің маған да керегі жоқ», –
деп 
құдайға жалбарынды: «Жанға зәру болсаң, екеуміздің
жанымызды бірге ал, 
қалдырсаң, бірге қалдыр!» – деді.
Б
ұл тілек құдайдың құлағына жетті. Темірұлдың әке– шешесінің
баласы 
үшін қимаған жанын алғызып, жұбайы мен екеуіне 140 жыл
өмір береді.
ПІКІРЛЕСТЕР МЕН 
ҚАРСЫЛАСТАР

М
ұғалімді күнделікті толғандыратын сұрақтың бірі: Шәкірттер
асы
ға күткендей сабақты қалай жасауға болады? Қорқа күтуден
уайым туады, ол – к
өңілсіз сабақ. Бала алдағы сабақтың өзі үшін
т
әуір нәтижемен аяқталатынын сезінгенде ғана ықыласпен келмек.
Ынтамен о
қыған нәрсе көбірек ойда қалады. Осындай мақсатпен
тал
қылау сабағының екі түрін ойластырдық:
1-т
үрі. Оған студенттер «Пікірлестер мен қарсыластар» деп ат қойды.
Саба
қта баяндамашыға қосыла тағы 6-8 адам дайындалады,
пікірлестер мен 
қарсыластар болып екіге бөлінеді. Баяндамашы өз
с
өзін бітірген соң, жаппай сұрақ қойыла бастайды. Сұрақты екі
жа
ққа да қатыссыз кісілер қояды. Оған әуелі баяндамашы мен оның
пікірлестері жауап береді. Ал 
қарсыластары ойынан шықпаған жеріне
қарсы пікір айтып, жауап күтеді. Бұл сабақтың аяғы қызу таласқа
айналып кететін кездері болады.
2-т
үрі. Студенттер тобы екіге бөлінеді. Әрқайсысында 12-13– тен кісі
бар топтарды
ң жетекшісін белгілейміз. Бірінші жолы басқаларға
ы
қпал ете алатындай ізденгіш бала болғаны тиімді. Бұдан былай әр
топты
ң өз мұғалімі бар деп есептелінеді. Тақырып белгіленіп,
қосымша әдебиеттер берілген соң, басқа балалардың көзінше,
жетекшілерге ма
қсатын түсіндіру керек. Енді сабаққа дайындаудың
әдіс-тәсілдері «мұғалімдердің» өз еркінде. Әрқайсысына жеке-жеке
тапсырма бере ме, бірігіп дайындала ма, оны 
өзі біледі. Әйтеуір
жеткілікті дайынды
қ жасаса болды. Әр топ өз бетімен ізденеді. Сабақ
болардан бір к
үн бұрын екі топ әрқайсысы өзінше бірігіп
а
қылдасады. Қарсы топ жауап бере алмайды-ау деген үш-төрт күрделі
с
ұрақ дайындайды. Қарсыластарынан қандай сұрақ келетініне
болжам жасап, а
қылдасады. Дайындалмаған адам өз тобының
же
ңіске жетуіне үлес қоса алмайды.
Саба
қ басталарда әр топ бір-біріне кедергі келтірмейтіндей
б
өлектеніп, қарама-қарсы отырады. Жетекшісі – ортада.
Саба
қ басталды дейік. Ең алдымен бәріне: қарсы жақтың пікірімен
келіспеуге, 
өзінше дәлелдеуге еркіндік берілетінін ескертемін. Бірақ
қыз көзі – сыншы, осындайда жігіттердің ашушаңдығы, өзімшілдігі
тез бай
қалып қалатыны болады, оған да сақ болған дұрыс;

қыздардың үйінен күл шығарып жүріп ұрысатын көрші
келіншектерге 
ұқсап кетпеуін өтінемін. Осыдан кейін сұрақ қоюға
кірісе беруге болады.
С
ұраққа ойлануға 5 минут беріледі. Дереу жазып алып, ақылдасуға
кіріседі. Бір-бірімен с
өйлесуге, орнынан тұрып барып, пікірлесуге
болады. Ал с
ұрақты берген жақ босқа уақыт өткізбей,
қарсыластарының жауабын қалай толықтыратынын ойланады. Сұрақ
к
үрделі, қызық болса, екі жақ бір-бірден артық қоя да алмай, уақыт
бітіп 
қалады.
Бір жолы Марал жа
ғынан мынандай сұрақ болды: – «Құтаю білігі»
кітабында
ғы ақын айтқан тәніңнің төрт белгісі туралы өлеңнің
ма
ғынасы не?
Т
әніннің төрт белгісі бар арбасқан,
Шаттандырып, енд,і бірі зарлат
қан.
Ширатар да, енд,і бірі б
үлдірер,
Жылатар да, енді бірі к
үлдірер.
Т
әннің төрт белгісі Гиппократ айтқан: қан, өт, сілекей, ірің. Көне
шы
ғыс медицинасында адамға әсер ететін төрт сұйық бар: қызыл,
к
өк, ақ, сары. Сөйтіп, Жүсіп Баласағұни кітабының тағы бір
ма
ңызы, ежелгі медицинамен байланысы ашылды.
Қай топтың жеңіске жеткенін анықтау үшін:
1. С
ұрақ-жауаптан алған бағалары (қосу-алумен белгілейміз);
2. 
Әр топтан қанша адамның пікір айтуға қатысқандығы;
3. Жетекшіні
ң өз тобын ұйымдастыра алуы есептеледі.
Осы шарттар бойынша, 
қорытынды шығарылған соң, келесі сабаққа
та
қырып беріліп, жаңа жетекші белгіленеді. Кейде әр топтан
сарапшылар б
өлінеді.

Жыраулы
қ поэзияға барған кезде өлең жаттау шарты қойылады. Әр
топ 
өзінің «айтқыштарын» шығарып, неғұрлым көп жатқа білетінін
д
әлелдеуге тырысады. Өлең жаттауды былай үйрендік: Таңертең
үйден шыққанда бір-екі шумақ өлеңді тілдей қағазға анықтап
жазып, т
өс қалтаға салады. Оқуға жеткенше жаттап барады, қайтарда
еске т
үсіреді. Ертеңіне тағы екі шумақты жаттап, кешегіні еске
т
үсіреді. Қайтарда төрт шумақты қайталайды. Ұйықтар алдында тағы
бір айтып 
қояды. Міне, осымен-ақ бір айда біраз өлең жаттап
ал
ғанымызды білмей қалдық. Құдайдың күні көп пе, өлең көп пе?
Б
ұл – арнайы уақыт бөлмей-ақ жаттаудың ыңғайлы әдісі.
Осы саба
қтың кезінде сырттан көрген адам, ұрысқандай екіге бөлініп
алып дуылдасып жат
қан, тіпті орнынан тұрып жүрген студентті көріп,
соны
ң бәріне назар аудармай отырған мұғалімді көріп, «осы да сабақ
па?» – деуі м
үмкін. Өзімше, сабақ. Кемшіліксіз нәрсе бар ма,
дайындалмай келетін к
үндері де болады. Кейде «мұғалімдік»
қызметін атқара алмайтындары да болады. Бірақ іш пысу болмайды.
Бір ма
қсатқа жұмылған топтың тілектестігі ұялшақ баланы да пікір
айту
ға итермелейді. Мектептен жаңа шыққан баланы дәлелді
с
өйлеуге, пікірлесу мәдениетіне дағдыландырады. Кезекпе-кезек
м
ұғалім ретінде болуы мамандығы үшін қажетті.
Ұжымдық шығармашылыққа арналған сабақтың қызықты болуы
ұйымдастырушының сезімталдығына, түрлі жағдайдағы
тап
қырлығына, әділдігіне, кісілігіне байланысты.
Студенттер жыл ая
ғындағы ұсыныс-пікірінде: «Сабаққа дайындала
алма
ған күндерде де қалғым келмейді...», «Бір күні сабақтан қалсам,
қандай жаңалық, керекті нәрсе айтылды екен?» – деп елегізимін», –
деп жазыпты. Осы с
өздер – көңілге медеу.
БАЛАНЫ
Ң ӘҢГІМЕСІ
Мектебіндегі жа
ңалықтарын айтқан балам: «Айтпақшы, бүгін дене
шыны
қтырудан оқытатын апайымыз өте көңілді болды. Бізді «Ах,

какие вы сегодня красивые!» – деп ма
қтады», деді.
– Неге? – деймін мен.
– Себебі б
әріміз бірдей мәйкі-түрси киіп келдік. Есіме түсті, ата-
аналар 
ұжымы үйден ақша алдырып, бірдей форма сатып алмақшы
болып ж
үрген.
Балам табанда бір 
қулық тапқандай мырс-мырс күліп алды: «Енді бір
к
үні мұғаліміміз: бәрің түрлеріңді бірдей қылып кел! – десе, не
қыламыз?
– Мынауы
ң бір қызық желі екен. Осыны жазып көрші, – дедім. Көп
ұзамай «Шектен асқан мұғалім» деген әңгіме жазылды. Онда бір
м
ұғалім балаларға бірінші күні: «портфеліңді бірдей қылып кел»,
екінші к
үні: «киімдеріңді бірдей қылып кел», – дейді. Балалар
талабын б
ұлжытпай орындайды. Мұғалімнің талабы шектен асады.
Келесі к
үні: «түрлеріңді бірдей қылып кел!» – деп бұйырады.
Талапты орындай алма
ған балалар қашып кетіпті.
Т
әрбиенің негізгі мақсаты «стандарт» адамдар шығару болып келген
о
қудағы кемшілігімізге әңгіменің кейіпкерлері осылай қарсылық
к
өрсетті. Балалар қатал тәрбиешіден қашып кетті. Өмірде де қашып
кетуге м
үмкіндік болса ғой.
АЙЖАН
Бізді
ң курстағы Айжан – қайда болсын, елеусіз қала алмайтын
қызымыз. Тағы бір қасиеті – жасанды бола алмайды. Жымиғанда да
әдемі көрінейінші деген бір ой жоқ. Отыз тісін ақситып, асықпай
кіріп келе жатады. Екі бетіні
ң ұшы сүйкімді шұқырая қалады.
С
әнденгенін де көрмейсің. Соған қоғамдық жұмыстан қолы да
тимейтін болуы керек. Кей 
қылықтары ер бала сияқты. Ол кіріп келе
жат
қанда, бетіне қараған адам еріксіз күледі. Сол кейпінде:
«
Қайтесіңдер, барым осы ғана деген адалдық бар. Соңғы кезде аяғы
ауыр болып, саба
ққа кешігіп келетінді шығарып жүр. Айжан

кіргенде, студенттерді
ң назары түгел солай аударылып, ол орын тауып
отыр
ғанша, көздерімен жымия шығарып салғанына бөгет болмауға
тырысамын. С
өзімді келген жерден доғарып, өзім де еріксіз қарап
қаламын.
Айжан к
үйеуімен екеуі қаланың шет жағында жалдамалы пәтерде
т
ұрады екен. Қолдан от жағады, суды сырттан тасиды. Сонда да
қиындықтың өзін күлімсірей отырып айтады. Айжанға қатысты
мына бір о
қиға қайта құру заманынан бұрын болған еді:
Бір к
үні «Боранды бекет» туралы әңгіменің қызып жатқан кезінде
Айжан айтты:
– Сендер 
қазір бәлкім мені кінәларсыңдар, бірақ мен шынымды
айт
қым келеді. Өз басым Шыңғыс Айтматов шығармаларын басқа
шы
ғармалардың бәрінен жоғары қоямын. Өмір проблемасын біз
жа
қсы білетін жазушылардың ешқайсысы дәл осылай көрсете алған
жо
қ.
Аудиторияда
ғы жиырма шақты студенттің көздері жарқ етіп
Айжан
ға қадала қалды.
– 
Қалайша, ана жазушы, мына жазушы ше?
Айжанны
ң екі беті ду етті. Сонда да берілген жоқ:
– Олар да,.. – деді.
Сол-а
қ екен, бөлмеге бір шыбынды жібере салып, бәрі жабыла
қуынғандай, у-шу болды да кетті.
– Сен 
өзің қайдан шыққан филологсің? «Жазушының анаусы мықты
ма, мынаусы мы
қты ма?» деп салыстыруға бола ма? Әркімнің өз
жа
ңалығы болмаса, жазушы да жоқ.
Сал
қын қандылыққа жеңгізгісі келіп, күлімсірей сөйлесе де, ашу-
ызасы бетіне шы
ққан Сәнімнің мына сөзі кімді де болса, ұялтқандай.
– 
Өйтіп салыстыруға болмайды, болмайды! – дейді Зиба көзілдірігі
жар
қ-жарқ етіп.

– 
Өзің біздің жазушыларды ұйықтап отырып оқыған шығарсың! –
деп ай
қайлайды Раушат ана бұрыштан. Бүгін шаршаңқырап, үндемей
отыр
ған.
Әңгімеге Аманжол араласты. Қызымен сөйлескен әкедей кең
пейілділікпен т
үсіндіріп жатыр.
– Айжан, бері 
қара. Мысалы, «Абай жолын» алайық. Ән ғой,
қайталап отырғанда. Әуезовтің тіліндей тіл сирек. Одан қайталап
о
қыған сайын жаңалық ашасың. Соны сезінбедің бе?
– О
қыдым, оқыдым, – дейді Айжан ақсия күліп. – Бірақ ешқайсысы
Айтматовты о
қығандай жүрегіме жақын бола алмады, «Жан пиданы»
алы
ңыз, ондағы көтерілген адамзатқа ортақ мәселелер басқа
жазушыда жо
қ.
– Ал олай болса, Авдий Каллистратовты
ң құдай туралы сөздеріне
қалай қарайсың?
– 
Ұнайды. «Менің құдайым – менің өзімде» деген ойлары көңіліме
жа
қын. Ол – адамның ар-ұяты. Анада жатақханада атеизмнен лекция
о
қыған кісіге де жасырмай айтқанмын. «Сенімен дұрыстап бір
с
өйлесу керек екен», – деген. Қайтып уақыты болмады ма, көргенім
жо
қ.
Қып-қызыл боп кеткен жұрт «туһ, сені-ай» дегендей, еңбектерінің еш
бол
ғанына ренжіп, Айжанды жаман пікірге тағы қия алмай, бәрі
ма
ған бұрылды. Айжанға қарасам, өз сөзіне өзі ұялғандай, төмен
қарап қалыпты. Жұртқа белгілі шындықты ғана айтып тып-тыныш
отыра беруіне болар еді, біра 
қ өйтсе, Айжан бола ма? Есіме
П.Чивлисті
ң «Бірауыздан қабылданды» атты суреті түсті: «Бір-біріне
шынжырмен байлан
ған қолдар. Бірі көтерілсе, басқалары да еріксіз
к
өтереді». Аз үнсіздіктен соң:
– Ма
ған Айжанның ешкімге ұқсамайтын өзіндік қалпы ұнап отыр, –
дедім.
Айжан «Мені де 
қолдайтын кісі бар екен ғой» дегендей, басын
кетерді.

Өзім Мұхтар Әуезовтің талантына тәнті адамның бірі болсам да,
осылай дедім. Себебі адамны
ң кісі болып қалыптасу жолында «Жоқ,
мені
ңше, былай!» деген сөздің көп мәні бар. Өзіндік көзқарас осы
с
өзден басталады.
ТА
ҢҒАЛДЫРУҒА АРНАЛҒАН ЖЕТІ МИНУТ
Саба
қтың бітуіне жеті минут қалыпты. Соңғы алтыншы 45 минут
қой, студенттерімнің жүзіне қарасам, шаршаулы. Қарны ашқан,
ұйқысы қанбаған, кіртиген түрлеріне қарап, өзің де қобалжи
бастайсы
ң. Лекцияны тыңдауға қанша ынталанғысы келгенмен,
шарша
ған жүйкелері: «Сабақты қой да, жат!» – деп бұйырып
т
ұрғандай. Бастары партаға қарай салбырап бара жатыр. Әсіресе аяқ
астынан сенбілік 
ұйымдаса қалып, ертеңіне екі семинар қатарынан
қойылған күндерде қиын. Енді қалған уақыттағы лекцияның ешбір
пайдасы жо
қтығы белгілі болып тұр.
«
Қандай бір болған іс жақсылықка бастайды» деген сөз бар ғой, осы
жа
ғдайдан барып «Таңғалдыруға арналған жеті минут» дейтін
та
қырыбымыз туды.
– 
Қалған уақытымызды бір-бірімізді таңғалдыруға арнайықшы! –
дедім мен. – Естіген-к
өрген, оқыған қызықтарың бар ма? Кәне, кім
та
ңғалдырар екен? (Тексерушілердің жоқтығы қандай жақсы?)
Шамасы, студенттерім 
үшін бұл күтпеген сұрақ болды. «Қалай
та
ңғалдырамыз? Біздің өмірімізде алты сағат аудиторияда
отыр
ғаннан басқа не қызық бар дейсіз?» дегендей көңілсіздік
бай
қалады. Әңгімені әуелі өзім бастауға тура келді:
– Кеше 
ғана «Кемпір» деген әңгімені оқып шығып, И.С. Тургеневті
жа
ңадан ашқандай болдым, – дедім.
– Айты
ңызшы.
– Бір жолаушы айдалада келе жатса, арт жа
ғынан тырп-тырп еткен аяқ
дыбысы естіледі. Б
ұрылып қарайды, үстінде жыртық– жыртық киімі

бар бір кемпір еріп келеді екен. «
Қайыр сұрағалы жүр ме? – деп,
жолаушы то
қтап күтіп тұрады. – Сізге не керек? Кемпір жауап
бермейді. Бетіне 
қараса, екі көзі аппақ. «Е, байғүс, ел бар жерге жетіп
алайын деп ілескен екен 
ғой», – деп, алға түсіп жүріп кетеді. Артынан
ерген ая
қ дыбысы тырп-тырп етіп қалмайды. «Осы кемпір маған еріп
келе ме, жо
қ, әлде мені алдына салып келе ме?» – деген ой келеді
жолаушы
ға. – Бір пәлеге ұрындырмасын...
Бір кезде алдынан ш
ұңқыр көрінеді. Қараса, көр! Енді жолаушы
ызаланып, кілт кері б
ұрылып, кемпірге қарай жүреді. Жақындап келіп
қараса, бағанағы аппақ екі көздің ұясы қап– қара болып,
жырт
қыштың көзіндей ызамен от шаша шарасынан шығып тұр екен.
З
әресі кетіп, үңіле түседі. Сөйтсе, жоқ, аппақ.
– 
Ә, ә, сен менің тағдырым екенсің ғой. Онда құтқармассың, – деп
ойлайды. – Біра
қ неге қарсыласып көрмеймін?
Жолаушы кемпірді
ң алдына түсіп алып, тағы жөнеп кетеді. Артынан
ая
қ дыбысы қалысар емес. Алдынан шұңқыр шығады. Одан
б
ұрылып өтеді. Әйтеуір, қалай жүрсе де, үңірейген көрден құтыла
алмайды. Артта кемпір. «
Қой, бұдан құтылмаспын, одан дағы
ж
үрмей қояйын!» – деп, отыра кетеді. Кемпір де жетіп тоқтайды.
Бір кезде, са
қтай гөр, үңірейген көр өзіне қарай жылжып жүзіп
келеді. Сас
қалақтап артына қараса, кемпірдің езуінде жымысқы күлкі
бар: «Б
әрібір құтылмайсың!» – дейді.
Әңгіме тыңдаған студенттерімнің өңінен шошынған, таңғалған
райы бай
қалады. Одан әрі қазіргі әлем әдебиетіндегі фантастикалық
реализм туралы ойланды
қ. Федерико Гарсиа Маркесті, Балтық
жазушыларын, Ш.Айтматовты еске алды
қ. Бізді таңғалдырған нәрсе
өткен ғасырда өмір сүрген И.С. Тургеневтің «Кемпір» әңгімесімен
замандасымыз
ға айналуы болды.
Ал
ғашқы мұз жылжыған секілді. «Енді кім таңғалдырар екен?»
дегендей балаларды
ң бетіне қарап едім, алдыңғы жақта отырған
Айшаны
ң ақшыл беті қызара қалды. Кірпігі көтерілді.
– Не айтайын деп еді
ң?

– Мені бір н
әрсе таңғалдырды. Ауылдан келіп, музыка мектебінде
о
қып жатқан Нүсіпбаева деген қыз бар екен. Мұқағали өлеңдеріне
ән шығарыпты. Пианиномен тартып, өзі орындайды екен. Сондай
сазды, с
үйкімді. Теледидардан көрсетті.
М
ұны айтқан Айшаның жүзінде: «Өзім қазір сол қыздың орнында
болсамшы», – деген арман бар. Айшаны
ң ешкімге ұқсамайтын,
тамаша даусын естігенмін. «Неге 
әнші болмады екен?» – деп ойлаушы
едім.
– 
Әлгі қыз нешінші класта екен?
– Бесінші класс... Б
әріміз таңғалдық. Қандай талапты бала еді!
Адамдар бірін-бірі жа
қсылықпен таңғалдырып тұрса ғой. Бұдан
былай
ғы ашқан жаңалықтарымызға: «Гуманоидпен сырласу»,
«Сатыбай кім?», «
Ғажап өлең», «Марста не бар?», «Төлеубек неше ән
біледі?» деген та
қырыптар қоюға болады.
МЕДИТАЦИЯ
Шы
ғыс спортында жаттықтырушы жаттығуды бастамас бұрын
медитация ар
қылы спортшының жан-дүниесін қажетті күйге
келтіреді. Шарша
ған студенттің көңілін сабаққа бұру үшін де
«медитацияны
ң» көмегі керек болып қалады.
Әнеки, партаға бастары салбырап, көңілсіздік басқан.
– Т
үнімен курс жұмысын жаздық, үш семинарға бір күнде
дайындалды
қ...– дейді.
А.П. Чеховты
ң Ванясы бар емес пе еді, қожайынның кебісін сүртіп
отырып: «Шіркін, осы кебісті
ң ішіне кіріп кетіп, ұйықтап алар ма
еді», – деп арман 
қылған. Мына отырған елу адамның күйі дәл қазір
Ваня
ға ұқсас. Мұндайда бірден сабақты айтып, зорланғаннан гөрі,
жай бір с
өздердің жүрекке жетіп барғыш қасиеті бар. Терезеге көзім
т
үсіп кетіп еді, қар жауып тұр екен.

– Біраздан со
ң біздің аппақ жүрегіміздей жер беті де аппақ болады.
Жар
қырап күн шығады. Осындай кезде адамға жақсы ойлар келеді...
Айтпа
қшы, студенттің сабаққа ықыласы жылдың қай мезгілінде
жа
қсы болар екен, ә? Бүгінгідей қыс кезі қалай?
– Жата
қхана суық, аудитория суық. Бойың жылымай отырғанда,
ми
ға сабақ кіруі қиын шығар.
Біреуі 
қызға тән ықтияттылықпен қыстың күні сабақ оқуға
қолайсыз екенін дәлелдей бастады.
– Ал к
өктем ше? – дедім сенімсіздеу дауыспен. Енді жігіттер жағы
гуілдесті:
– Ой, к
өктемде дала оянып, жапырақ жарады. Қыздар да сұлу болып
кетеді. Онда аудитория
ға кіргің де келмес.
К
өңілдене бастадық. Мен де еркінсіп, әлгі баланың дауыс
ы
ңғайымен әңгімені жалғастырып әкеттім:
– Ал к
үз туралы тіпті айтпай-ақ қояйық. Қауын-қарбызыңды
ар
қалап, ауылдан жаңа келген кезің. Ала жаздай демалысқа үйреніп
қалған адам сабаққа қалай көңілін бұрсын!
Сонымен жылды
ң төрт мезгілі де оқуға қолайсыз болып шықты.
Студенттерді
ң жүзіне қарасам, табанда өздері шығарған бір
қызықты спектакльде ойнап кеткендей шабыттана бастапты. Ойын
монологке ауысты:
– Шайхы Са
ғди айтыпты: Баяғы заманда бір патша құлымен бірге
кемемен ж
үзіп келе жатады. Бұрын кемеге мініп көрмеген құлы
қорқып жылай бастайды. Жүрттың мазасын алады. Сонда бір
данышпан былай дейді: «Егер р
ұқсат етсеңіз, оны
тыныштандырайын». Патшадан р
ұқсат алған данышпан құлды
те
ңізге тастатыпты. Байғұс құл суға бір батып, бір шығады. Біраздан
со
ң оны кемеге қайта мінгізіп алыпты. Құл кемесіне қайта мінген
со
ң, бір бұрышқа барып, үн-түнсіз отырып қалыпты. Сонда
данышпан: «Б
ұл адам теңізге қарық болудың машақатын
к
өрмегендіктен, өзінің сау-саламат отырғанының қадірін білмеді.
Бейнет к
өрмеген адам рақаттың қадірін білмес», – депті.

Са
ғдидің әңгімесінен кейін әлгі суға батқан байғұс құлға
қарағанда, біздің жағдайымыздың әлдеқайда жақсы екені есімізге
т
үсіп, көңілденіп кеттік. Сөйтіп, сабақтың арнасына түсуге
м
үмкіндік алдық-ау, әйтеуір. Сағдиді тұңғыш түркше сөйлеткен
С
әйф Сарайи туралы лекциямыз басталды.
Т
ӨРТ ТҮРЛІ ӘЙЕЛ
Орта
ғасырлық ақын Жүсіп Баласағұни үйленудің төрт түрі барын
айтыпты: «Ата
қты әйелді алсаң, атағына телінерсің. Бай әйелді
алса
ң, ұстап-тұтқан затындай, меншігіне айналарсың. Сұлуды алсаң,
с
ұлуға сенен басқа көзін тіккен көп, күйеу емес, күзетші боларсың.
Ал адал жары
ң – атағың да, байлығың әрі сүйген сұлуың. Үшеуін де
қондырғаның қолыңа, – депті.
– 
Қазіргі заман жігіттерінің ойы да осы, апай (Мұны айтқан Еділ).
– «Мы
қты» туысы бар қызды шам алып іздеп, сол арқылы жағдайын
жаса
ған жігіттер де толып жүр арамызда (Сайлау).
– М
үмкін, бірін-бірі сүйіп қосылған шығар (Гүлжауһар. Қыз жүрегі
жаманды
қты жолатқысы келмейді).
– Адамды 
өйтіп кінәлауға болмайды. Өмір талқысы кімді қандай
жа
ғдайға душар ететінін қайдан білесің? Қазір ақылды болып
отырсы
ңдар. Он жылдан кейін осы сөздеріңде тұра алар ма
екенсіндер? (Б
ұл – Болат. Сөз сүйектен өтті, қызарақтай бастағандар
бар).
– Бас
қа жерді қайдам, ауылда дүниесі жоқ, ақшасы жоқ адамның
сыйлы бол
ғанын кермедім. (Тағы да Сайлау. Өзінде бір әдемі қасиет
бар. 
Қандай бір өртеңгір қызу сөз болса да, жайбарақат алдына қарап
отырып айта береді. 
Қорықпайды. Ондайда Сайлаудың орнында өзім
бол
ғым келіп кетеді. Үйіндегі тәрбиесінен сыйластық сезіледі).
– 
Өзіңнен білігі жоғары болмаса да, әкесінің мәшинесіне мініп алған
құрдасыңның мұрнын көтеріп, зу етіп өте шыққанын көргенде,

қорланып қаласың (Болат).
– Сендерді адам жа
ғдайының жақсаруы неге қорқытады? Меніңше,
қоғамның жақсылығы ондағы адамның жағдайының жақсы
болуымен 
өлшенбек. Біз әбден жоқшылыққа үйренгенбіз ғой.
Адамны
ң жақсы өмірге ұмтылуы – заңдылық. Социализмді
жо
қшылық деп түсіндік қой. Кедейлігімізге мақтандық.
Енді 
әңгімеге араласпауға болмады:
– Екі мы
ңыншы жылдардағы әдебиетті толғандырар тақырып
қандай?– деген сұраққа әдебиетшілердің не деп жауап бергенін
білесіздер ме?
– Махаббат шы
ғар.
– 
Әдебиеттің алдағы мақсатының бірі адамды қанағатқа тәрбиелеу
екен. 
Қазір адамзаттың араны ашылып кетіпті. Әлемде әрқайсысы
Хиросима
ға тасталған бомбадан мың есе қуатты 50 мың бомба
жиналыпты. Мы
ңдаған завод мұржасынан шыққан жылы түтін
аспанда он ша
қырым қалың қабатқа айналған. Заводты көбейте
берсе, Арктика мен Антарктиданы
ң еру қаупі бар. Ерісе, Нұқ
пай
ғамбар заманындағыдай тағы бір әлемет су тасқыны болмақ. «Бір
үзім нан мен су болса, одан артық не керек!» – деген шығыс
п
әлсафасында қаншама даналық жатыр. Қазақ та бұрын баласына
банкіге а
қша салып қалдырмаған, өнеге, өнер тастап кеткен ғой.
Са
ғди айтады: «Балам, о дүниеге барғанда, «Әкең кім?» – деп емес,
«
Қандай өнерің бар?» – деп сұрайды».
– Біра
қ мен ұнатқан бір қыздың менен гөрі қалталы жігітті таңдап
кететіні 
қиын-ау.
– Неге олай дейсі
ң? Өз басым қалталы жігіттен гөрі қалтасыз болса
да, адал жігіттер сенімді деп ойлаймын. Д
үние бірде олай, бірде
б
ұлай, қолдың кірі ғой.
– 
Өзі жақсы болғанмен, кедей болса, жалқаулығы бар шығар.
– Байлы
қ деген бір сиқыркөз пәле ғой. Оның соңына түскен кісінің
қалтасы қалыңдаған сайын жүрегі де қатая беретін секілді.

Б
әріміз «сиқыркөз» деген сөзден сескеніп қалдық. Аяр көздерін
қысып, ымдап шақырып тұрған перінің қызын көргендейміз.
– К
өзімізді жұмайықшы. Алдарыңда тұрған аяр шамды көресіңдер
ме? «Ба
қыт – байлықта» деген жазу бар онда.
Аудиторияда
ғы үлкен-кішіміз бала бақшаның бір топ бөбегіне
айналып кеткендейміз.
– К
өрдік, апай, көрдік.
– Ендеше, сол шамды 
өшіріп, орнына басқа біреуін жағайық.
– Онда не жазу болады?
— Махаббат!
– Адамды
қ, адамдық!
«Адамды
қты айт, ерлікті айт, батырлықты айт», – деген қазақ
а
қындары білген ғой, ненің мәңгілік екенін.
Бір топ «б
өбек» көзімізді ашып, бір-бірімізге жадырай қарадық.
Ашуды
ң ізі де жоқ. Алыста қалған «балалықтың ауылына» кіріп-
шы
ққандаймыз.
Ендігі с
өзім сізге арналады, қадірменді оқырман. «Жастарды өмір
талабынан б
ұрып әкетеді екен», – дей көрмеңіз. Жағдайдың жақсы
бол
ғанын кім жек көреді дейсің? Бірақ өз сенімімде: ойлаған-
ба
ққаны тек байлық пен есеп болған адамнан басқа мамандықтың
б
әрі шықса да, мұғалім шықпайды.
А
Қ ГҮЛ МЕН ҚАРА ГҮЛ
«Та
һир-Зуһра» дастанын оқып шыққан кісінің есінде болар, соңында
ғашықтық жолында қаза тапқан екі жастың моласының басына ақ
г
үл мен қызыл гүл өсіп шығады да, олардың өліміне себеп болған
жауыз 
Ғараб құлдың басына қара гүл шығады. Ол, әрине, «өліп,
қайта тірілетін табиғат» жөніндегі көне мифке байланысты туған

т
үйін ғой. Бірақ оны студенттер мына өмірмен салыстырғысы келіп
т
ұрады. Қол астында жатқан кітаптың осы жерін ашып, қайталап
о
қимыз:
Тамам ж
ұрт қайтып кетті жиылысып,
Та
ғдырға қылар шара бар ма десіп.
Қабірінің үстіне Зуһраның
Жасарып пайда болды а
қ гүл өсіп.
Қызыл гүл шықты үстіне Таһир ердің,
Тілеуін 
әр пенденің тәңірім бердің.
Екі 
әсем жапырақ шықты екеуіне
Қарасаң тамашасын осы жердің.
Құдайым құдіретін мұндай қылдың
Тікенек 
үстіне шықты Ғараб құлдың.
Екі г
үл қосылайын дегенінде
Т
үседі арасына екі гүлдің.
– Шіркін, шын 
өмірде де адал адамның қабіріне ақ гүл өзінен-өзі
шы
ғып тұрса ғой! Сонда жауыздық азаяр ма еді?
Б
әріміз адалдықты көбейтудің тұтқасы қолымызға тигендей,
ойланып 
қалдық.
– 
Әй, ол бола қояр ма екен? Жаман адамнан айла құтылмас. Оның да
бір есебін табар. Тіпті к
үншілдікпен ақ гүлді жұлып тастар...
Та
ғы да тыныштық орнады. Біразымыз күрсініп қалдық. Бір кезде
С
әкеннің даусы естілді:
– Олай емес. Таби
ғаттан озған дана жоқ. Ақ гүлді ешкім жұлып
тастап, 
қара қыла алмайды. Жұлсаң, қайта өседі. Ол гүлдің сондай
қасиеті бар.

– Рас, рас. Ж
ұлғанға көнбейді. Бәріміз қуанып, дуылдасып кеттік.
Ғараб құлдай жауызға жазаның ең ауырын тауыпты аталарымыз.
Қазақи ұғымда артыңда жаманатың қалғаннан ауыр жағдай жоқ.
Қазақ баласы қалауымша бір жасап қалайын деп өмір сүрмейді,
артымда жа
қсы атым қалсын деп тырысады. Адамшылықтан
аттамауды
ң мәнісі осында жатыр. Бұлай тәрбиеленген адамның өз
имантаразысы 
өзінде.
Қазақтың бір қарапайым шалының айтқан әңгімесі есіме түсті:
«Ауылда Сейт
қазы деген құрдасым болды. Кісілігі қандай еді
шіркінні
ң! Ауырып жатыр дегенді есітіп, Алматыға барсам, бәлністе
екен. Мені к
өріп көңілденіп, әзіл айтып қарсы алды.
«Мынау са
ған шығарған өлеңім», – деп ұзақ өлеңін берді. Қайтып
кеттім, та
ғы да келемін ғой дегем. Ендігі барғанша жөнеп кетіпті,
ауыл
ға құр денесін алып келді. Өле қояды деп ойласамшы.
Армансыз, асы
қпай отырып неге сөйлеспедім деп өкінемін. Үшінші
к
үні жерледі. Балалары басына үй салды. Досымның артында қалған
мен «не жа
қсылық қылсам екен?» – деп көп ойландым. Сөйтіп,
к
өктемде қабірінің қасына апарып, өрік ағашын тіктім. Етегінде
а
ғып жатқан су бар, шелектеп өрге қарай тасып құямын. Сол өрік
жай
қалып өсті. Қазір өткен– кеткен адам тоқтап, көлеңкелеп
отырады. К
өктемде аппақ болып гүлдегенде, қызығып қарап
т
ұрамын».
Ж
әкеңнің немересі Атагелді аға айтқан бұл әңгімені естігеннен
кейін студенттерімні
ң жанары сәулеленіп кетеді. Оған қарап өз
к
өңілім де көтеріледі. Ақ гүлдің қасиетін ашып берген кіп-кішкентай
С
әкенге ризамын. Көбейе бер, адалдықтың ақ гүлі!

Ш
ӘКІРТТЕН ҮЙРЕНУ
Ш
әкірт пен мұғалімнің өзара байланысы бір-ақ жақты болса, яғни
үйретуші – тек қана мұғалім, үйренуші жақ студент болып қалса,
м
ұғалім тез сарқылып қалар еді. Мұғалімнің жан сарайын байытып
отыратын б
ұлақтың бірі – шәкірттің өзі.
Сол себептен де студент айт
қан қызық әңгімеге, бұрын естімеген
қызық сөзге құлақ түремін. Одан айтушының көзқарасы, мінезі,
талабы бай
қалады. Тіпті қуана-қуана қойын кітапшаға өздерінің
к
өзінше жазып аламын. Реті келгенде, «Мынау пәленшенің аузынан
шы
ққан сөз!» – деп келесі курстың студенттеріне айтып отырамын.
Б
ұл – алдыңдағы студент бағынышты біреу емес, бәріміз бірігіп
жасап жат
қан Оқу дейтін үлкен бір шығармашылық еңбектің
біргелесі деп 
қарауға үйретеді. Мына бір әдемі жұмбақты Нұржан
айт
қан:
Тамар тамшы жерге жетпес,
Қамар белбеу белге жетпес.
Шешуін таба 
қою оңай емес: Сырға мен білезік. Қасиетті жеті саны
туралы Б
өкенбайдың пікірі: «Жеті санының қасиетті болуы өмір
т
әжірибесінен туған. Жеті санының өзі «жету, жетілу» ұғымын
білдіреді. Баланы
ң ақыл-есі жетіге келгенде ғана жетіледі.
Шала ту
ған бала жеті айлық болса, өмір сүріп кетеді.
Қазақтың «жете», «жеті» сөздері бір түбірден шыққан».
Қалдан айтқан әңгіме:
«Мені
ң әкем – қызық адам. Мектеп бітіріп, оқуға тапсырып жүрген
кезім еді. Сына
қтан екінші рет өте алмай, үйге қайттым. Вокзалдан
т
үсіп, ауылға қалай жетерімді білмей тұрсам, әкем жүр екен. Қолын
алып, амандасып ем:
– Мм, келіп 
қалдың ба? – деді. – Оқуға өте алдың ба?

– Жо
қ...
– Мм, 
үйге қайтасың ғой. Мына бір темірді ала кетші, – деп қолыма
қағазға оралған, мәшиненің бір бөлшегін ұстата салды. Шамасы,
ж
ұмысын тоқтатып тұрған бөлшек болса керек. Сөйтті де, кетіп
қалды.
Өзі зоотехник болып істейді. Астында «Уазигі» бар. Таңның атысы,
к
үннің батысы қалқоздың тірлігімен жүргенін көресің.
Содан автобуспен кештетіп 
үйге жетсем, әкем шай ішіп отыр. Бағана-
а
қ келіпті. Шайын тездетіп ішті де, тағы жұмысқа кетті».
– Ауыл
ға қайтатынын біле тұрып, сені мәшинесімен ала кетпеді ме?
Қалдан мырс етіп күліп жіберді:
– Ала кетпеді. 
Өзім де түсінбеймін, осындай адам... Бұл әңгімедегі
қызықтырған нәрсе – советтік әкімшілдік үкімет жасап шығарған
қарапайым адамның мінезі еді. Жарылқаушы үкіметті баянды ету
үшін қарапайым адам жасаған еңбек өлшеусіз. Сол жолда өмірін де,
денсаулы
ғын да аяған жоқ. Бала– шағасы аштан өліп жатқанда,
қалқоздан бір уыс бидай алғаны үшін сотталған ұрпақтың
санасында 
үкімет адам үшін емес, «адам – үкімет үшін» деген ұғым
қалыптасты. Жоғарыдан қалай ойлауға бұйырса, тек солай ойла.
Бас
қаша ойлаған адамды бауырың болса да, аяма, сонда жақсы
адамсы
ң. Адам «винтик пен бөлшекке» айналды. Осыдан «өз баласын
қалқоздың мәшинесіне мінгізіп алып келуге» партиялық ары
жібермейтін 
әкелеріміз туды.
Е
ң қызығы, адал адамды осыншалық аянышты күйге жеткізген
партиялы
қ аппараттың, қылмыс пен сұмдықты өздері жасап
жат
қанынан хабарсыз едік.
ОЙЛАНДЫР
ҒАН БІР ӨЛЕҢ

Саба
қ барысында мектепте болсын, жоғарғы оқуда болсын, көркем
шы
ғарманың тексін оқытуға мән бермейтінімізге көзім жетті. Біздің
о
қуымызда шолушылық, сипаттаушылық басым. Студенттер
ж
үздеген шығарманың атын естігенімен, нақты біліп шыға алмайды.
Ұлы Науаиді өсірген ескі мектеп дәстүрінде мұғалімнің бір ғана
ш
әкіртпен отырып оқитын сабағы болады екен. Шәкірт бала тізесіне
кітабын ашып 
қойып, оның әр жолын, әр бетін қалай түсінгенін
талдама
қ. Қазіргі оқуымыздағы жетпейтіні – осы. Сабағымыз жекеге,
оны
ң дара қасиетін дамытуға емес, орташа көпшілікке (топқа,
курс
қа) арналған. Тіпті «Абай жолы» туралы небір әдемі
т
ұжырымдарды айтып бере алатындардың ішінде әлі сол кітапты
қолына ұстап көрмегені бар. Бұған кімді кінәлайсың, өйткені өзім
о
қытатын «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі» курсына бөлінген 30-40
са
ғат міндетті лекция мен 20 шақты сағат семинар әдебиетіміздің
мы
ң жылдан астам тарихының бойымен жүгіріп өтуге ғана жарайды.
Өлеңге шұқшиып отыруға уақыт жетпейді. Студенттің мамандығына
тікелей 
қатысты емес сабақтарды азайтып, оның есебіне өз
маманды
ғын терең оқытуға мүмкіндік берсе ғой.
Өлеңнің тексімен жұмыс істеуге ой салған студенттердің өзі болды.
Қазіргі жастардың біразы:
Алаштан байта
қ озбаса,
Арабыдан атты сайлап мінбен-ді!
К
үлікке тастай болып тимесе,
Үстіме көбе сайлап кимен-ді!
деген жолдарды толы
қ ұға алмайды. «Алаш», «арабы», «күлік»
с
өздерінің мағынасы түсініксіз. Мысалы: алаш – алты алаш, арабы –
араб тектес асыл т
үқымды ат, күлік – тұлпар, сайгүлік, көлік, күлік
с
өздерінің арғы мағынасы бір екенін біле бермейді. Осындайда
өлеңнің тексін талдаудың екі жақты пайдасы барын білдім. Бірі –
б
үгінгі қазақтың үғымынан шығып кеткен ескі сөздерді үйренеді.
Екіншісі – талдаушыны
ң өз пікірін айтуға мүмкіндігі бар.

Бір жолы Ш
әлгез жыраудың мына бір толғауының мағынасын бір
ауыз с
өзбен айтып беруді мақсат еттік.
Ша
ғырмақ бұлт жай тастар,
А
ғытқан қойды жол бастар,
А
қ желкенді жел бастар,
Ғадыл төре ел бастар,
Батыр жігіт жау бастар,
А
ға жігіт қол бастар,
Шешен адам с
өз бастар.
Құсты жисаң, бүркіт жи,
Қыс тоныңды түлкі етер.
Бір жа
қсымен дос болсаң,
Азбас-тозбас м
үлік етер.
Бір жаманмен дос болса
ң,
К
үндердің күні болғанда,
Ж
ұмла ғаламға күлкі етер.
Б
үл өлеңде кітапта дүрыс берілмеген екі сөз бар екен, оларды
т
үзеттік: «Мүлік етер» сөз тіркесі естілуі бойынша, «мүлкі етер»
болып жазылып, ма
ғынасын көмескілеп түр. Екінші, «жүмла ғалам»
– «жімле 
ғалам» болып жазылыпты. Дүрысы – арабтық «жүмла» сөзі,
«барлы
қ», «түгел» деген мағынаны білдіреді. «Жүмыла көтерген жүк
же
ңіл» деген мәтелдегі осы сөз.
Сонымен 
өлеңнің мәнін ашуға он бес минөт уақыт алып, жазуға
кірістік. Талап ма
ған да ортақ. Себебі мүғалімнің қосыла жүмыс
істеуі ш
әкірттерге шабыт беретіндіктен, өзім де қосыла жазып
жатырмын. Аздан со
ң ақ қағазға мынандай жолдар түсті: «Өмірде әр
н
әрсенің өз заңдылығы бар. Әр қозғалыстың бір 56 себебі бар.
Таби
ғат пен адам мінезі үйлеседі. Ірілік ой-санасы ірі адамның
қолынан келеді. Жақсылық жақсының қолынан келеді. Жақсы мен
жаманды айыра біл...»

Он бес мин
өт өтіп, алдыма шағын философиялық туындылар жинала
бастады. К
өз жүгіртіп өткен соң, қызықтыларын оқып шықтық (Өз
жаз
ғанымды да жасырып қала алмадым).
Са
ғындықтың шағын шығармашылығы:
«Мені
ңше, өлеңнің ой түйіні жыраулық өмір тәжірибесінде жатыр.
Бас-ая
ғы он төрт жол өлеңде бүкіл өмір тұр. Үлкен өнер теңізінде
желкенін жел кернеген Шалеке
ңнің артына қайырыла бір қараған
с
әті ме, тағдырынан тахит жеп, күрсінген кезі ме, әлде ұрпағына
үрке қарап айтқан уәзинасы ма – ол оқырманның өрелігінде!»
Ба
қыт:
«Жел 
қуған бір әншейін желөкпе бұлт болғанша, жердің шөлін
қандырып, шатырлатып жай тастар шағырмақ бұлт болыңыз. Алға
шы
ғар серкелері болмаса, көк біріге жолығар көптің бірі болғанша,
к
өк серкесі болыңыз, Ақ желкендей желбіреп жеке шыққан үмітке
ал
ға апарар не пайда, ебінің желі болмаса. Аласармауын арманның,
үзілмеуін үміттің тілек етіп, жел болып ақ желкенді үрлесек,
арты
ңдағы ел қоштар. Әділ болсаң, ел баста; ел бастасаң, әділ бол,
елі
ң жамандық көрмес. Тыныштығыңды бұзып, ел шетіне жау келсе,
қаруыңды алып қол баста, намысыңды таптатып, тегін олжа
болмас
қа. Құсты жисаң, бүркіт жи, көп қарғадан не пайда?
Қауқылдаған көп жаманнан қалың досың болғанша, басына іс
т
үскенде табылатын қасыңнан-жалғыз досың жетеді, сүйеу болып
қалмаққа!»
Ш
әміл:
«Мына 
әлемді қылаусыз пейіл ұстап тұрғанын,
Жырау баба, сен адал ниеті
ңмен жырладың.
Өлең сырын түсінем деп кергу де далбаса,.
Шыр
қап салар ішіңнен өз өлеңің болмаса.
Әркімге бір таңданып, әркімге бір көз қадап,
Т
ұрлаусыздық танытсақ, ойда нәр жоқ, сөз – салақ.
С
өзд,ің дәмін саналы жандар ғана ұқпаса,

Біз айт
қан сөз белгілі болмайтыны мықты аса,
Арлы 
ұлдардың ішінде лауламаса алаулар,
К
өтерілмес еді ғой жеңіс үшін жалаулар.
Өлім келіп ақырын өшіргенде сананы,
Жа
қсы болсам деген тек ниет қана қалады.
* * *
Ұрпақтарға мұра сол – аталардан қалған сөз!»
Г
үлсара:
«
Әрбір жолы терең ой-мағынаға толы неткен жыр шумақтары».
С
әния:
«Ш
әлгездің бұл толғауын оқып отырып: «Жыраудың айтайын деген
ойы – мынау», – деп т
үю қиынның-қиыны. Қайта-қайта оқып
шы
ғып, «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін» таба алмау – менің
ғана осалдығым емес-ау...»
Иман
ғалиев Б:
«Ш
әлгез жырау бұл ағытпа данышпандық толғауында жақсылық пен
жаманды
қтың, достық пен батырлықтың, ерліктің, әділдіктің
ба
ғасын таразылап, ұрпаққа өсиет-нақыл ретінде айтқан».
Ысрайыл:
«
Өресі биік, зерделі адамның аузынан шыққан, айтары мол өлең
жолдары. 
Әр жол өзінше бір ой айтып тұр. Құтты бір мақал іспеттес.
Сонымен бірге 
әр жол бір жаңа өлеңнің тақырыбындай әсер береді.
Қалай десек те, аталы сөз екені анық».
Саба
қ өтіп жатты. Бірақ осы тәсілімнің дұрыстығына анық сенімім
болмай, «б
ұл өзі мектепті қайталау болып кеткен жоқ па?» – деп, екі
ойлы болып ж
үргенде, «Останкинодағы он бес кездесу» атты кітаптан
Д. Лихачевты
ң мына сөздерін оқыдым: «Бір кездері университетте
Л.В. Щерба студенттермен баяу о
қу дейтін сабақ өткізетін, оны басқа
о
қытушыларға да ұсыныс ететін.

Я
ғни бір шығарманы әр жолына түсініктемелер бере оқып, тереңдей
талдайды... Осылайша біз де «Мыс салт аттыны» о
қып шықтық, бір
жылда бірнеше жолын 
ғана талдап үлгірдік.
Осындай саба
қтар әдебиеттің мәнін түсінуге, әдебиетті сүюге
үйретеді».
Б
ұл пікірдің өз ойыммен қабысқаны сондай – енді күдіксіз, күмәнсіз
текст о
қуға мән беретін болдым. Шәлгездің бір толғауын талдауға
жіберілген уа
қытқа өкінбеймін.
БАТА
Өмірімізге жаңадан орнай бастаған демократия заманынан бұрынғы
уа
қыттарда студенттерге ескілікті салт-сана, мұсылманшылық туралы
еркін айту
ға мұғалімдердің батылы бара бермейтін. Сонда да болса
ғылыммен, адамшылықпен байланысты ой тастайтын пікірлер есебін
тауып жеткізіліп жатады. 
Әдебиеттің, тілдің тарихын оқытатын
м
ұғалімдер ол мәселеге бармай тұра алмайды.
Тарихымыздан г
өрі көз алдымыздағының оңайлығына қызығып,
содан жеген арзан жемісімізге м
әз болған адамшылыққа кереғар
кездер еді 
ғой. Заманның барысын тез ұғатындарымыз пышақтың
ж
үзіндей қылпылдаған тарих тереңінен қашқақтап, үй іргесінен ұзап
шы
қпай, ұзасақ, көршідегі көк ауылмен дос болғанымызды, содан
үйренгенімізді айтып мақтануды сіңірдік. Жастар жағы салт-дәстүр
дегенні
ң не екенін білуден қалып бара жатты. Сөйтсе де: «Өз
тарихы
ң бар, көне дәстүрің бар», – дегенге құлағын тігіп, ұғып
алу
ға тырысушылар да болушы еді. 60-70 жылдардағы студенттердің
к
өңіл-санасын оятқан профессор Б. Кенжебаев, профессор Т.
Қәкішев, 3. Қабдолов, X. Сүйіншәлиев, М. Жолдасбеков, Р.
Н
ұрғалиев сияқты адал ұстаздарымыздың батырлығының арқасында
бізді
ң ұрпақ өсті, ендігі кейінгі жастардың көкірегіне рухани ұлттық
сананы сі
ңіру сол ұрпақтың міндеті болып қалды. Репрессияны
к
өзбен көрмегендіктен еркіндеу болған шығармыз, өз ұлтын кем

т
ұту тәрбиесімен өскен жасқа сол халықтың даналығын ұқтыруды
саба
қтың мақсатына айналдыруға тырыстық. Мысалы, «Денсаулық
үшін алып қояйық!» дегеннен басқа тілек айтуға шорқақ кей
жастарымыз
ға қазақтың Батасы ескіліктің қалдығындай көрінетін.
Батаны
ң астарында қаншалықты даналық, кісілік жатқанын ұқтыру
қиын еді. Ал Батаның мазмұнына үңіліп қарасақ, қазақ баласы атам
заманнан бір-біріне жа
қсы тілек айтып келген ғой. «Жақсы сөз –
жарым ырыс» дегендей, оны
ң сылтаулары көп: дастарқан қайырса да,
баласы ат
қа мінсе де, келін түсіріп, қыз берсе де, біреуі алыс сапарға
шы
қса да, бата беріп жатады. Және ойдан құрап, қиыстырып айтуға
қандай шебер! Қазақтың ақсақалының аузынан шыққан батасы өзіне
лайы
қ, өзі батасына лайық бола білген. Жазушы Б. Нұржекеевтің
«Жау жа
ғадан алғанда» романының кейіпкері Кебекбай мынандай
бата береді:
Та
қыр жерде тайғақ бар,
Т
әңірім содан сақтасын!
Бату бар жерде б
әле бар,
Машайы
қ содан сақтасып!
Ш
ұқыр жерде сайтан бар,
Са
қтаушы содан сақтасын!
Ойна
қтаған оң қолың
А
қ білекте қарыссын!
Қимылдаған екі аяқ
Табаны
ңда қарыссын!
Аузы
ңдағы отыз тіс
Та
ңдайыңда қарыссын!
Құдай қосқан қосағың
Біргелесіп 
қарыссын!
Басы
ң жерге жетпей
жаманды
қ көрме, жаным!
Д
әулетің зияда болсын!

Д
ұшпаның пияда болсын!
Ұлың ұяда болсын!
Қызың қияда болсын!
Адамны
ң жаласынан,
Б
ұлттың аласынан, бәлесінен
К
өрінер-көрінбес мың да бір бәлесінен
Патша 
құдайым өзі сақтасын!
Әумин!
Б
ұл батаның шағын түрі М.-Жүсіп Көпеевтің жазбаларында
кездеседі екен. Атам 
қазақ жазбай, жадында сақтаса да, еш нәрсесін
селкеулетпей, 
ұрпағына жеткізіп отырған ғой. Әлгі сөздердің неше
ж
үз жылдық тарихы бар екенін ажырату оңай емес. Ал осындай
баталар б
үгінгі күні де әр үйде айтылып жатса, артық болар ма еді?
Батаны
ң өзі айтушының кісілігін, ой-өрісін, білім– парасаттын
танытатын кішігірім шы
ғармашылықтың бір түрі деуге болады. Бата
беру салты VIII 
ғасырларда Сыр бойында өмір сүрген Қорқыт
бабамызды
ң заманында бар екен (арғы тарихы оның ар жағында
жат
қанына күмәніміз жоқ). Қорқыт бабаның айтқан баталары
ғасырдан-ғасыр қуып бізге жетіпті. Кейінірек хатқа түсіп кеңдіктен,
өз дәуірінен асып келіп, бүкіл ортағасырлық философияның
адамшылы
қ, ар-ұят өлшемдерін баяндайды. Қорқыт баба былай
депті:
«
Өміріңше асқар тауың құламасын! Көлеңкелі дарағын, солып,
қуармасын! Ақ сақалды әкенің барар жері жұмақ болсын, ақ шашты
ана
ңның жүрген жері саялы тау болсын! Сені құдай ұлыңнан,
ту
ғандарыңнан айырмасын! Өзіңе кең жайлау болған Қаратау
к
үйремесін! Көлеңкелі биік дарағың көктеп, көгере берсін! Тасып
а
ққан өзендерің шөлге айналмасын! Жаманның сөзіне ерме!
Қабырғаң болса жүрерсің, шеміршек болса нығаяр. Ажал сағаты
сорып, ашы
қ көзің жұмылғанша сені құдай өз дініңнен
айырмасын!» (
Ә. Қоңыратбаев аударған «Қорқыт ата» кітабынан).

Саба
қта Қорқыттың батасын әрі оқып-бері оқып: «бұл батаны
аудиторияны
ң бір көрнекті жеріне ірі әріппен жазып, іліп қояр ма
еді!» – деген ой
ға келеміз. Айналамызға қарасақ, М. Горький айтқан
ұлы сөздер ілулі тұр. Қорқыт сөздерін ойша қасына қойып көрсек,
айырмасы жер мен к
өктей. Қандай– қандай заманға тап келерін
Қорқыт баба қайдан білсін!
Қиял жүйрік қой, енді өзімізге бата-тілек айтудың реті келсе, не дер
едік деген ой келеді. Алдымызда
ғы ақ қағазға өз өміріміздегі бірінші
батамызды жаза бастады
қ.
Г
үлнар берген бата:
«
Өмірдің шеті де жоқ, шегі де жоқ, толассыз зулап жатады. Осы
өмірде, ең алдымен, ақ сүт беріп аймалаған анаңды сыйла, асқар тау
боп к
үш-қуат берген әкеңді сыйла! Өзің адам деген ардақты атқа ие
бол
ған соң, өмірді тек қана адалдық жүрегіммен, адамдық
сезімі
ңмен түсін! Адамгершілік деген ұлылықты дарыта біл!»
Құралай берген бата:
«Д
үниеде бәрі де болады: қуаныш та, қайғы да. Басыңа бақ қонған
ба
қытты, шадыман шағыңда өмірде қайғы барын ұмытпа! Төбеңе
қара бұлт үйіріліп, түңілген шағыңда өмірде қуаныш барын
ұмытпа!»
Марал берген бата:
«Жан д
үниеме тыным бермей
К
өп тілектің тұрғаны-ай,
А
қ қағазға түспей жатып,
Жамырап кетті-ау б
ұл қалай?
* * *
Өмірде байыдым деп қуанбашы,
Қымбат, әсем мүлікке уанбашы.
Адамды зат
қа теңей көрме, жаным,
Адалды
қ болсын сенің ар-иманың!»

Айман берген бата:
«
Қазағымыздың қара шаңырағының уықтарын қадаса білейік!
Ша
ңырағы түсіп кетпей, күлдіреуіштері босап кетпестей етейік!
Өзіміз ардақтаған тілімізді ала-құлалықтан тазарта білейік!
Қазақтың салтын ұмытпай, салиқалы ана бол! Ана – әрқашанда
болаша
қтың жолы!»
* * *
Осы батаны берген д
өңгелек көзді, ер мінезді әдемі қыз Айман
дипломын ал
ғалы жүргенде, кенеттен бала үстінде қайтыс болып
кетті. 
Қыршынның соңғы батасы екенін білсемші!
ЖЫЛЫНУ
– 
Өркениетті елдерде мыңдаған адамдардың күнделікті қаптаған
тіршілігінен уа
қыт тауып, дінді уағыздаушының алдына жиналып,
оны
ң айтқан сөзін жалықпай тыңдауының себебі неде екен?
– Уа
ғызшының кісілік тұлғасы, мәдениеті, терең біліміне қоса мына
с
өздері ғой деймін: «Құдай сіздердің әрқайсыңызды сүйеді! Мен
сіздерді с
үйемін!»
Аудитория ма
ңайында бірінші курстағы Сәуле кездесіп қалды. Кекілі
жалбырап, жиі-жиі а
қсия күлгенімен, ар жағында бір қобалжушылық
бар. Мінезі ж
ұмсақ баланың бірінші курстағы жаңа ортада кездескен
қиыншылықтардан, тез-ақ жасқанып қалатын кездері болатын еді
ғой. Осы жерде анасынан ажырап қалған еліктің лағындай болып
жаута
ңдап тұрған кекілді қызды сондай жақсы көріп кеттім. Қолым
еріксіз 
өрулі қысқа бұрымына қарай барып, шашынан сипадым.
К
өзіне көзім ұшырасты. Саусағым бір жылу қуатын алғандай, денем
де жылып кетті. 
Қызымның да бет ұшы қызара қалып, бір-бірімізге
жылына 
қарадық. Іштей:
– Ма
ған көңіл аударшы. Менің жақсы болғым келеді.

– Сен жа
қсы баласың. Сені жақсы көремін, – деген диалогтер жүріп
жат
қандай.
Әрбір адам жылы сөзге, тіпті маңдайынан сипағанға зәру. Өмірде
жылы с
өзді аз еститін балалар ызалы болады. Мейірім көрмеген адам
қатал болады дейді. Үйінен бірінші рет ұзап шыққан қыз анасының
ала
қанын аңсамас дейсің бе?..
ЭТЮДТЕР
Бір о
қытушы аудиториядағы студенттерге:
– Немене, б
әрің бірдей ғалым, жазушы болам деп отырсыңдар ма?
Ауыл
ға барып, көп мұғалімнің бірі боласыңдар! – деді.
Беделді ауыздан м
ұны естіген студенттің ойында: «Түк шықпаса,
м
ұғалім болады екенмін ғой», – деген көңілсіздік қалды.
Б
ұдан былайғы бірінші курстағы сабақты:
– Д
үниедегі ең тамаша мамандықты қалап алғандарыңызбен
құттықтаймын! – деп бастағым келіп тұрады. – Мұғалім көп. Бірақ
жа
қсы мұғалім қашанда аз. Бала аңсаған ұстаз болшы!
* * *
М
ұғалімнің еңбегі журналға оның өзі қойған көтеріңкі бағалармен
есептеліп келе жатыр. 
Ұстазының қандай екенін шәкірттің өзінен
арты
қ кім біледі? Баланың еркіне салса, кейбір апайы мен ағайының
саба
ғына кіргісі келмес еді. Міне, біздің әділ бағамыз – осында! Ал
қорқыту мен міндеттеу арқылы оқытатын мектепте қатал мұғалімнің
ба
ғы жанбақ. Осындайда бала болып кетіп: «Қайдасың, қызық са-ба-
а-а
қ!» – дегің келеді.
* * *
Өскен елдер ендігі 20-30 жылда мемлекеттің қандай болатыны бүгінгі
жеті жасар бала
ға бөлінген көңілге байланысты деп есептейді.

* * *
Мектеп педагогикасын зерттеушілерді
ң айтуынша, 5-6– класқа барған
о
қушылардың 80 процентінің жүйкесі бұзылған. Он төрт жастағы
әрбір үшінші баланың ілінбелі ауруға ұшырай бастағаны байқалса,
бітіретін баланы
ң жартысының көзі алыстан дұрыс көрмейді. 30-40
процентіні
ң жүрек тамырының қалыпты жұмысы бұзылған, 20-30
процентіні
ң жүйкесі нашар. Көп ұзамай, осы баланың біразы класты
аудитория
ға ауыстырып, студент орындығына келіп жайғасады.
К
үнделікті 6-8 сағат аудиториялық сабақтан, мамандығы үшін
қажеттілігі шамалы пәндерден, есепсіз тапсырмадан шаршап,
мезгілімен д
ұрыс тамақтанбаудан әлгі проценттердің қаншаға
өсетінін айтпаса да түсінікті. Бесінші курстан дені сау студентті таба
алмаймыз ба деп 
қорқамыз.
* * *
«Тапсырманы к
өп берсем, көп біліп шығады» – дейтін әдістің білімге
білім 
қосары шамалы. Студенттің кінәсін оңай есептеп, мұғалімнің
ж
ұмысын жеңілдететін, ізденуден «сақтайтын» оңай жол. Бұл да –
о
қудағы өктемдік тәсілдің бірі. Ал кейбір емтиханда еске сақтауға
о
қиғаның болған күндерін жатқа сұрап, шәкірттің сабақты білген-
білмегенін со
ған қарап анықтайтын мұғалімнің мақсаты тіпті
т
үсініксіз. Қажет болғанда, анықтама кітапшалар бар емес пе?
* * *
Адамды
қ қасиетінен айнымайтын үлкен жүректі ұстаз еш уақытта
студентті
ң арына тимейді. Мақтауменен бала өседі. Семинардағы бір
ауыз пікіріміз 
үшін көкке көтере мақтаған ұстаздың қанатты сөзінен
кейін биіктеп, 
қиялмен қалықтап, жұпыны жатақхананың алдына
жеткенде 
ғана жерге түсуші едік. Сол ұстаз берген кішкентай қанат
та
ң атпай кітапханаға қарай алып ұшатын. Қауырсын қалам беріп,
небір «
ұлы ойды» қағаз бетіне шимайлататын.
Самайы к
үмістенген сол ұстаздардың айналасында өңшең бір
талантты балалар ж
үреді. Енді ойлап қарасам, талаптыдан талант
аш
қан ұстаздың өзі екен.

* * *
Студентті
ң жалқаулығын айтып ренжіп отыратын мұғалімге:
«Бала
ңызды мақтайсыз ба?» – дегің келеді.
С.Н. Лысенкова былай деп жазыпты: «Саба
ғыңның нәтижелі болуы
класта жан
ға жайлы жағдай жасай алуыңа, адал ниетіңе, көмектесуге
әзір тұрушылығыңа байланысты. Ондайда балаңыздың жүзі жарқын,
өзі еркін, ынталы және ықыласты.
Өйткені мұғалімнің назары олардың кемшілігі мен қатесін аңдуға
емес, кішкентай 
ғана жетістігі мен жеңісін байқауға бағытталған».
– Б
ұл сөздің бізге қатысы жоқ, онда мектеп туралы айтылған, ал біз
жо
ғарғы оқу орнымыз, – деп, сұқ саусағын төбеге қарай көтеруі
м
үмкін біреудің.
Қайдам? Әр уақытта Мағжан «Педагогикасын», Ш. Амонашвилиді,
С.Н. Лысенкованы о
қыған сайын күшейтілген тоққобдидай шабыт
аламын.
Жо
ғарғы оқу орнында оқытушының мүмкіндігін студенттер жазған
анкетамен аны
қтауға талаптанған кездер болды. Мұндай науқандық
шара о
қу сапасына өзгеріс әкеле алған жоқ. Себебі әр мұғалім өз
жауапкершілігін 
өзі ойлап, өзіне-өзі анкета жүргізіп отыруға жетпесе,
еш н
әрсе өзгермесі анық. Мұғалімнің сабақтағы шығармашылығы
жазушыны
ң шығармашылығы сияқты, жан-жүректің ізденісін қажет
етеді.
* * *
Студентті
ң өмірі стреске толы. Соның бірі – емтихан. Емтихан
қабылдаудың көпшілікке таныс қалпын еске алайықшы:
Емтихан алушы м
ұғалім студентпен ара қашықтықтың неғұрлым
алша
қ болуын естен шығармайды. Қатаң тәртіп, «жалған
ұстанымға» мықты болуға тырысады.
М
ұның өзі жауап берушінің беймәлім қорқынышын туғызатынын
білсек те, сыр бермей, с
ұстана қалатынымыз бар. Содан емтиханның
ма
ңызы арта түсетін сияқты. Әсіресе сабаққа келмегендерге:

«К
өрейінші бәлем-ді!» – деген ашу түрімізден оқылады. Жүйкесі
әлсіз балалар есіктің аузында екі шекесін тас қылып қысып-алып,
к
өзі бақырайып, аузы жыбырлап, кіруге бата алмай тұрады. Сабақ
жатта
ғаны, иә болмаса, құдайға жалбарынғаны белгісіз. Алдыңа
келгенде, білгенін айтып та жеткізе алмайды.
Осы к
өріністі бақылаудан кейін дәптеріме «Өзіме талап» деген
та
қырып жазылып, асты сызылды:
«Студент – 
өзімдей адам. Ертең-ақ маман болып шығады. Әзір білім-
т
әжірибесі аздығына кінәлі емес. Аз білгеніне, тіпті білмегеніне
та
ңғалма. Оған көмек керек, айтқаныңа қызықтыр».
Ғалым болумен бірге педагогтің құдіретін сіңіре алған ұстаздың
ш
әкірттері бақытты ғой. Педагогтің тамаша қасиеті алдындағы
адамны
ң жанын түсінушілігі дер едік. Кез келген ғалымның педагог
бола алмайтыны сонды
қтан болар.
М
ұғалім білімді баланың жаны мен жүрегіне жеткізу үшін өз
ж
үрегінің сыр сандығын ашады.
* * *
Ұстаздың да өз ұстазы бар. Біздің ұстаздарымыз Мұхтар ағайын,
Есма
ғамбет ағайын айтып, тәнті болады. Ал біздің көз алдымызда:
мейірімді ж
үрегі талапты баланы іздеген Бейсембай ағайдың, әр
лекциясы кісілік саба
ғындай Зейнолла ағайдың, айтқанынан «Мен –
адалды
қ» деген азаматтық үн естілетін Тұрсынбек ағайдың келбеті
т
ұрады.
– Олардай болу 
қайда? – дейтін шәкіртіме:
– Анау аспан
ға қарашы, жұлдыздың бірінен-бірі жарық. Сенің де өз
ж
ұлдызың табылғай», – деп тілеймін.
* * *
– М
ұғалімнің бақыты неде? – дейді студенттер. Ойымша, алдыңда
кеше 
ғана отырған ұялшақ баланы көп жылдан кейін кездестіріп,
адам бол
ғанын көріп қуану.

К
өз алдыма жетпісінші жылдары оқыған Айнаш келеді. Бриджит
Бардо
ға ұқсап, кекілін қасын айналдыра кесіп қойған ойнақы қыз
еді. 
Қалалы жерде өскен, ойындағысын айта салатын ерке. Кекілінің
астынан 
қиғаш көздері секіріп кеткелі тұратын.
Айнашты он ша
қты жылдан кейін көрдім.
– Сен бе, бас
қа ма? – деймін, Бриджит Бардоны тани алмай. Шашын
арт
қа жабыстыра қайырып, желкесіне үйіпті. Екі-үш баланың анасы
болып толысыпты.
– Мектепте м
ұғаліммін. Күйеуім де – мұғалім. Түркістанда тұрамыз,
– дейді. С
өзі салмақты. – Сабақ бергенде, сіздерді еске аламын.
«М
ұғалімге рақат қой, сабақ оқымайды» деуші едім, – деп күледі.
...Педагогті
ң бақыты осы шығар.

жүктеу/скачать 2,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: