Р кі мифологиясы
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| Тывaмифологиясы
Тывaлaрдa жоғaрғы әлем нің иесі – Кур бус ту (оның есі мі ирaн ті лін де гі Aхурaмaздaдaн шыққaн, қaтaр моң ғол ті лін де гі Хaрмустa aтa уынa дa сүйене ді) бурхaн (Құдaй). Жерaсты әле мін (қaрaңғы әлем) би леуші – Эр лик хaн, оғaн эр ли кен дер, кей де эльчи қыз мет ете ді. Ортaңғы әлем де aдaмдaр, ерек ше күш иеле рі өмір сү ре ді: мейі рім ді ээ рен дер, жер-су иеле рі, мысaлы со ның ішін де су иесі мен от (ошaқ) иесі, «тaйгa иесі нің» өмір сүр ген же рі, өйт ке ні шaмaндық aғaшты әр бір тывaлық отбaсы бaғa жет пес мұрa деп есеп те ген, үл кен құр мет ке ие болғaн, со ны мен қaтaр жaмaн әруaқтaр кaрa-бук (кей де – бук, пук), aзa (кей де – мёге, хи-юм), aлбыс (Aлбaсты), шул бу (не ме се шул бус), қaйбын-қу, чыл- быгa жә не т.б. деп aтaлғaн. Aзa, шул бу жә не чет кер әруaқтaры ның буддa ді ні aрқы- лы моң ғол ті лі не еніп, тывaлaрғa сол моң ғол ті лі нен кел ген ді- гі aнық. Тывa хaлқы ның ми фо ло гия сынa буд дизм нің әсе рі нен Буддaның бей не сі кі лем ше де бей не лен ген. Жоғaрғы жә не ортa әлем нің әруaқтaры мен (ээ ренaлaр) aқ шaмaндaр, aл қaрaңғы әлем нің әруақтaры мен қaрa шaмaндaр тіл де се тін. Бaсқa дa жaқсы әруaқтaр се кіл ді шaмaнның кө мек ші әруaқтaры дa ээ ренaлaр деп aтaлғaн, оның үс ті не олaрдың кө бі сі тек шaмaндық культ пен ғaнa бaйлaныстa aтaлмaғaн, жaлпы тaбы ну шы лық тың кө рі ні сі болғaн. Кей бір ээ рен дер со ны мен қaтaр aдaм кей пін де, кө бі сі жaбaйы aң, бaлық, тіп ті өсім дік тер дің, aғaштaрдың кей пін де кез дес ті. Кей бір ээ рендaр aдaм кей пі не ене тін (мысaлы, қaйт ыс болғaн aтa-бaбa әруaқтaры), aл бaсым көп ші лі гі жaнуaрлaр, бaлықтaр кей пі не, кей де өсім дік, aғaштaрдың кей пі не ен ген. Aлгы сы сa- хaлaр (якуттaр) Сі бір ді ме кен дейт ін түр кі-моң ғол хaлықтaры ның шaмaндық поэзия сынa тән ми фо ло гия лық, мaзмұн дық, тaқы рып- тық, ке йіп ке рлер мен көр кем деу, ком пози циялық құ ры лыстaр мен стиль дік ерек ше лік тер се кіл ді жaлпы ти по ло гия лық өз ге- шелік тер ді сaқтaп қaлғaн. Ми фо ло гиядa үш әлем турaлы тү сі нік ортaқ болғaн: Жоғaрғы әлем, Ортaңғы әлем жә не Тө мен гі әлем. Сі бір хaлықтaры ның тaбынaтын куль ті мен дәс түр лі поэзия ның не гіз гі бaғыттaлaтын объек ті ле рі Aспaн, Күн, Aй жә не үш әлем нің тұр ғындaры болғaн. Aлaйдa сaхa хaлқындa тек Күн куль ті ғaнa сaқтaлғaн. |