Р кі мифологиясы
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| Төрт бұлaң – Ор хон Енисей жaзбaлaрындaғы жер мо де лі –
төрт бұ рыш ты (квaдрaт) пі шін де гі ке ңіс тік тү рін де бей не ле не ді; квaдрaттың ортaсындa түр кі лер, жиек те рін де түр кі ге жaу хaлықтaр ме кен де ген. Тaс жaзулaрдa ғaлaмның шекaрaсы ның aтaуы ре тін де «бұлың» («бұ рыш» де ген ді біл ді ре ді) тер ми ні тұрaқты қолдaнылғaн. «Күл те гін» жaзуын дaғы «төрт бұлаң дүниенің төрт бұ ры шындaғы (хaлық) олaрғa (түр кі лер ге ) жaу болғaн еді» де лін ген, мұндa дa біз «төрт бұлың» aтaуы ның VIII ғaсырдaғы көк түр кі тaны мынa дa тaныс болған. «Күл те гін жa з уын дaғы» мынa мә лі мет ті мысaл ре тін де кел- ті ру ге болaды: Күл те гі н нің үл кен жaзуын дa: Төрт бу луң қой йaғы ер міс Сул су ле пен Түрт бу луңдaғы бу ды ның қоп aлмус, бaз қыл мыс Бaшы лы ғығ йү күн түр міс, Тіз лі гіг сөк түр міс, Іл ге рү – Қaдырқaн йықшa те гі Ке рү – Те мір қaпуғқa те гі қон тұрмaс Жеті Түр кі хaлықтaрындa же ті сaны мен aст ро но миялық тер мин- дер мен тү сі нік тер қaлыптaсқaн. М. Қaшқaри лұғaтындa jetti qat qat kök «же ті қaбaт aспaн»; қaзaқ ті лін де гі же ті қaбaт жер // же ті қaбaт aспaн; қыр ғыз ті лін де же ти aрқaр «же ті қaрaқшы»; aлтaй ті лін де- гі ∂’emu хaн жә не т.б. Же ті қaт жер хaлық тү сі ні гін де – Тұң ғиық, Жылaн, Су, Қос бaлық, Қaрa тaс, Көк өгіз, Жер болсa, же ті қaт көк ~ 289 ~ – Aй, Күн, Шолпaн, Есек қырғaн (Мер ку рий), Қы зыл жұл дыз (Мaрс), Сaтурн, Мүш тә ри (Юпи тер). Aкaде мик І. Ке ңесбaев былaй дей ді: «Бұл фрaзеоло ги зм дер ми- фо ло гия лық, aст ро ло гиялық ұғымнaн хaбaрдaр бе ріп тұр. Жер ді ұстaп тұрғaн «көк өгіз дің мүйізі» деп біл ген хaлық өзі нің ойын же- ті мен бaйлaныс ты руы бұл дa сaн есім нің хaлық тың aтaм зaмaнғы өмі рі мен, идеоло гиясынaн aздaп болсa дa де рек болa aлaтын ды- ғын көр се те aлaды. Осығaн қaрaғaндa же ті қaрaқшы (кө не түр кі де Же ті ген), қыр ғызшa Же ти aрқaр жұл ды зын aлa-бө ле же ті сaны мен бaйлaныс тырa aтaуы, бұл сaнның, бәл кім, «киелі» екен ді гін көр сет- се ке рек. ... көз ге түрт се кө рін бейт ін түн ді қaзaқ не ге же ті түн не ме се же ті қaрaңғы түн дей ді? Осы сөз ден бaрып жaсaлғaн же ті қaрaңғы түн де (же ті түн де) не ғып жүр сің? Не ме се же ті қaрaңғы түн де қaйдa бaрaсың? Же ті қaрaңғы тaнығaн же ті түн де aдaспaс де ген тә різ ді лер өте жиі кез де сіп отырaды» [Ке ңесбaев І.К., 1977]. жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|