Философия, II бөлім. Онтология. Гносеология. Әлеуметтік философия

А.Тойнби пікірінше, бүкіл тарих дамуы «қауіп-жауап» 
нұсқасымен құрылады. Өркениеттер өз тіршілігінде шектелген. 
6. Мәдениеттанымдық көзқарас
Мәдениеттанымдық көзқарасты неміс философы Освальд 
Шпенглер (1880-1936) ұсынды. Осы көзқарастың орталық ұғымы – 
мәдениет. О.Шпенглердің пікірінше, мәдениет дегеніміз дін, 
дәстүрлер, материалдық және рухани өмірдің бірлігі, жиынтығы. 
5. Өркениеттік әдіс бойынша
Тарихтың 
қозғаушы күші
Өркениеттің ішкі 
құрылымы
Әр өркениет 
өтетін кезеңдер
өркениетке тыстан 
келген 
қауіп 
(вызов), 
яғни 
тиімсіз 
жағрапиялық 
жағдай, 
басқа 
өркениеттерден 
қалып қою, әскери 
агрессия;
жасампаздық 
азшылық 
(өркениетке келген 
қауіптерге 
жауап 
беру үшін инерттік 
көпшілікті артына 
ертеді);
жасампаздық 
азшылық 
көпшіліктің өмірін 
әрқашан 
анықтай 
алмайды. Көпшілік 
азшылықтың 
энергиясын 
«сөндіруге», 
оны 
(эн.) жұтуға әуес 
болады. 
Мұндай 
жағдайда 
даму 
тиылады, тоқырау 
басталады;
инерттік (селқос, 
жалқау) көпшілік;
бүкіл өркениеттің 
сыртқы 
қауіпке 
жауабы;
дарынды, 
құдай 
таңдаған 
тұлғалардың (ұлы 
адамдардың) 
қызметі
пайда 
болу, 
туындау;
өсу;
сыну (надлом);
дезинтеграция, 
өркениеттердің 
жойылуы
106

Мәдениет – автономды, дербес, тұйықталған, өзіндік оқшауланған 
реалдылық, шындық. Мәдениет пайда болады, өмір сүреді және өледі.
Шпенглердің «мәдениет» ұғымы Тойнбидың «өркениет» 
ұғымына ұқсас, жақын. Бірақ Шпенглердің «өркениет» ұғымы 
Тойнбидікінен басқа мағыналарға ие. Мәдениеттанымдық әдіс 
шеңберіндегі өркениет – мәдениет дамуының жоғары деңгейі, оның 
өлуінің алдындағы мәдениеттің дамуының аяқталу кезеңі.
107
Мәдениет түрлері
(О.Шпенглер)
үнді;
қытай;
бабылық;
мысырлық;
антикалық;
арабтық;
орыс;
батыс еуропалық;

Тарихқа басқа көзқарастар
Формациялық, өркениеттік және мәдениеттанымдық 
көзқарастардан өзге тарихи процеске көзқарастың мына түрлерін де 
көрсетуге болады. 
Басқа көзқарастар
Гегельдің көзқарасы
Позитивтік көзқарас
Гегель адамның өзін-
өзі тануын, еркіндікті 
бастапқы 
критерий 
ретінде алып, тарихты 
адамды 
босатудың 
мақсатталған 
және 
заңды 
процесі 
деп 
қарастырып, онда үш 
кезеңді болды
шығыстық (Қытай, 
Мысыр және т.б.) – бір 
адам ғана – ел 
билеушісі өзін жете 
түсінеді және еркін, 
барлық қалғандар -
оның құлы;
антикалық  (Грекия, 
Рим, ортағасырлық) – 
мұнда бір топ қана - 
лауазымды 
«жоғарыдағылар» 
- 
өзін 
таниды 
және 
еркін, 
ал 
басқаларының 
бәрі 
оларға қызмет етеді 
және тәуелді;
германдық  – мұнда 
бәрі өзін таниды;
Қазіргі таңда біршама 
өзгерген 
түрде 
позитивтік көзарас та 
кең 
тараған. 
Позитивистер (Огюст 
Конт) қоғам дамуының 
мына кезеңдерін бөлді:
дәстүрлі;
индустриалдыққа 
дейінгі;
индустриалдық;
Осы 
топтастырудың 
негізінде 
қазіргі 
заманғы 
батыс 
философтары адамзат 
өз тарихында мына 
кезеңдерден өтті деп 
санайды:
дәстүрлі;
индустриалдыққа 
дейінгі (аграрлық);
индустриалдық;
постиндустриалдық 
қоғам.
108

Қоғам өмірінің сфералары бойынша
Материалдық-өндірістік сфераның дамуы, материалдық өндірістің 
тәсілдерінің прогресі
Әлеуметтік прогресс
Саяси-басқару сферасының прогресі
Рухани прогресс
8. Қоғамдық прогрестің типтері
Өндіріс 
тәсілдері 
бойынша
Адам 
бостандығының 
дәрежесі бойынша
Алғашқы 
қауымдық 
қоғамдағы 
прогресс
Табиғат 
күштерінен 
толық дерлік 
тәуелділік
Құлдық 
қоғамдағы 
прогресс
Феодализм 
дәуіріндегі 
прогресс
Саяси және 
экономикалық 
тәуелділік
Саяси және 
экономикалық 
тәуелділік
Капитализм 
дәуіріндегі 
прогресс
Саяси бостандық 
және 
экономикалық 
тәуелділік
Посткапиталистік 
(немесе 
коммунизм 
кезіндегі) 
прогресс
Әркімнің еркін 
дамуы – 
барлықтарының 
даму шарты
Бағыттар бойынша
Экономикалық прогресс;
Саяси прогресс;
Құқықтық прогресс;
Техникалық прогресс;
Ғылыми прогресс;
Ғылыми-техникалық прогресс;
Тұлғаның бостандықтарының 
дамуы;
Әйел эмансипациясы
Құлықтылық прогресс және 
т.с.с.
109

Футурология (лат. futurum – болашақ, гр. logos - ілім) – кең 
мағынада адамзаттың болашағы туралы ілімдердің жиынтығы, тар 
мағынада - әлеуметтік процестердің келешегін қамтитын білімдер 
саласы. Бұл терминді 1943 ж. неміс ғалымы О.Флехтхейм қолданып, 
футурологияны идеология мен утопия альтернативасы ретінде 
110
Прогресс (алға 
қозғалу) – қоғамның 
өрлемелі дамуы, оның 
гүлденуі;
Регресс (оралу) – 
ескіге, өткенге 
оралу, тоқырау және 
деградация
Прогресс критерийі
Материалдық өндірістің жетілгендігі
Кешенді критерий
Өндіргіш күштердің даму дәрежесі
Экономиканың, экономикалық 
құрылыстың, қоғамның әл-ауқатының 
дамуы
Қондырмалық институттар мен 
идеялардың дамуы
Ғылым мен мәдениеттің дамуы
Тұлғаның дамуы
Қоғамдық бостандықтың, 
демократияның, өзін-өзі басқарудың 
өсуінің дәрежесі
Құлықтылық бастаулардың жетілдірілуі
Гуманизмді өрістету

«болашақ философиясы» деп атады. 60-жылдардан бастап ол Батыста 
болашақтың тарихы немесе «болашақ туралы ғылым» ретінде 
қолданыла бастады. 
нейрофизиологиялық аспект  сананың және мидың шындықты 
алдымен бұрын бейнелеуіне негізделген;
әлеуметтік аспект – адамзат дамудағы өзінің тәжірибесіне сүйеніп 
болашақты модельдеуге тырысады.
Болашақты болжаудың мүмкіншілігін негіздеуде мынадай 
аспектілер бөлінеді
Болжаулық функция – философияның негізгі функцияларының бірі, 
оның мағынасы мен міндеті болашақ туралы дәлелденген болжамдар 
жасау
10. Болашақты болжаудың мүмкіншілігі 
және оның аспектілері
Философияда болжау мүмкін емес деген көзқарастар да бар, бірақ 
олар кең әйгілі емес
111
•
гносеологиялық аспект – танымның мүмкіншіліктері (отандық 
философиялық дәстүрге сәйкес) шексіз, болжау жасау - танымның 
бір түрі, олай болса болжау да мүмкін;
•
логикалық аспект – логиканың заңдары әрқашан: бүгін де, 
болашақта да өзгеріссіз қалады;
•
онтологиялық аспект – болжау болмыстың өз мәнінен, оның 
объективтік заңдарынан, себепті-салдарлы байланыстарынан 
мүмкін болады. Диалектикаға сәйкес, даму механизмі әрбір сапалы 
секіріске дейін өзгермейді, сондықтан болашақты «бақылауға» 
болады;

112
11. Футурология
1968 ж. 30-дан аса елдің 85-ке 
жуық мамандарын біріктірген 
халықаралық ұйым «Рим клубы» 
құрылды. Оған белгілі ғалымдар, 
қоғамдық қайраткерлер және 
бизнесмендер кірді. Бұл ұйымды 
итальяндық экономист А.Печчеи 
басқарды. 
Қаржылаушылар: 
«Фиат» фирмасы (Ит.) және
«Фольксвагенверк» 
концерні 
(Бат. 
Герм.). 
«Рим 
клубы» 
адамзат 
дамуының 
перспективаларымен айналысты. 
1972 
ж. 
«Өсудің 
шектері» 
(«Пределы роста») – авторлар 
жетекшісі Д.Медоуз, 1974 ж. 
«Адамзат таңдау алдында» (авт. 
М,Месарович, Э Пестель) және 
т.б..баяндамалар жарияланды.
Болашақты болжау 
проблемасымен 
айналысатын ғалымдар
Ғылым негізін қалаушы неміс 
ғалымы О.Флехтхейм (ХХғ. 40 
жылдары) болып есептеледі;
Г.Кан;
Э.Ханке;
О.Тоффлер;
Э.А. Араб-Оглы;
И.Бестужев-Лада;
Г.Шахназаров т.б.
Әлеуметтік прогностика – болашақты болжаудың ерекше түрі, ол қоғамда 
өтіп жатқан процестерді болжаумен айналысады
Зерттеу процестері
Бұл бағыт прогностика деген 
ат 
алды 
және 
оның 
футорологиядан 
көбірек 
нақтылығымен 
айырмашылығы бар (жалпы 
болашақты емес, әлеуметтік
процестерді, 
олардың 
болашағын зерттейді)
өндірістік қатынастар;
ғылым мен техника;
білім;
денсаулық;
әдебиет, искусство, модалар
құрылыс;
ғарышты игеру;
халықаралық қатынастар;

жүктеу/скачать 0,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: