Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к семипалатинского государственного

205 
 
Әдебиет
 
 
1
 
О.Х.Мұхатова.  Қазақтардың  Ресей  бодандығын  қабылдау  мәселелерін  зерттеу  //  ҚазҰУ 
Хабаршысы, Тарих сериясы. №3 (63) 2011. -65-69б. 
2
 
Терещенко А. Следы Дешт-Кипчака и внутренняя киргиз кайсацкая орда // История Букеевского 
ханства. Сборник документов и материалов. –Алматы, 2002. 895-943с. 
3
 
В.Б.Жүсіп.  Ресей  империясының  Қазақстанды  (ХІХғ.аяғы-ХХғ.басы)  діни  отарлау  тарихының 
революцияға дейінгі кезеңде зерттелуі // ҚазҰУ Хабаршысы, Тарих сериясы. №2 (57) 2010. -288-291б. 
4
 
А.И.Левшин.  Описание  киргиз-казачьих,  или  киргиз-кайсацких,  орд  и  степей.  –Алматы:  Санат, 
1996. -656с. 
5
 
Ә.Ж.Ахантаева.  ХІХ  ғасыр  ортасы  мен  ХХ  ғасыр  басында  Сыр  өңірінің  жер  шаруашылығын 
зерттеуге атсалысқан орыс ғалымдары // ҚазҰУ Хабаршысы, Тарих сериясы. №2 (61) 2011. -16-21б. 
6
 
О.Х.Мұхатова.  Қазақстан  тарихы  бойынша  орыс  деректеріне  тарихнамалық  шолу  //  ҚазҰУ 
Хабаршысы, Тарих сериясы. №1 (64) 2012. -3-7б. 
7
 
О.Х.Мұхатова.  Қазақстан  тарихы  бойынша  орыс  деректеріне  сипаттама  //  ҚазҰУ  Хабаршысы, 
Тарих сериясы. №4 (63) 2011. -19-25б. 
8
 
Б.М.Омарғазина. Ресейлік ғалымдардың ХХ ғасырдың 20-шы жылдарындағы Қазақстанға қоныс 
аударуға байланысты ұстанымдары // ҚазҰУ Хабаршысы, Тарих сериясы. №1 (52) 2009. -222-224б. 
 
 
В  статье  рассмотрены  сведения  о  русских  источниках  и  дается  описание  русских 
исследователи о хозяйстве, традиции, религии, переселение населения по истории Казахстана. 
The article describes the information on Russian sources and a description of Russian researchers 
on the economy, traditions, religion, migration of population history of Kazakhstan. 
 
 
 
 
ӘӨЖ 327 (574)  
 
А.Б.Бақытжанова, Н.Д.Аманбекова 
 
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті, Семей қ. 
 
ҚАЗАҚСТАН МЕН РЕСЕЙ АРАСЫНДАҒЫ САУДА БАЙЛАНЫСЫН ДАМЫТУДА 
 
ЗАЙСАН ҚАЛАСЫНЫҢ АЛАТЫН РӨЛІ
 
 
 
Қазақстанда  капиталистік  қатынастардың  қалыптасуын  зерттеу,  оның  негізгі  орталықтары 
болған қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы мәселелерді қарастыру қажет етеді.  
Ресейге  қосылу  барысында  қазақ  жерінде  30-дан  астам  қала  пайда  болды.  Кейбіреулері  ірі, 
кейбіреулері 
шағын  болған  бұл  қалалар  өлкенің  әлеуметтік-экономикалық  дамуындағы 
өзгешеліктермен  байланысты  өзіндік  бірнеше  ерекшеліктерді  бастан  кешірді.  Капитализмнің  даму 
кезеңінде Ресейде жүрген маңызды өзгерістер Қазақстан экономикасымен қатар қалалардың дамуына 
да әсер еткен. Мәселен, ХІХ ғ. І жартысындағы қалалар халқының саны Ресейден келушілер есебінен 
өссе, ХІХ ғ. ІІ жартысынан бастап ішкі фактор негізгі рөл атқарады [1].  
Шығыс  Қазақстан  қалаларын  терең  де  жан-жақты  зерттеген  ғалым  Ж.Қ.Қасымбаев  еңбектерінде 
әскери-қорғаныс  орындары  кіретін  іс  негізделген  бұл  қалалардың  Қазақстан  мен  Ресей  арасындағы 
әскери  және  саяси  экономикалық  байланыстардағы  ролі  сауда  орталықтары  ретінде  қалыптасып 
дамуы,  Ресейлік  экономикалық  қатынастар иіріміне  қосылу  көптеген  мұрағаттық  және  жарияланған 
құжаттар негізінде терең талдау жасалып жүйелі түрде зерттелген. Автордың өзі көрсеткендей, ХІХ ғ. 
соңғы  ширегінде  қазақ  даласына  капиталистік  қатынастардың  енуімен  байланысты,  ол  қалалар 
Шығыс  Қазақстан  аймағының  экономикалық  дамуында  маңызды  роль  атқарады.  Қазақстанда 
капиталистік  қатынастардың  дамуына  және  қала  тұрғындарымен  мал  бағушы  қазақтардың 
арасындағы  сауданы  реттеуге  байланысты  ХІХ  ғ.  80-90  жж  қалалардың  одан  ары  дамуында  сауда 
айқындаушы  факторға  айналды.  Капиталистік  қатынастардың  біртіндеп  дамуы  барысында  саудада 
фабрика-зауыт өндірісі өнімдері белгілі орынға ие болады [2].  
ХІХ ғ. Шығыс Қазақстан қалаларындағы өндеу өнеркәсібінде капиталистік дамудың алғашқы 
түрінде  тән  өндірістер  болған.  Бірақ  сол  дамудың  алғашқы  дәрежесіндегі  қала  өнеркәсіптері  ішкі 
тауар  рыногының  құрылуында,  шаруашылықтың  айырбастың  бір  жағынан  қазақ  ауылымен,  екінші 

206 
 
жағынан  тау-кен  өндірісімен  кеңи  түсуінде  маңызды  фактор  болып  шығады.  Қалалар  арқылы  қазақ 
ауылына  капиталистік  элементтер  еніп,  патриархалды-феодалдық  қатынастардың  ыдырауын 
жылдамдатты деп көрсетеді. Шығыс Қазақстан қалалары тұрғындарының санының өсу динамикасын 
талдай  келе,  оған  ықпал  еткен  жағдайларды  «Қазақ  даласына  капиталистік  қатынастардың  енуі, 
патриархалды-феодалдық  құрылыстың  ыдырауы  және  бірге  Ресейдің  өнеркәсіпті  аудандарымен 
сауда-экономикалық  байланыстардың  нығаюы,  қазақтар  шаруашылығының  жалпыресейлік 
экономика жүйесіне тартылды» [3].  
 
ХІХ ғ. ІІ жартысында Ресей үкіметінің қазақ даласының отарланған жерлерін ұстап тұру үшін 
қорғаныс  қамалы  ретінде  салына  бастаған,  дами  келе  қалалық  мекенге  айналған  қалалар  қатарына 
іргесі  ХІХ  ғ.  ІІ  жартысында  қаланған  Зайсан  қаласын  жатқызуға  болады.  Ол  өзінің  жағрафиялық 
жағынан  қолайлы  орналасуы  негізінде  Монғолиямен,  Қытаймен,  Ресеймен  экономикалық 
байланысты 
жалғастырған, 
қазақ 
өлкесіндегі 
сауда-экономикалық 
рухани 
және 
мәдени 
орталықтарының біріне айналды.  
 
Зайсан  қаласы  Ресей  мен  Қазақстан  арасындағы  ірі  сауда  орталықтарының  бірі  болды. 
Ресейдің Қазақстанды отарлау саясатында маңызды роль атқарған қалалық мекен.  
1881 жылы Зайсан жері түгелімен Ресей қарамағына өткені ресми түрде таңылады. Тарихта бұл оқиға 
«Петербург  шарты»  деп  аталады.  Шартқа  1881  жылы  12  (24)  ақпанда  Петербургте  қол  қойылады. 
«Петербург  шарты  бойынша  Россия  Іле  өлкесін  Мұзарт  асуымен,  Текес  өзенінің  алқабымен  қоса 
Қытайға қайтаруға тиіс болды. Тек Іле өлкесінің батыс бөлігі ғана Россияға қарады. Зайсан көлі мен 
Қара Ертіс өзені маңындағы шекара шептері Россия мүддесіне сай өзгертілді [4]. 
 
Аймақтың  түгелдей  Ресей  қол  астына  өтуі  оның  саяси,  шаруашылық  сипатына  өзгерістер 
жасады.  Зайсанның  салынуына  орай  орыстар  қоныстана  бастады.  Табиғат,  жерасты  байлығы, 
жануарлар әлемін зерттеу қолға алынды. Осы мақсатпен келген  оқымыстылардың зерттеу  еңбектері 
арқылы Зайсан жері шар тарапқа белгілі бола бастады. Кейбір оқымыстылар Ресейдің экономикалық 
мүддесімен ғана шектелмей, халықтың салт – тұрмысына, өнеріне назар аударды.  
 
Зайсан  жерін  орыс  халқының  өкілдері  ХІХ  ғасырдың  соңғы  ширегінен  бастап  мекен  ете 
бастаған.  Олардың  орнығуына  патша  өкіметінің  өзі  де  мүдделі  болды.  Саяси  көзқарастары  үшін 
жазықты  болған  орыстың  зиялы  қауым  өкілдерін  де  осында  жер  аударды.  Солардың  арасында 
Абайдың досы Э.П.Михаэлис те бар. Ол Кендірліктегі көмір кенін зерттеген. Кендірлікте 1912 жылы 
1632  тонна  тас  көмір  және  265,5  тонна  сланец  өндірілген.  Шығысқазақстандық  өлкетанушы 
Станислав Черных Зайсан қаласының алғашқы тұрғыны Андрей Степанович Хохлов жөнінде құнды 
деректер жинап, очерк жазды. Бұл шығармада қала тарихына қатысты құнды деректер бар. Соның екі 
маңызды мысалына тоқтала кетсек.  
 
1883  жылы  А.С.Хохлов  жергілікті  үкіметтен  бал  арасын  өсіруге  жер  сұрайды.  Зайсан 
қаласынан онша алыс емес Темірсу бойында омарта шаруашылығының негізін бастайды. Оның балы 
зор  сұранысқа  ие  болады.  1893  жылы  Зайсан  балы  Чикодағы  халықаралық  көрмеде  жоғары  баға 
алады.  
 
«Ол  Сібір  газеттеріне  (әсіресе,  Томскіде  шығатын  «Сибирский  вестник»)  Жоғарғы  Ертісте 
кеме  қатынасын  жолға  қою  керектігі  жөнінде  мақалалар  жазды,  осыған  жұрттың  назарын  аударды. 
Кейін Хохловтың баласы Виталий Андреевич өз естелігінде былай деп жазады: «Ақыры 1898 жылы 
Жоғарғы  Ертіс  бойына  Семейден  «Зайсан»  пароходыжүзіп  шықты...  Әкем  ртіс  бойына  шатыр  тігіп, 
пароходты күтті... Кеме түтіні көрінгенде әкем «алау жақ» деді... Бұл оқиға Ертісті өрлеп, Зайсан көлі 
жағасына дейін кеме қатынасын орнатуда елеулі сәт болды». 
 
Міне, осы 1898 жылдан бастап Зайсан көлі жағасында Тополев мыс, қазақша айтқанда Тұғыл 
айлағының негізі қаланды. ХІХ ғасырдың соңына қарай екі баржалы «Святой ключ» пароходы жүзді. 
1902  жылы  «Жоғарғы  Ертіс  пароход  серіктестігі»  ұйымдастырылды.  Ертіс  бойымен  «Монғол», 
«Алтай», «Прокопий Плещеев» сияқты кішігірім пароходтар жолаушыларға қызмет етті [5].  
Шекара  аймағын  нығайту  үшін  Ресейдің  ішкі  өлкелерінен  халықты  күштеп  көшіру  тәсілі  де 
қолданылыпты. «1890 жылы Қытай шекарасынан 30 километр батысқа қарай Сауыр тауы баурайына 
Бийск шебінен жеребемен 25 қазақ – орысты көшіріп әкелді» 
Жиырмасыншы ғасырдың алғашқы онжылдығында шағын болса да Қазақстандағы санаулы қаланың 
бірі  болғандықтан  Зайсанның  ел  өміріндегі  алар  орны  ерекше  еді.  Аз  да  болса  да  білім  орындары 
жұмыс істеп,  онда зиялы қауым қалыптаса бастады. Қала халқының саны 1910 жылы 5147-ге жетті. 
Осы жылдарда Өскеменде 12462, Павлодарда 7744 халық тұрғанын ескерсек, сол кезен үшін Зайсан 
орташа  қала  болған.  Қала  халқының  негізгі  кәсібі  сауда  болды.  Ресейдің  Қытаймен  сауда  қатынасы 
қызып  жатты.  Мал  саудасымен  бірге  жергілікті  жерде  өсірілген  астық  саудасының  маңызы  артты. 
Шығыс  өңірі  диқандарының  өнімдері  Сібір,  Еділ,  Орал  бойына  жөнелтілді.  Әсіресе,  орыс  –  жапон 

207 
 
соғысы  жылдары  алыпсатарлар  ұн  мен  бидай  бағасын  көтерді  немесе  оның  маңызын  арттыру  үшін 
шетке сатты. Өкімет орындары бағаны реттеп отыруға тырысты. 1904 жылғы 15 желтоқсанда Зайсан 
қаласы өкілдері  жиналысында алыпсатарлар  көтеріп  жіберген  ұн  бағасын  реттеу  мәселесі  көтеріліп, 
қала қаржысына ұн сатып алып, қажет еткендерге қалыпты бағаға беру керек деп шешті [6].  
 
Қаланың  ішкі  саудасындағы  ролі,  ішкі  сауданың  сол  қоғам  экономикасындағы  маңызы, 
ауылдармен  қаланың  ішкі  саудасының  негізі,  деңгейі  түрлері  қаладағы  базарлардың,  сауда 
орындарының  сипаты,  ішкі  сауда  айналымы,  қаладағы  ірі  саудагерлер,  олардың  сауда  үйлерінің 
сипаты,  маусымдық  жәрмеңкелер  және  олардың  қалалық  аймақтың  әлеуметтік-экономикалық 
деңгейін  көтерудегі  ролі,    ішкі  сауданы  дамытуда  Зайсан  экономикалық  әкімшілік  орталықтардың 
бірі болды.  Қалада сауданың дамуына ыңғайлы жағдайлар қалыптасты. Осыған байланысты қаланың 
сауда  саласындағы  маңызы  мен  қызметі  өсті.  Жылдан  жылға  қалада  тұрақты  орнығып  сауда 
жасайтын  саудагерлердің  саны  өсті.  Сауда  айналысының  дамуының  арқасында  көпестер  үш 
гильдияға бөлініп, сауда қарым-қатынастарын жасауға қол жеткізді. Бұл  бөліну  олардың жағдайына 
товар  айналымына,  товар  көлеміне  байланысты  бөлінді.  Көпестер  тегіне  жататын  саудагерлер  бір 
пайыз жылына салық төлеген. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында ішкі сауданы ұйымдастыруда әкімшілік-
қанаушылық аппарат тарапынан көптеген қысымдар қазақтарға көрсетілген.  
 
Зайсандағы  ішкі  сауда  мәселесіне  келсек,  бұл  қалада  нан  өнімдерін  сататын  базар  болған. 
Оның  пайдалануға  жарамды  жер  көлемінің  тарлығынан  азық-түлік  базарын  кеңірек  жерге 
орналастырукөзделді.  Болыстардан  келген  қазақтар  мал  өнімдерін  сатып  немесе  айырбас  ретінде 
қалаға келіп өздеріне қажетті тамақ өнімдерін осы базардар алып отырған.  
 
Тамақ  өнімдерін  сату  барысында  азық-  түлік  сақтайтын  қойма  иелері  тасымалданған 
тауардың  жарамдылығын,  мөлшерін  қадағалай  отырып,  базар  алаңында  сатылу  барысын  қадағалап 
отырған.  Кемшіліктер  болғанда  немесе  заңсыздықтар  болған  жағдайда  полиция  мекемесіне 
хабарлауы  тиіс  еді.  Сағат  түскі  12-ге  дейін  ауылдық  жерлерден  жеткізілетін  тамақ  өнімдерін 
көтермелеп сатуға тиым салған. Мысалы, олар нанан жасалатын өнімдер, мал өнімдері т.б. заттар [7].  
 
Әдебиет
 
 
1.
 
Төлебаев Т. Қалалар тарихы: жаңа деректер. Ертіс өңірі. 20 қараша 2003 жыл. 
2.
 
Касымбаев Ж.К. История города Семипалатинска (1718-1917 г.г.). Алматы, Өлке, 1998.-276 с. 
3.
 
Касымбаев Ж.К. Города восточного Казахстана в 1861-1917 г.г. Социально-экономический аспект. 
Алматы, Ғылым, 1990.-180 б. 
4.
 
Потанин  Г.Н.  Зимная  поездка  на  озеро  Зайсан/1867-1864  г.г./  ЗИРГО  по  общей  географий  СПБ., 
т.1.-544 б.    
5.
 
Левшин  А.И.  Описание  киргиз  казачих  или  киргиз  кайсацких  или  киргиз-казачих  орд  и  степей. 
Спб., типография Карла Края, 1832 г. ч1.-264 б.  
6.
 
Елагин  А.С.  Города  Казахстан  в  период  строительства  социализма.  В  книге:  Актуальные 
проблемы истрии Советского Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1980.-344 б.       
7.
 
Оспанова  Р.Р.  Зайсан  қаласы  мен  аттас  уезінің  қалыптасуы  және  даму  тарихы  (1868-1917  жж). 
Тарих  ғылымдарының  кандидаты  ғылыми  дәрежесін  алу  үшін  дайындалған  диссертациясының 
авторефераты. Алматы, 2004.-16-17 бб.  
                                     
 
В этой статье рассматривается роль города Зайсан в связи  с развитием  торговли между 
Казахстаном и Россией 
In this article the role of city Zaisan is examined in connection  with development of trade between 
Kazakhstan and Russia 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

208 
 
УДК 314.74 (470) 
 
Ж.А. Монобаева
 
Семипалатинский государственный университет имени Шакарима, Семей 
 
ИСТОРИЯ ВНЕШНИХ МИГРАЦИОННЫХ ПОТОКОВ В КАЗАХСТАНЕ В ПЕРИОД 
КОЛЛЕКТИВИЗАЦИИ (1928
-1933гг.) 
 
          В  статье  рассматривается  история  внешних  миграционных  потоков    в  Казахстане  в  период 
коллективизации  (  1928  -1933гг.).    Автор  показывает  влияние  насильственных  методов  политики 
коллективизации на миграцию казахского населения в сопредельные территории.  
Ключевые слова: коллективизация, голод, откочевки, миграции, численность 
 
         Миграционные процессы занимали большое место в истории нашего государства и существенно 
влияли  на  ее  развитие.  Проблема  сельского  населения  в  рассматриваемый  период  представляет 
большой  интерес  для  современного  казахстанского  общества,  в  котором  экономические  трудности 
также  заставляют  изменять  социальный  уклад  части  его  граждан.  Переселенческая  политика, 
осуществляемая  в  период  социалистической  реконструкции  в  годы  коллективизации,  наложила 
серьезный отпечаток на состояние социальной и демографической структуры государства. В связи с 
этим возникает необходимость изучения роли миграции в формировании населения Казахстана. 
         На  рубеже  20-30  годов  нэповская  линия  развития  исторического  действия  была  заблокирована  
идеями  революционного  утопизма.  На  долгие  и мучительные десятилетия в сфере  экономики  и  
общественно-политической    жизни    воцарился    тотальный  "дух"  силовой  альтернативы[1]. 
Утверждение  колхозного  строя  происходило  сложно  и  противоречиво.  Сплошная  коллективизация, 
проведенная  ускоренными  темпами,  ранее  воспринималась  как  единый  и  оптимальный  вариант 
развития.  Сегодня  коллективизация  представляется  как  явление  исключительно  противоречивое  и 
неоднозначное  - известны результаты пройденного пути, и можно судить не только  о субъективных 
намерениях,  но  и  об  объективных  последствиях,  а  главное  -  об  экономической  цене  и  социальных 
издержках коллективизации. Поэтому данная проблема актуальна и в настоящее время.  
       Историческая  наука  Казахстана  получила  возможность  раскрыть  данную  тему  в  полной  мере 
только  в  период  независимости.  Первый  Президент  страны  –  Н.А.Назарбаев  в  выступлении  на  1 
сессии Ассамблеи народа Казахстана 24 марта 1995 года « За мир и согласие в нашем общем  доме» 
дал очень емкую и объективную оценку тех лет, отметив «… Вся советская история сопровождалась 
многочисленными  нарушениями  прав  народов  и  фактами  прямого  геноцида.  Это  голод  1920-1930 
годов,  когда  погибли  миллионы  граждан.  Численность  казахов  сократилась  почти  наполовину, 
русский и другие народы потеряли миллионы честных тружеников, образованных и предприимчивых 
людей. Был подорван генофонд многих наций…» [2]. 
        Главным событием в проведении курса коллективизации в Казахстане стало создание 5 августа 
1928  года  комиссии  для  организации  и  руководства  кампанией,  политика  коллективизации  в 
республике  стала  проводиться  параллельно  с  так  называемой  политикой  «оседания»,  последствия 
которой  нанесли  огромный  удар  по  традиционным  формам  ведения  хозяйства  местного 
населения»[3]. 
         Безумная гонка темпов коллективизации приводила к  тяжёлым  последствиям.  Но в районах с 
наиболее отсталыми формами хозяйства они приобретали прямо разрушительный характер.  Если  в  
1928 году в Казахстане было коллективизировано 2% всех хозяйств, то уже на  1  апреля  1930  года  -  
50,5%,  а  к  октябрю 1931 года - около 65%. [4].  
         В  ходе проведения политики "раскулачивания" более 60 тысяч были  объявлены  байскими,  и  
их имущество подлежало (подвергалось) конфискации более 40 тысяч было раскулачено, а остальные 
скрылись,  бросив  свое  имущество.    По    данным    Отдела    по    спецпереселенцам  ГУЛАГа  ОГПУ  в 
1930-31  годах  численность  крестьян,    отправленных  в  "кулацкую  ссылку"  достигла  по  Казахстану 
6765 человек. По  данным  того  же  отдела  в  республику были выселены 46091 семьи или 180015 
человек[5].      Это      были      крестьяне      с      нижнего      и      среднего      течения    Волги,  Центрально-
Черноземской   области,   Нижегородского  края,  Московской  области,  Средней  Азии и Закавказья. 
         Реализация    антинаучных    и   античеловечных    постановлений  ЦК    ВКП    (б)  Крайкома  партии  
Казахстана  привела к резкому сокращению поголовья скота и породила  массовый  голод  казахского  
населения,    и    гибель    его  значительной    части,    а  также  откочевку  большого  количества  людей  из 
республики. Эта  миграция  была  обусловлена отчаянием, голодом, нищетой, полным разрушением  

209 
 
общественных  и  экономических  основ  жизни.  Толпы  голодных  заполнили  улицы городов  Алма-
Аты,    Ташкента,  Бишкека.    Например,  согласно  результатам  первой  переписи    1926    года  на 
территории  Казахской  АССР  проживало  3  млн  628  тысяч  коренного  населения.    Но    уже    через    12 
лет  в  переписи  1939  года  фиксируется  убыль  в  1  млн  321  тысяч  человек,  то  есть  происходит 
уменьшение  совокупности  на  35,7%.[6].Уменьшение  численности  произошло  и  среди  других 
народов, населявших Казахстан. Но особенно ощутимы были потери среди коренного населения. 
 
Таблица      Численность и национальный состав населения Казахстана по данным  
ВПН 1926 и 1939 гг.    
 
 
         1926
 
1939
 
1939
 
к 1926
 
 
Числ-ть населения
 
(тыс. тел.)
 
%
 
Числ-ть населения
 
(тыс. чел.)
 
%
 
Все население
 
6229,9
 
100,0
 
6394,6
 
100,0
 
102,6
 
Казахи 
 
3627,6
 
58,2
 
2327,6
 
36,4
 
64,2
 
Русские
 
1274,9
 
20,5
 
2635,6
 
41,2
 
206,7
 
Немцы  
 
58,7
 
0,9
 
93,6
 
1,5
 
159,4
 
Украинцы
 
860,2
 
13,8
 
676,8
 
10,6
 
78,7
 
Прочие
 
408,5
 
6,6
 
661,0
 
10,3
 
161,8
 
 
Источник: Алексеенко А.Н. Население Казахстана. 1920-1990-е гг. Алматы, 1993. С. 18. 
             
По    данным  Центрального  Управления  народно-хозяйственного  учета  Госплана  СССР 
население    Казахстана   с    5873,0   тыс.  человек  за  1932  год  сократилось  до  2493,5тысяч    человек,    и  
эмигрировали    за  этот  период  из  Казахстана  1,3  млн.  человек.[7]  Смертность    и    уровень  
миграционной    подвижности    за    этот  период  были  высокими  среди    всех    национальных    групп 
Казахстана - русских, украинцев, уйгур, дунган, но  эти  показатели  среди  казахов все же на порядок 
выше,  потому  что  кочевники  традиционно    не    имели  навыков  земледельческого  труда.      По 
подсчетам  демографа  М.  Татимова    казахи    во    время    коллективизации    потеряли    2100    тысяч 
человек,  что  составило    42%    казахского    населения    и    плюс  к  этому  миллионы  людей  выехали  за 
пределы  республики. 
         
По  мнению  же,  А.  Н.  Алексеенко  «…с  учетом  всех  возможных  поправок  потери  казахского 
населения  составили  не  более  1840  тысяч  человек  или  47,3  %  от  численности  этноса  в  1930  году. 
Более всего пострадали казахи севера республики. Потери составили здесь 879,4 тысячи человек или 
74,5  %  от  численности  этноса  в  1930  году.  В  данном  регионе  наблюдалась  наиболее  значительная 
миграция, в первую очередь в пограничные районы Российской Федерации и Китая. Более половины 
представителей этноса было потеряно в Восточном Казахстане — 410,1 тысячи человек или 52,3 %. 
Западный  Казахстан потерял  394,7  тысячи  казахов  или  45,0  %  этноса,  Южный  —  632,7  тысячи или 
42,9  %.  Наименьшие  потери  были  в  Центральном  Казахстане  —  22,5  тысячи  человек  или  15,6  % 
этноса данного региона».        
             Эмиграция    казахов    за    рубеж    и  миграция  внутри  страны  обходились  им  очень  тяжело.  
Новые  мигранты попадали в иной климат и незнакомую для себя этническую среду.  Круто для них 
изменился  и  рацион  питания.  По  словам  очевидцев,  они  плохо  приспосабливались   к    растительной  
пище,    ведь    веками    основную    массу  питания    вчерашних      кочевников    составляли    мясные  
продукты.    Теперь    потоки    казахских  беженцев    в    отличие    от    прежних    времен    потянулись  в 
Россию. Если внимательно приглядеться   к   направлениям  миграции  казахов,  то заметно, что  они 
тянутся  к  близлежащим    районам    сопредельных    республик    и  государств.  Беженцы  из  западных 
областей    Казахстана    стали  уходить  в  Иран,  Афганистан,  Туркмению  и  Каракалпакию  южных    и  
восточных  областей  -  в  Узбекистан,  Киргизию  и  Китай  северных и центральных  областей  -  в  
Куйбышевскую,    Челябинскую,    Курганскую,    Тюменскую  области    и  Алтайский  край  Российской 
Федерации, в Монголию. Пустели целые районы и аулы. Степь все  больше  становилась безлюдной.  
Большие  массы  казахов  уходили  в  Китай.          
       
Откочевки    нанесли  большой  урон  численности  коренного  населения.  Четвертая  часть 
первоначальной    совокупности    населения,    т.е.  1030  тысяч  человек,  откочевала  за  пределы  
республики    в    годы    голода.  Из  них  616  тысяч  человек  безвозвратно,  414  тысяч    человек  

210 
 
впоследствии вернулись в Казахстан. Из безвозвратно откочевавших около  200  тысяч  человек ушли 
за рубеж - в Китай, Монголию, Афганистан, Иран и Турцию.[8] 
        
Голод  являлся  причиной  резкого  сокращения  численности  населения,  миграции 
компенсировали  убыль  и  способствовали  некоторому  его  увеличению.  В  результате  сельских 
жителей стало в 1,3 раза меньше, а городских — в 3,7 раза больше. Если по данным переписи 1926 г. 
доля  городского  населения  равнялась  8,5%,  то  в  1939  г.  —  30,4%.  Сокращение  численности 
происходило в основном за счет казахов. Подавляющее большинство этноса (97,9%) в середине 20-х 
годов  проживало  в  сельской  местности.  К  1939  г.  численность  его  сократилась  в  1,8  раза.  Бурный 
рост  городского  населения  (в  5,1  раза)  не  смог  компенсировать  потерь  —  общая  численность 
сократилась в 1,6 раза. Русских в Казахстане за указанный период стало больше в 2,1 раза, при этом в 
городах — в 4,1 раза, в селах — в 1,5 раза. И если в 1926 г. казахи составляли большинство населения 
(58,2%), то в 1939 г. доля их снизилась до 36,4%. Большинством населения стали русские — 41,2%, 
тогда как в 1926 г. доля их составляла 20,5%. В то же время за счет миграций число казахов возросло: 
в РСФСР — в 2,3 раза, в Узбекистане — в 1,7 раза, в Каракалпакии — в 2,5 раза, в Киргизии — в 10 
раз. Меньше (в 1,3 раза) стало в Казахстане украинцев. Численность других народов, проживавших в 
республике, увеличивается, растет и их доля в общей численности населения.[9] 
        
Таким  образом,  миграционные  потоки  казахского  населения  на  сопредельные  территории 
связаны  с  насильственными  методами  политики  коллективизации,  процессами  искусственного 
оседания  кочевников,  что  привело  к  разрушению  традиционного  образа    жизни  и  хозяйства. 
Масштабы  голодомора  и  человеческих  жертв  в  Казахстане  подтверждаются  объективным  анализом 
исторических источников  и являются  

жүктеу/скачать 22,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: