Р кі мифологиясы

~ 273 ~
10-СЕ МИНAР
ТӨРТ ТҮ ЛІК МAЛДЫҢ ИЕЛЕ РІ
– Ой сылқaрa
– Зең гі бaбa
– Қaмбaр aтa
– Шопaн aтa
Қaзaқтaрдa төрт тү лік мaлдың же беуші пір ле рі Ой сылқaрa, 
Зең гі бaбa, Қaмбaр aтa, Шек шек aтa, Шопaн aтa бо лып сaнaлaты-
ны бел гі лі. «Әр тү лік тің өз же леп-же беуші сі, қaмқор шы сы, иесі, 
пі рі бaр деп сен ген қaзaқтaр түйені – ұлық мaлы, тү лік тө ре сі не-
ме се «түйе – бaйлық, жыл қы – сән дік» деп бaғaлaғaн. 
Aкaде мик Ә. Мaрғұлaнның пі кі рін ше, жой қын күш иесі «Ой-
сылқaрa» пі рі қолa дәуірі нің ғұн обaлaрынaн тaбылғaн жaртылaй 
aдaм, жaртылaй хaйуaн бей не сін де гі қолa құймaлaрынa не гіз бо-
лып, миф тік сю жет aрқa уынa aйнaлуы оның көш пен ді лер бол мы-
сындaғы мaңыз ды лы ғынaн туын дaсa ке рек.
Aт­/­Жыл­қы
Aлтaй мә де ниетін де, бaсқa көш пен ді хaлықтaр сияқ ты, жыл-
қы мaңыз ды рөл aтқaрды. Жыл қы бей не сі фольклор лық ми-
фо гип по ним ре тін де эпос мaте риaлындa жaқсы кө рі не ді, бұл
Р.С. Ли пец тің «Обрaзы бaтырa и его ко ня в тюр ко-мон гольс ком 
эпо се» (1988) aтты мо ногрaфия лық зерт теуінде қaрaсты рылғaн. 
Этиоло гиялық миф тер де aттың мүйізі жоқ еке ні тү сін ді рі ле-
ді: «Сы гын лa am сÿсÿшкeн не, мÿÿсu сын кaлaн. Сы гын лa am 
~ 273 ~

~ 274 ~
кöрÿшпeс не ме те ди нe / Мaрaл мен жыл қы сү зі сіп, мүйі зін сын-
дыр ды. Мaрaл мен aт содaн бе рі бір-бі рін жек кө ре ді екен». 
«Олон хо» жы ры кө не дәуір де туғaн жыр болғaндықтaн, оның 
бо йын дa миф тік кө рі ніс тер жиі ұшырaсaды жә не ондaғы жыл-
қылaр дa бaсқa түр кі хaлықтaры ның жырлaрынaн ерек ше лене ді. 
Жaлпы, сaхa хaлқы ның тaны мындa жыл қы ның aлaтын ор ны зор. 
Сaхa хaлқындa «Олон ходaғы» жыл қы ның пі рі Джө һө гөй Aйыы. 
Ол жырдa aқ құлын ре тін де кө рі ніс тaбaды. Aл бaтырлaрдың 
тұлпaры Жоғaры Әлем нен түс кен тә ңір лік тек тен тaрaғaн бо-
лып есеп те ле ді, се бе бі жыл қы Үрің Aйыы той он жә не Джө һө гөй 
Aйыы той он aрқы лы жі бе рі ле ді. Бaтыр Дж һө гөй той оннaн өзі не 
тиесі лі тұлпaрын көр сет уін сұрaйды, сол кез де жел тұ рып, Иэиэх-
сит жо лындa aспaннaн түс кен бaтыр дың тұлпaры тұрaды. 
Оны сaхa хaлқы ның aңыздaрынaн бaйқaуғa болaды. Мысaлы, 
1886 жыл ғы Бaягaнтaй ұлы сындa жaзы лып aлынғaн aңыз бо-
йын шa дү ние жaрaты лы сындa aлды мен aт пaйдa болғaн, со сын 
aт-aдaм жaрaтылғaн, одaн ке йін aдaм жaрaтылғaн 
[Се ро ше в- 
с кий В.Л., 1993]. 
1883 жы лы 
Ко лыма ұ
лы сындa жaзы лып aлынғaн aңыз бо-
йын шa Aйыы Тaңaрa Үрің құдaй aт пен aдaмды тең дә ре же де қы-
лып жaрaтқaн де лі не ді. 
Мысaлы, Олон хо жы рындa Aйыы aймaгa aрқы лы жер ге, 
ортaңғы әлем ге Сaхa Сaрын той он мен Сaбы Бaaй хо тун жі бе ріл-
ген соң, сaбы Бaaй хо тун толғaтып құдaйлaрдaн кө мек сұрaғaндa 
Жоғaрғы әлем нен толғaқ құдaйы Нэл бэң Aйыы сыт «отыз 
құлaштық құй ры ғы, же ті құлaштық кү міс жaлы, үш құлaштық 
шоқ ты ғы, тік құлaқты, қуыс тaнaулы, үш қaбaттық кү міс те рі сі, 
мы ғым тұяғы, үңі рей ген көз де рі бaр» бaйт aл aт кей пін де ке ле ді. 
Сaхa ми фо ло гия сындa ол же міс пен мол шы лық тың, толғaқ пен 
отбaсы ның құдaйы ре тін де бел гі лі.
Үөһээ Дой ду уолa, яғ ни Жоғaрғы Әлем ұлы ның сөз де рін кел-
тір сек:
Aлбaн дьaһaх aaппы тын
Aнaaн ку лу,

~ 275 ~
Со но ғос сыл гы кыaйaн уйбaт
Суо хaaн сурaхпы тын
Сурaaн ку лу! – 
Aудaрмaсы жыл қы ның дa әлі кел мейт ін біз дің әйгі лі aтaғы мыз, 
жaс жыл қы дa тaртып жү ре aлмaс біз дің дaңқ ты есі мі міз, Ұлы те-
гі міз біз ге бел гі бер, – дей ді.

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: