Условия инклюзивных систем образования в зарубежных странах

49 
Ведомствалар жалпы білім беретін мектептерде денсаулығына байланысты мүмкіндігі 
шектеулі балаларды инклюзивті түрде оқытуда педагогикалық ықпал етуді таңдауға, әлемдік және 
ұлттық білім беру жүйесінің мақсатына сай жүйелі бақылау мен мониторинг жүргізуде. Көбіне 
осы елдердегі жергілікті білім беру органдары денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі 
балалардың жалпы білім беретін мектептерде арнайы көмек пен қолдауды ұйымдастыру 
сұрақтарына, жалпы білім беретін мекеменің педагогтары осы топтағы балалардың ата-
аналарымен қарым-қатынас орнатуға, педагогтардың біліктілігін арттыру жүйесіне ерекше назар 
аударуда.
Мысалы, Англияның ұлттық білім беру саясатына сай денсаулығына байланысты мүмкіндігі 
шектеулі балаларды оқыту үрдісіне жергілікті білім беру органдары жауапты. Көрсетілген 
ведомствалар денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың оқу жетістіктеріне 
жүйелі бақылау мен мониторинг жүргізіп, мектептің ата-аналармен белсенді және үйлесімді 
қарым-қатынас ортануына, балаларға мектеп ішілік қолдау көрсетуге назар аударуда.
Англияда кемсітушілікке қарсы заңнама жүйесі жақсы дамығандықтан денсаулығына 
байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың ата-аналарымен ынтымақтаса қарым-қатынасты іске 
асыру маңызды мәселелердің бірі. 
Ата-аналардың білім беру мекемелерінің білім алу қажеттіліктері бала құқықтарын сақтамау 
шағымдары 2002 жылы қабылданған Трибунал заңымен реттеледі. Ангия үкіметі ақшалай 
қаражат ағынын бөлу туралы өз шешімдерін қабылдап барлық балаларға арнайы білім беру 
қажеттіліктерін қолдау үшін федералдық бюджеттің басым бөлігін бөледі. Шет елдік зерттеушілер 
мектептің қаржылық жүйесі ашық емес болғандықтан оны қадағалау қиын. Бұл үрдістің басқару 
жүйесін одан әрі жетілдіру үшінқаражаттар балалардың ерекше қажеттіліктерін қанағаттандыру 
үшін жұмсалады [1].
АҚШ та денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру жүйесі 
ел заңнамасымен реттеліп, ұлттық білім беру саясатына сай іске асады.
Алайда мектептің ұйымдық құрылымын өзгерту мәселесі денсаулығына байланысты 
мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру ортасының шектеулі шарттарын құру жергілікті білім 
беру органдары мен мектеп әкімшілігінің міндеттері. 
Жаңа Зеландияның Ұлттық білім беру саясаты денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі 
балаларға қатынасы бұл балалардың жалпы білім беретін мектептерде білім алуға құқықтарын 
реттейді және 2014 жылға қарай ол жергілікті білім беру органдарына инклюзивтік мектептер 
құруды 100% қамтамасыз етуді тапсырды.
Жаңа Зеландия Үкіметі осы мақсатты жүзеге асыру үшін жауапкершілікті жергілікті білім беру 
органдарына тапсырады. Жалпы білім беретін мектептерде әр баланың қажеттілігін ескере 
отырып, жалпы мектеп бағадарламасына сай әрбір баланың қабілеттерін және мүмкіндіктерін 
дамытуға тиімді стратегиялар және қажетті жағдайлармен қамтамасыз етеді.
Финляндияда денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім 
беру мәселелері ұлттық деңгейде шешіледі. Фин педагогтары денсаулығына байланысты 
мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы білім беретін мектептерде оқи алатынына 90 % сенеді.
Исландияның жалпы білім беру Заңында инклюзивті білім беру барлық балалардың білім 
алуына жетекші рөл атқарады. Сонымен қатар арнайы мектептер мен арнайы сыныптар жұмыс 
істейді. Жалпы Ұлттық білім беру бағдарламасында білім мазмұны, обьектісі, мақсаттары 
көрсетілген. Білім беру бағдарламасының деректемелері, әдістері, құрылымын әр мектеп өзі 
реттейді. Исландияның педагогтары денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың 
қызығушылығы мен мүмкіндіктеріне қарай дифференциалды әдістер арқылы базалық білім беруге 
бағытталған.
Шел елдік зерттеушілер орталықсыздандыру процесінде Швецияның тәжірибесін ерекше атап 
өтеді [2]. 
Швед білім беру жүйесінде балалардың әлеуметтік интеграциясын қамтамасыз ету мақсатында 25 
жылдан астам уақыт бойы өткізілген реформалары жақсы жетілдірілген басқару модельдерінде 
мақсатқа сай білім сапасын күшейтуге алып келеді. Швецияның әр бір мектебі ортақ мақсатқа сай 
қызмет етеді. Олар: барлық балаларға білім алуға тең құқықты қамтамасыз ету, осыған орай 
стратегиялары құрылып мектеп ішілік білім беру саясаты мен педагогтар командасын құру, білім 
берудің стратегиялық мақсатына жету үшін әдістерді таңдауға деген еркіндік ұсыну, балаларды 
жас және жеке даму ерекшеліктеріне сай топтастыру, сонымен қатар оқу пәндері шеңбері кеңейіп, 
ата-аналармен қатыр-атынас нығайту [2]. 

50 
Алайда кейбір елдерде бұл процесс енді дами бастады. Денсаулығына байланысты мүмкіндігі 
шектеулі балалардың инклюзивті білім алуын дамытуға көптеген кедергілер мен факторлар 
туындайды. Мысалы, Бельгияда денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың 
инклюзивті білім беру процесін дамыту қарама-қайшылықтарға яғни арнайы білім беруге қатысты 
ғылыми-негізделген тәсілдердің жетіспеуіне байланысты жай іске асуда. Жалпы білім беретін 
мектеп педагогтарының іс әреткетіндегі келіспеушіліктер, білім берудің мектеп ішілік тиімді 
жүйесінің болмауы елдегі инклюзивті білім беру жүйесінің дамуына кедергілер болды. Шет елдік 
зерттеулер денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың инклюзивті білім алу 
идеясына, арнайы көмек көрсетуге позитивті көзқараста екенін көрсетті. Бұл санаттағы балаларға 
инклюзивті білім беру процесінде басым рөл атқаратын арнайы білім беру жүйесі, ол білім беру 
жүйесінде және тұтастай қоғамда олардың әлеуметтік интеграциясын қамтамасыз етуге қабілетті. 
Арнайы педагогтар оқу үрдісін ұйымдастыруға белсенді көзқараста: сабақта және сабақтан 
тыс уақытта, денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға жеке және топтық көмек 
көрсету жүйесі, жалпы мектеп педагогтарына тәжірибелік көмек көрсету, сол сыныптағы дені сау 
балалармен тәрбие сабақтарын жүргізу, ата-аналар мен мектептің ара-қатынасын орнатуда.
Педагогтар мен оқушыларға арнайы қолдау көрсетуді- денсаулығына байланысты мүмкіндігі 
шектеулі балаларды қолдау орталықтарының түзету педагогтары атқарады. Арнайы педагогтың 
міндеті жалпы мектептің педагогтарын жұмыс ерекшеліктерімен, әдістерді, оқыту 
бағдарламаларын жоспарлауға ақпараттандыру.
Мүмкіндігі шектеулі балаларға жеке қолдау көрсету оқу процессінде уақытша пайда болған 
қиындықтарды жеңуге бағытталған.
Бұл мамандар негізінен сыртқы консультант-кеңесшілер болғанына қарамастан, осы балаларға 
инклюзивті білім беру үдерісіне жауапкершілік тапсырылған. 
Талдау жұмыстары көрсеткендей, тәжірибеде жалпы біілм беретін мекеме педагогтары 
балаларды біріктіріп оқыту процесінде қиындықтармен кездеседі және балалардың ата-аналары 
мен педагогтардың алаңдаушылық жағдайымен сипатталады. Педагогтардың типтік қиындықтары 
инклюзивті білім беру жүйесі жайлы жеткіліксіз ақпарат алғандығы, денсаулығына байланысты 
мүмкіндігі шектеулі балаларды қолдау-басқарудың ішкі жүйесінің болмауы, инклюзивті білім 
беру жүйесінде арнайы педагогтар, медицина ғылым саласы мамандары, қоғамдық ұйым мүшелері 
көрсететін сыртқы қолдау түрінің таралуы. 
Грецияда келесі факторларға сай қарама-қайшылықтар байқалды: 
1. денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы білім беретін мекемеге 
ресми түрде енгізу мониторингін қатаң бюрократиялық сыртқы бақылау жүйесінің болуы; 
2. мектептерде денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім 
беруді іске асыру нақты құрылымында білім беру жүйесінің жалпыға ортақ білім беру саясатының 
болмауы; 
3. денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға жекебілім беру бағдарламасын 
жоспарлауға,балалардың жалпы білім бағдарламасы талаптарын меңгеруге бағдарлауға уақыттың 
жетіспеуі, балалардың жеке ерекшеліктеріне сай білім беру емес әлеуметтік-қоғамдық нормаларға 
сай білім беру; 
4. мектептердің әдістемелік және материалды-техникалық қамту деңгейі, инклюзивті 
сыныпта жұмыс істейтін педагогтардың біліктілігі инклюзивті білім беруді іске асыруға сай емес. 
Сонымен қатар, денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың инклюзивті 
білім алуына ғылыми-негізделген тәсілдердің жетіспеуі шет елдік зерттеушілерді оқу процесін 
тәжірибелік тұрғыдан іске асыруда мектепте балалардың әр түрлі оқу қажеттіліктері емес оларды 
аз уақыт ішінде нормаға айналдыру үшін күрес жүретінін дәлелдеді [1]. Денсаулығына 
байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың ата-аналары балаларының өмірін қамтамасыз ету 
үшін үйде оқытуды мақсатқа бағытталған деп санайды. 
Грециядағы денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру 
жүйесі- білім берудің жаңартылған деңгейін қалыптастыруға емес, оқушылардың қоғам бетіткен 
нормалар мен стандарттарын меңгеруіне және қалыпқа келтіруге бағытталған. 
Арнайы білім беру мен жалпы білім беру жүйелері арасындағы қарама-қайшылықтар 
көптеген мемлекеттерде байқалады. Мысалы, Швеция заңдылықтары бір жағынан денсаулығына 
байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуына құқықтары бар екеніне кепіл, екінші 
жағынан бұл балалардың жалпы білім беру жүйесінде білім алуына құқықтарын шектейді. 
Швецияда білім беру саясатында денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың 

51 
инклюзивті білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім беретін мектептердің «Sami schools» -саны 
шектеулі [3]. 
Инклюзивті сыныптарда жалпы білім беретін мекеме педагогының арнайы педагопен немесе 
асистентпен бірлесе жұмысы арқылы арнайы қолдаулар көрсетіледі. Аталған көмектің 
ұйымдастырылу формалары: 
1. жалпы мектеп педагогы арнайы маманнан кеңес алуы; 
2. арнайы педагогтар мен ассистенттер сабақ барысында немесе белгілі уақытта оқушыларға 
қажетті көмек көрсетеді; 
3. денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балалар педагог пен арнайы маманның 
құрастырған бейімделген материалдармен және жеке бағдарламалармен жұмыс жасайды; 
4. мұғалімдерді қолдау жергілікті арнайы мектеп базасында құрылған орталықтармен « 
Ерекше оқытуды қажет етеін балалар оқытудың Ұлттық институттары» («National Insninute for 
special needs») іске асады; 
Әр түрлі мектептерде денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті 
білім беруді тәжірибелік тұрғыдан іске асыру арнайы педагогтардың көмегі әрқашан жүйелі емес 
тек жалпы мектеп педагогтары жұмыста қиындықтармен кездескенде ғана көрсетіледі. 
Жалпы білім беретін мекеме педагогтары ұжымдастарымен, ассистентпен бірлесе жұмысты 
жоспарлау және ұйымдастыру, ата-аналарға қолдау көрсету олардың уақытын алып, балаларды 
оқытуға кедергілер келтіреді деп есептейді. Өз кезегінде арнайы педагогтар өздерінің 
денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға, жалпы білім беретін педагогтарға 
көмегін маңызды деп есептейді. Алайда денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға 
көрсетілмеген көмек және оның тиімді іске аспауымен сипатталады [3]. 
Қорытындылай келе мектеп басшылары, жергілікті ұлттық білім беру жүйесі деңгейінің 
денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беруді іске асыруда 
жауапкершілікті 
орталықсыздандыру 
процесімен 
аяқталмайды. 
Біздің 
түсінігімізде 
орталықсыздандыру дегеніміз- оның ұйымдастырылуының әртүрлі деңгейлерінде инклюзивті 
білім беру процесіне қатысушы денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың
жалпыға бірдей тиімді шешім табудың біріккен мақсаты болып табылатын ашық және айқын 
диалогтық кеңістікті құрудың бір құралы. Мысалы, Италиядағы жергілікті білім басқармасы 
тәжірибелі тұрғыда автономиялы емес, алайда бірнеше жылдар бойы денсаулығына байланысты 
мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беруді енгізе отырып зерттеу жұмыстарын 
жүргізуде. Ұлттық білім беру жүйесі және жергілікті білім беру басқармасының жетістікке жетуі 
денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру ұлттық білім 
беру саясатының мақсат міндеттеріне сай барлық аудандарда балалардың 98%-ын қамтыды. 
Дат ғалымдарының пікірінше, денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға 
инклюзивті білім беру жалпы білім берудегі арнайы білім беру жүйесінің таралуы таралуы 
заңдылық болып табылады. Демек осы процестің дамуына орай арнайы және жалпы білім беру 
жүйесі жалпы идеялары арқылы бірте-бірте жақындайды. Бұл көзқарастың шындығы шет елдерде 
денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беруде тиімділігін 
арттыру, оңтайлы қолдау моделін құру үшін арнайы педагогтары мен жалпы мектеп педагогтары 
ынтымақтаса жұмыс істейді. Әлемнің әр түрлі елдерінің тәжірибесін зерттеу барысында педаготар 
мен денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру процесіне 
енгізілген қолдау көрсету моделдерін анықтадық: 
- консультациялық модель- арнайы педагог жалпы білім беретін педагогтар, денсаулығына 
байланысты мүмкіндігі шектеулі балалармен кеңес жүргізеді; 
- топтық модель- арнайы педагог жалпы білім беретін педагогтарға кешенді қолдау көрсетеді. 
Балалардың коммуникативті, әлеуметтік құзыреттіліктерін дамытуға арналған әдіс-тәсілдерді 
модификациялауға көмектесу; 
- паралелльді оқыту моделі- жалпы білім беретін мекемедегі «ресурстық бөлмеде»арнайы 
педагогтар арнайы сыныптағы кіші топтарға немесе жеке қолдау көрсетеді; 
- педагогтардың бірлескен моделі-арнайы педагог, жалпы білім беретін педагогтар бірігіп жалпы 
білім беретін сыныпта барлық балаларға сабақта және сабақтын тыс уақытта қолдау көрсетеді. 
Айта кететін болсақ денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті 
білім беру процесінде педагогтар барлық балаларды қолдау үшін біріккен «Бірлескен оқыту 
моделін» қолданады. Арнайы педагогтар жалпы білім беретін мекемеде толық немесе арнайы 
қолдау орталықтарынан шақыртылған болуы мүмкін. Мысалы, Австрия, Бельгия, Франция, 
Греция, Люксембург, Нидерланды, Щвейцарияның арнайы білім беру педагогтары әрқашан 

52 
мектеп қызметкері емес, бірақ денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға сабақта, 
сабақтан тыс уақытта, педагогтарға бағдарлама құрастыруға, материалдарды бейімдеуге қатысты 
топтық немесе жеке кеңестер жүргізеді.
Инклюзивті білім беру жүйесінде осы моделдерді жүзеге асыру бағалы. Себебі денсаулығына 
байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға жалпы сыныпта екі педагогтың мақсатқа бағытталған 
қолдауы көрсетіледі [4].
Біздің ойымызша жалпы және білім беру педагогтары денсаулығына байланысты мүмкіндігі 
шектеулі балаларға білім беру процесінде кәсіби шеберлік, білім, дағдыларын дамытуға 
бағытталған. Мысалы, жалпы білім беретін мекеме педагогтары әр пәнге қатысты оқу 
бағдарламалырын жақсы меңгерген, арнайы педагогтар арнайы білім меңгеріп жалпы 
бағдарламаның оқыту әдістерін балалардың деңгейіне сай бейімдейді.
Шет елдік ғылыми-зерттеу әдебиет көздерін, видеоматериалдарын зерттеу барысында- 
«Кәсіби бірлескен моделі» денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларды пәнаралық 
мамандар, ата-аналармен бірлесе іске асатын кешенді әрі өзара шартталған қолдау түрі. Бұл 
моделдердің пайда болуы халықаралық педагогтардың зерттеу шешімдері жалпы білім беретін 
мектеп тәжірибесіне денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім 
беру концепциясының теориялық негіздерін бейімдеудің тиімді стратегиясын табуға бағытталған. 
Мысалы, италияндық білім беру жүйесінің артықшылығы мүмкіндігі шектеулі балалар мен 
педагогтарын қолдау жүйесінің дамуы. Ең алдымен,бұл педагогтардың өз міндеттері мен 
қызметтері бар көмекшілерінің қатары: арнайы педагог- ол денсаулық сақтау Министрлігінің 
қызметкері, қызметі штаттық кестемен бекітілген;білім беру және қарым-қатынас жөніндегі 
көмекшісі; мәдени және тәрбие ісі жөніндегі көмекшісі; жергілікті қоғамдық ұйыдармен 
бекітілетін әлеуметтік көмекші; қосымша техникалық, әкімшілік және жеке, гигиеналық көмек 
көрсету жөніндегі көмекшісі.
Педагогтармен қатар педагог-тәрбиешінің де қызметі маңызды. Әдетте әр түрлі балалармен 
жеке жұмысты сабақта жәе сабақтан тыс уақытта жүргізеді. Педагог-тәрбиешінің міндеті-
балаларға апта сайын белгілі көмек және анатомиялық дауын қамтамасыз ету. Педагог-
тәрбиешілердің педагогикалық білім бар , бірақ мектептің қызметкері емес. Оларды жергілікті 
әлеуметтік органдар тағайындайды. Бастауыш сыныптарда олар балалардың жанында әрқашан 
болып сабақтан тыс мерекелік іс шаралар өткізеді. Орта мектепте тәрбиешілердің іс әрекеттері тек 
сабақтан тыс уақыттағы іс-шаралармен шектеледі. Педагог-тәрбиеші қоғам- мектеп- үй 
арасындағы көмекші-жүргізуші. Педагогтар инклюзивті білім беру жүйесі аумағында бұл 
қосымша бірақ міндетті іс әрекет емес екенін дәлелдейді. 
Арнайы педагог денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балалар бар бір немесе 
бірнеше сынптарға қолдау көрсетеді. Арнайы педагогтың жетекші рөлі денсаулығына байланысты 
мүмкіндігі шектеулі балаларға, жалпы білім беретін педагогқа қолдау көрсету. Аталған педагогтар 
көп жағдайда уақытша қиындықтары бар басқа да балаларға да қолдау көрсете отырып 
балалармен бірге денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға кешенді қолдау 
көрсету арқылы қалпына келтіру. Тарихи арнайы педагог жалпы педагогикалық білім алып, кейін 
қосымша арнайы екі жылдық тағылымдамадан өтті. Арнайы педагогтарды Бакалавр дәрежесін 
алғаннан кейін ғана орта және жоғары мектепке педагог ретінде тағайындаған.
Қазіргі таңда мектепте білім берудің барлық табалдырығында арнайы педагог Бакалавр 
дәрежесі мен сертификатталған педагог болуы тиіс. Университетті бітірген соң аталған арнайы 
педагогтар Ұлттық білім беру бағдарламасына сай құрылған жылдық курстардан өтеді. Білім 
Министрлігінің шешімі бойынша Университеттер арнайы педагогтарды дайындауда 
жауапкершілік алады. 2011 жылдан бастап Италияның білім министрлігі арнайы педагогтардың 
жұмысына жаңа талаптар енгізді: денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі 4 балаға жеке 
қолдау көрсету, ерте қолдау көрсету 2 балаға [4]. 
Денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі балаларға арнайы қолдау пәнаралық 
мамандар- педагог, педагог-тәрбиеші, педагог көмекшісі, арнайы педагог, физиотерапевт, 
әлеуметтік педагог, медбике, дефектолог, дәрігер, қоғамдық ұйым қызметкерлерімен көрсетіледі.
Оқу процесіне қатысушылардың барлығы инклюзивті білім беру процесінің жауапкершіліг бөліп 
алады.Қорытындылай келе, қазіргі таңда шет елдік педагогикада денсаулығына байланысты 
мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім берудің бірыңғай-әмбебап үлгісі немесе 
моделінің жоқ екендігін атап өтеміз. Осы процесті дамыту барысында көптеген шет елдерде 
жалпы білім беретін мектепге барлық балалардың бірге білм алуына бағытталған жалпы 

53 
педагогикалық стратегияларды енгізу тенденциялары байқалады. Дегенмен көптеген мәселелер 
одан әрі терең зерттеуді талап етеді. 

жүктеу/скачать 1,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: