Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
170 
7
 
Қазақ  тілі  терминдерінің  салалық  ғылыми  түсіндірме  сөздігі  “Педагогика  және 
психология”. -
 
Алматы: Мектеп, 2002. - Б.132, 240-242. 
 
 
РЕЗЮМЕ  
 
В  статье  рассматриваются  проблемы  формирования  экологической  активности  учащихся 
школы и методы экопсихологического диагностирования обучающихся. 
 
RESUME 
 
The  authors  of  the  article  considered  the  problems  of  forming  ecological  activities  of  the 
schoolchildren and the methods of ecological and psychological diagnosis of the research.  
  

 
171 
ӘОЖ 159.9:616.89.441 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.С. Қосжанова 
«Тұран-Астана» университеті, 
магистрант 
 
Үрей, 
мазасызданудың 
пайда болу 
себептерінің 
психологиясы 
 
Аннотация 
Мақалада  бастауыш  мектеп  жасындағы 
балалардың 
үрей, 
мазасыздану 
мәселелері 
қарастырылады. 
Олардың 
пайда 
болу 
себептерінің психологиясы әр түрлі ғалымдардың 
еңбектеріне  талдау  жасау  арқылы  теориялық 
тұрғыдан тұжырымдалады.  
Түйін 
сөздер: 
психология, 
үрей, 
мазасыздану,  эмоцияналды  қалып  мәселесі, 
психикалық қасиеттер. 
  
 
Жас  баланың  сезімінің  дұрыс  дамуы 
жөнінде  дала  ойшылдарына  жүгінгенде  әл-
Фарабиден  бастау  алатын  «һауас,  иманигүл, 
жауанмәртлік»  хақындағы  ойларын  басшылыққа 
аламыз. Әл-Фарабидің осы ойларын Абай өз қара 
сөздерінде  дамытады.  Абай  қара  сөздеріндегі 
«Һауас» деп аталатын ұғым, адам сезімі және оны 
дамыту  мәселесін  қозғайды.  38-қара  сөзінде 
адамның  сезімі  және  ізденіс  барысындағы 
кедергілердің ықпалы туралы терең толғап, сабыр 
мен  сабырсыздық,  қиянат  пен  зорлық,  махаббат 
пен ләззат мәселесін мұсылмандық тұрғыдан аша 
көрсетеді.  Сондай-ақ  Абай  қазақ  халқының 
балаға 
деген 
қажеттілігі 
мен 
оның 
педагогикалық-психологиялық 
тұрғыдан 
дамытудың 
үйлеспейтін 
тұстарын 
сынап 
көрсетеді (7-10 сөздер) [1]. 
Мағжан  Жұмабаев  эмоция,  ішкі  сезімдер 
түрлері  және  олардың  жағымды,  жағымсыздығы 
туралы  дербес  тоқталып  айта  келіп,  осы 
сезімдерді тәрбиелеу қажеттігіне тоқталады. Бала 
мазасыздану туралы қорқу сезімінде баса айтады. 
«Қорқу  сезімі  –  адам  жанында  бір  бақытсыздық 
күткенде  болады»,  -  деп  оны  терең  талдай 
отырып,  «Бала тым қорқақ келеді. Мұның себебі 
–  баланың  қиялы  тым  тірі  һәм  денесі  әлсіз»  – 
деген  ұтымды  ой  айтады.  Алдымен  баланың 
қорықпауына мән беру керектігі, жасында қорқақ 
болған 
баланың 
ерлік 
істерге 
бара 
алмайтындығымен түйіндейді [2, 45].  
Кіші  мектеп  жасындағы  оқушылардың 
бойында  мазасыздану  күйі  ұзақ  уақытқа 
созылатын  болса,  бұл  ол  баланың  жүйке 
жүйесінің  жұмысына  әсер  етеді.  Нәтижесінде 
уақыт  өте  келе,  астения  дамиды,  яғни  жүйке 
бірте-бірте  тозады,  әлсірейді.  Астения  кезінде 
шаршау 
жиілейді, 
жұмысқа 
деген 
бала 
қабілеттілігі 
төмендейді, 
зейін 
қоюлары 
нашарлайды, естері әлсірейді.  

 
172 
Үнемі  бола  беретін  нәтижесіздік  жағдайы  уақыт  өте  келе,  шындыққа  деген 
пессимистік қатынасты, көзқарастың пайда болуына және депрессивті күйдің өріс алуына 
себепші  болады.  Әдетте  мінез-құлықтық  қиындықтар  дегенді  әдебиеттерде  немесе 
сөздіктерде "мектептік мазасыздану" деген терминімен түсіндіріп жүр.  
Мектепке  жаңа  келе  салып,  бірден  бала  мектеп  оқушысы  бола  қоймайды. 
В.В.Давыдов пікіріне сай, бұл қалыптасу, яғни мектеп өміріне ену бүкіл бастауыш кезеңі 
барысында жүзеге асады [3, 62]. Мектепке дейінгі балалық шақтың сипат, ерекшеліктері 
бүкіл  бастауыш  мектеп  кезеңін  сипаттайтын  болады.  Баланың  психологиялық 
қиындықтарға  тап  болуының  алғы  шарттарының  бірі  -  оның  "әлеуметтік  жаңа  даму 
жағдайына"  енуі,  яғни  ішкі  жаңа  бағыт-бағдарының  өзгеруі.  Мұның  барлығы  баладан 
күрделі  психологиялық  қайта  құрылуды  талап  етеді.  Ал  келесі  бір  қиындықтар  түрі 
субъективті алғышарттар арқылы туындайды. Ол алғышарттар: балабақшаға барып жүріп, 
барғысы  келмеу  ниеттерінің  орнығуы;  мектеп  оқушысы  болып  қалыптасуды 
кешеуілдететін  бірқатар  жеке-дара  ерекшеліктер,  яғни  тұйықтық,  агрессивтілік, 
мазасыздық, ұқыпсыздық т.б. 
Балалардың  бастауыш  мектептегі  түрліше  қолайсыздық  жағдайлары  психиатриядан 
алынған "дезадаптация" терминімен анықталады. Дезадаптацияны құрайтын шарттардың 
бірі оқу мотивациясы, үлгерімнің төмен болуы және аса жоғары дәрежедегі мазасыздану 
проблемасы  болып  табылады.  Атақты  психолог  Л.С.Выготский  1930-жылдары  былай 
деген болатын:  "Бала әлеуметтік ситуацияның бір бөлігі,  баланың қоршаған ортаға және 
ортаның балаға деген қарым-қатынасы бастан кешулер және баланың өз іс-әрекеті арқылы 
беріледі. Қоршаған ортаның күші баланың бастан кешулері арқылы бағыттаушы маңызға 
ие  болады.  Бұл  дегеніміз,  баланың  бастан  кешу  жағдайларын  терең  іштей  талдауға 
міндеттейді"  [4,  185]. Эмоциялық күй-қалып жөнінде  Қазақстанда  жазылған  еңбектер  де 
бар.  Мысалы,  айтып  кететін  болсақ,  М.В.  Кузубованың  "Жасөспірімдік  шақтағы 
мазасыздану 
жайлы" 
және 
А.Л. 
Ескендірованың 
"Агрессияға" 
байланысты, 
З.Б.Мадалиеваның  мазасыздануға  қатысты  кандидаттық  диссертация  жұмыстары  осы 
тақырыптар жөнінде ізденушілерге бағыт-бағдар болады. 
Профессор  С.М.  Жақыпов  өзінің  "Оқыту  процесінде  студенттердің  танымдық  іс-
әрекетін  басқару"  еңбегінде  мынадай  құнды  пікірді  алға  тартады.  "Бірлескен  іс-әрекет 
жағдайында  эмоциялар  санаға  жекелеген  ұғымдар  жөнінде  белгі  береді.  Бірлескен  іс-
әрекетте  бір  субъектінің  эмоциясы  өзге  субъект  үшін  жеке  мән-мағына  жайлы  белгі 
ретінде болуы мүмкін [5, 175].  
Еңбектерге,  әдебиеттерге  терең  талдау  жасай  отырып,  бастауыш  мектеп  кезеңі  өте 
еліктегіштігімен  дараланады  деген  қорытындыға  келеміз.  Жан  Пиаже  айтқандай,  бұл 
кезең  –  интуитивті  ойлау  кезеңі,  яғни  бала  нақты  әрекет-амалдарды  орындай  отырып, 
нағыз ойлау, логикалық ойлауға көшеді. Осы ойлауда міндетті түрде эмоциялық күй қатар 
жүреді  [6,  51].  Осы  жас  кезеңінде  мазасызданудың  туындауы  түрлі  факторларға 
байланысты,  яғни  социометриялық  статус,  жас  кезеңі,  отбасы  жағдайы  және  т.б. 
Мазасыздану  өзге  эмоционалды  қалып  сияқты  бастауыш  мектеп  оқушысының  мінез-
құлқына  әсер  етеді  және  бұл  қалып  түрлі  іс-әрекет  түрімен,  оның  ішінде  ақыл-ой 
әрекетімен тығыз байланысты. Жалпы, педагог, ересек, ата-аналар осы жас кезеңінің түрлі 
даму  ерекшеліктерін  қатаң  түрде  ескеріп,  тиісінше  психокоррекциялық  жаттығуларды 
әдістемелік тұрғыда дұрыс өткізе білулері тиіс. 
Адамның  көптеген  психикалық  қасиеттерінің  негіздері  нақ  осы  бастауыш  мектеп 
жасында  қалыптасады  және  әдетке  айналады.  Мектепке  келген  бойда  кездесетін 
қиындықтар  түрлері,  мысалы,  мектеп  тәртібіне  байланысты,  әлеуметтік  қарым-қатынас 
(мұғалім, сыныптағылар, отбасындағы). Осы қиындықтармен соқтығыса отырып, балалар 
мазасыздануды бастан кешіріп отырады.  
Эмоционалды қалып проблемасы адамды әуел бастан-ақ қызықтырды. Өйткені, нақ 
осы  біздің  эмоцияларымыз  сол  немесе  өзге  істерді  орындауға  және  шешім  қабылдауға 

 
173 
итермелейді.  Психология  ғылымының  жас  ғылым  екендігіне  қарамастан,  психологиялық 
білімдер төркіні антикалық философтар мен дәрігерлер еңбектерінен бастау алады. Ежелгі 
грек  философы  Платон,  философия  мен  психологиядағы  идеалистік  бағыт  өкілінің 
пікірінше, эмоциялар жоғары,  "интеллектуалды" және төменгі  қанағаттануларға бөлінеді 
[7].  Платонның  шәкірті  Аристотель  "Жан  туралы"  трактатында  үш  түрлі  жан  түрін 
анықтады және сезімнің міндетті түрдегі заттылығын, эмоцияның сипатын айқындады [8]. 
Ежелгі  гректік  философияда  эмоция  жайлы  Эпикур  еңбектерінде  құнды  пікірлер 
айтылады.  Ғалым  жан  күйзелісін,  қорқыныш  сезімін,  мазасызданудың  сана-сезімнің 
адасуы деп түсіндірді. Эпикур пікірінше, адам үшін сезімнен артық даму жоқ. Осы орайда 
ғалымдар аффективті қалыппен күресудің бірқатар жолдарын ұсынады, яғни олар: 
1) аффекті сырттай байқалуға ауыспауы тиіс: сырттай байқалу аффектіні нығайтады 
(мұнда ішкі, эмоционалды реакциялар сыртқы мінез-құлықпен байланыста болады. 
2)  өзге  әрекетке  ауысу  яғни,  қорқыныш  кезінде  ерлік  пен  шыдамдылық  үлгісін,  ал 
мазасыздану кезінде тыныш күйді еске түсіру. 
Бұл сияқты ұсыныстар, зейінді өзекті қалыптан ауқымды қалыпқа ауыстыру қазіргі, 
яғни  психотерапевтикалық  бағыттарда,  мысалы  нейролингвистикалық  бағдарламада 
ұсынылады (NLP). 
3) эмоцияларды үнемдеу оның қарқынын бәсеңсітеді. 
4) iс-әрекет пен аффект арасында ара қашықтықты құру. 
Мысалы,  атақты  философ  Ф.Декарт  өзінің  философиялық  тұжырымдамаларында 
эмоцияның  психофизиологиясына  үлкен  мән  береді,  яғни  тыныс  алу,  қан  қысымы, 
пульстің  өзгеруі  сияқты  өзгерістердің  табиғаты  туралы  жазды  [9].  Сезімдер  проблемасы 
жайлы "этика" деген еңбегінде Б. Спиноза түбегейлі қарастырды [10]. Л.С. Выготский, Б. 
Спинозаның  еңбегіне  орынды  баға  берді.  Б.  Спиноза  бойынша,  адам  тәні  табиғатынан 
аффектілер  шығады.  Ол  үш  негізгі  аффект  түрін  бөліп  көрсетеді:  қанағаттанбау, 
қанағаттану  және  қалау.  Адамға  зиян  келтіретін  аффектілер:  қайғыру  және  жек  көру. 
Жаратылыстану ғылымдарының қарқынды дамуы біздің зерттеу пәндерімізге де өз әсерін 
тигізбей қойған жоқ. Адам табиғаты жөнінде революция жасаған ғалымдар Ж.Б. Ламарк, 
Ч.  Дарвиндер  пайда  болды  [11].  Жаратылыстанушы  Ч.  Дарвин  өзге  проблемаларымен 
қатар  эмоцияларды  да  зерттеді.  "Адамда  және  жануарларда  эмоцияның  пайда  болуы" 
деген 1872 ж. еңбегіндегі жүйеленген зерттеулер оны мынандай қорытынды жасауға келіп 
жеткізді:  «Біздерді  ым-ишарат  арқылы  бейнеленетін  сезімдеріміз  эволюциялық  процесс 
нәтижесі  болып  табылады».  Ч.  Дарвин  эмоциялардың  байқалуын  бас  салып  төну  мен 
қорғануда  көрінетін  сақталып  қалған  әрекеттердің  қалдығы  деп  қарастырды. 
Жануарлардың әлеуметтеніп дамуына орай бұл қимыл-қозғалыстар дербес рөлге ие болды 
[12].  
Мазасыздануды талдау З.Фрейдтің тұжырымдамасын назардан тыс еш қалдырмайды. 
Осы  проблеманы  теориялық  тұрғыда  зерттеуді  бастаған  осы  З.Фрейд  болды.  Ғалым 
бөлген мазасыздануды тудыратын жағдайлар мыналар: 
а)  қалаған  объектіні  жоғалту,  мысалы,  ата-анасынан  немесе  жақын  досынан 
айрылған бала т.б.; 
б)  махаббат сезімінің жоғалуы. 
Ресей  ғалымы  А.М.  Прихожан  өзінің  "Жасөспірімдер  арасындағы  тұлғааралық 
мазасыздануға  психологиялық  талдау"  деген  еңбегінде  мазасыз  (қорқақ)  адамдар: 
бастауыш мектеп немесе жалпы бала кезеңде қорқыныш сезімі ақырғы шегіне жетеді деп 
жазады [13, 160]. 
Біз  мазасызданудың  қолайсыздық  қаупін  алдын-ала  сезумен  байланысты, 
эмоционалды  дискомфортты  бастан  кешу  екенін  білдік.  Бастауыш  сынып  оқушылары 
алғаш  мектепке  білім  алуға  ұмтылуы  оның  жеке  тұлға  ретінде  қалыптасуына,  ішкі 
позициясын  өзгеруіне  әкеліп  соғады.  Ішкі  позиция  —  баланы  оқуға  ынталандыратын, 
мектепке  деген  оң  эмоциясын  қалыптастыратын  үгіттеуші  орталық.  Алғаш  мектепке 

 
174 
қуанышпен  барған  бала,  енді  өз  алдына  үлкен  міндеттемелердің  бар  екенін  сезіне 
бастайды.  Ол  мұғалімнің  оқушыларға  қоятын  талабы  ата-ананың  қадағалауы  және  т.б. 
Еркін  ойнап  өскен  бала  бұл  талаптарды  алып  кете  алмауы  да  мүмкін.  Осындай 
эмоцияларды  сәтсіздікке  ұшыраған  (өзінің  сыныптастарымен  қарым-қатынасы,  педагог, 
ата-ананың нашар қатынасы) ішкі позициясы үрейді, қорқынышты тудырады. Қорқыныш 
-  бала  өміріне  және  сәттіліктеріне  төніп  тұрған  қауіптің  мидағы  бейнесі.  Мазасыздық  – 
қорқынышты  эмоциналды  түрде  сезіну.  Мазасыздану  сезіміне  алып  келетін  қорқу 
мынадай себептерге байланысты болады: өз қатарларымен дұрыс қатынаста болмау, ата-
анасының  өзара  кикілжіңді  болуы  психикалық  жарақат  алуы,  ата-ана  тарапынан  қатал 
тәртіп  т.б.  Бұл  баланың  тіпті  ортамен  араласпай  тұйық  болуына  немесе  ызаланғыш, 
ашушаң  болуына  әкеліп  соғады.  Үрей,  қорқыныш  сезімдерін  жою  үшін  кейбір 
психологтарымыз  баланы  мадақтау  жоғары  бағалау  керек  деген  пікір  айтады.  Сонымен 
қатар,  мазасыздану  типіндегі  эмоционалды  сәтсіздік  өзіндік  бағалауы  жоғары  балаларда 
бақыланған.  Олар  «ең  жақсы»  оқушы  болуға  немесе  ұжымда  ең  жоғарғы  деңгей  алуға 
үміттенді,  яғни  өз  талаптарын  жүзеге  асыру  үшін  шындығында  мүмкіндігі  болмаса  да 
анықталған сапаларда жоғары талаптанулар болған. 
Отандық  психологтер  балалардағы  адекватсыз  жоғары  бағалау  бұрыс  тәрбие,  бала 
сәттілігін  үлкендердің  асыра  бағалауы,  асыра  мақтау,  оның  жетістіктерін  асырып  айту 
нәтижесінде  қалыптасады  деп  санайды.  Қоршағандардың  жоғары  бағасы  және  соған 
негізделген  өзіндік  баға  балаға  ұнайды.  Қиындықтармен  және  жаңа  талаптармен 
соқтығысу  оның  құралмағандығын  аңғартады.  Бірақ,  бала  бар  күшімен  өзінің  жоғары 
өзіндік  бағасын  ақтап  қалуға  тырысады,  өйткені  ол  оған  өзін  сыйлауды,  өзіне  жақсы 
қатынасын қамтамасыз етеді. Соған қарамастан, бұл балаға әрқашан сәтті бола бермейді. 
Оқудағы жоғары деңгейдегі жетістікке үміттене отырып, ол дегеніне жету үшін жеткілікті 
дағды,  білімге  ие  болмауы  мүмкін,  мінездің  кері  сапалары  және  белгілері  сыныптағы, 
құрбылар  арасындағы  керекті  жағдайды  алуына  мүмкіндік  бермейді.  Осы  арқылы 
жоғарғы  талаптанулар  және  нақты  мүмкіндіктер  арасындағы  қарама  қарсылық  ауыр 
эмоциялық күйге алып келуі мүмкін. 
Қажеттілігінің  қанағаттанбауынан  бала  санасында  сәтсіздікті,  сенімсіздікті 
мойындауды және өзін сыйлауды жоғалтуға мүмкіндік бермейтін қорғаныс механизмдерін 
өндіреді.  Ол  басқа  адамдардан  өз  сәтсіздігінің  негізін  табуға  тырысады.  Сәтсіздіктің 
себебі  оның  өзінде  екенін  мойындамауға  тырысады,  оның  жетіспеушілігіне 
нұсқайтындардың  барлығымен  қақтығысқа  түседі,  тітіркендіргіштік,  өкпелегіштік, 
агрессивтілік  танытады.  М.С.Неймарк  мұны  «адекватсыздық  аффектісі»  –  «өзін 
әлсіздігінен  қорғауға  өткір  эмоциялық  ұмтылу,  кез-келген  тәсілмен  санада  өзіне 
сенімсіздікке жол бермей, шындықтан қол үзу, баршадан және барлығынан тітіркену және 
ызалану»  дейді  өз  еңбегінде.  Мұндай  күй  созылмалы  болуы  мүмкін  және  айлар  мен 
жылдарға  созылуы  мүмкін.  Өзін  нығайтуға  күшті  қажеттілік  бұл  күндердегі 
қызығушылық  тек  өзіне  бағытталуына  алып  келеді.  Мұндай  күй  балада  үрейді  бастан 
кешірмеуі  мүмкін  емес.  Алғашында  үрей  негізделген,  ол  бала  үшін  нақты  қиындықтан 
пайда  болады,  бірақ  үнемі  баланың  өзіне,  өз  мүмкіндіктеріне,  адамдарға  қатынасының 
адекватсыздығының  нығаю  шамасына  қарай  адекватсыздық  оның  әлемге  қатынасының 
тұрақты белгісі болады, сонда бала кез-келген өзі  үшін кері  жағдайлардан қолайсыздық, 
сәтсіздік күтетін үрей мазасыздыққа айналады. 
Мазасыздану  ситуацияға  да  қатты  байланысты,  бұл  қорытындыны  негіздеу  үшін, 
тексеру  сынағы  типіндегі  ситуацияларды  суреттейтін  сауалнамалар  жасалынды.  С.Д. 
Спилбергер  "Мазасыздану  күйі  және  қасиеті"  деп  аталатын  20  пікірден  тұратын 
сауалнаманы жасады. С.Д. Спилбергер бойынша "мазасыздану жеке адам сипаты ретінде 
мотивті  және  жүре  қалыптасқан  мінез-құлықтық  диспозицияны  білдіреді".  Мәндер  мен 
Саросзон  (1952)  мазасыздануды  емтихандар  ситуациясымен  ғана  зерттеумен  шектелді. 
Олардың  пікірінше,  мазасыздану  күшті  ішкі  тітіркендіргішке  реакция  болып  табылады. 

 
175 
Олар  37  пікірден  тұратын  "Тестілік  мазасызданудың  сауалнамасы"  деген  әдістемені 
жасады [14]. 
Сонымен,  әдістемелік  тұрғыдағы  әдебиеттерге  терең  талдау  негізінде,  біздер  келесі 
анықтаманы  тұжырымдаймыз:  мазасыздану  жеке  адам  қасиеті  ретінде  жүйке  жүйесінің 
қасиеттерімен  және  қарым-қатынаста  ұзақ  уақыт  сәтсіздік,  қолайсыздық  болуымен 
анықталады. Ситуативті немесе жағдайға байланысты мазасыздану  – нақты ситуациямен 
байланысты  және  одан  тыс  байқалмайтын  мазасыздық  күйі,  қалпы.  Қарым-қатынаста 
мазасыздануды  күту  және  оның  құрбы-құрдастармен  қарым-қатынасына  тәуелділігін 
анықтау үшін бірқатар эксперименттер жүргізілді.  
Бастауыш сынып оқушыларында дүниеге деген белгілі көзқарастар жүйесі жоқ, бірақ 
мектептің  ықпалы  нәтижесінде,  сыныптан  тыс  оқудан,  кинофильмдер  көруден  және 
үлкендермен  әңгімеден  келіп,  балаларда  оларға  еліктегісі,  ұқсағысы  келетін  белгілі  бір 
мұраттар  пайда  болады.  Осыларға  кедергі  болатын  жоғарыда  айтып  кеткен  мазасыздану 
мәселесі бар балаларымызға, ата-ана, мұғалімдер, психологтар өз әсерлерін тигізуі керек. 
Мазасыздану бала денсаулығына кері әсер етуші фактор. Ол тек мазасыз балаға ғана емес, 
қоршаған  ортаға  да  кері  ықпалын  тигізеді.  Себебі,  мазасыз  балалар  жалпыға  қадірлі 
болмайды, өздеріне-өздері сенімсіз болады, тұйық, жанасымы кейін немесе керісінше тым 
көпшіл, мазасыз болады. Мiне, біз мазасызданудың шығу себептерін, олардың кері әсерін 
қарастырдық.  Ата-аналар  мазасыз  балаларының  ынтасының  төмендеуіне  себепші  қандай 
факторлар екенін түсінуі керек. Ол баламен қарым-қатынасын жөндеу керек. Міне, сонда 
ғана қоғамымызда ынжықтық тұйық, салғырт азаматтар саны азаяды. 
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР  
1
 
Абай. Қара сөз. Поэмалар. – Алматы: Ел. 1993. - 272 б. 
2
 
Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 160 б. 
3
 
Давыдов В.В., Маркова А.К. Концепции учебной деятельности школьников // Вопросы 
психологии. - 1981. - №6. – С.13-26 
4
 
Артемьев А.И. Әлеуметтану және тұлға психологиясы. Оқулық. - А., 2013.-384 б. 
5
 
Жақыпов С.Оқыту процесіндегі танымдық іс -әрекет психологиясы. Оқу құралы. - А., 
2008. – 216 б. 
6
 
Бапаев М.К. Даму психологиясы. Оқулық. - Алматы, 2014. – 440 б. 
7
 
Платон . Соч. в 3-х томах. Т.2. - М, 1970. – 360 с. 
8
 
Аристотель. О душе соч. в 4-х т, т. 1. – М., 1975. - С. 369. 
9
 
Декарт Р. Избранные произведения. – М., 1950. - 378с. 
10
 
Выготский  Л.С.  Спиноза  и  его  учение  об  эмоциях  в  свете  современной 
психоневрологии // Вопросы философии. - 1970. - №6. - С. І27. 
11
 
Ламарк Ж.Б. Зоопсихология. - Харьков, 1997. – 380с. 
12
 
Дарвин Ч. Выражение эмоций у животных и человека. Собр. соч. в 5 т., т. 5. – М., 1953. 
– 450 с. 
13
 
Прихожан  А.М.  Тревожность  у  детей  и  подростков:  психологическая  природа  и 
возрастная динамика. – М., 2000. – 310 с. 
14
 
Хекхаузен X. Мотивация и деятельность. - М, 1986. – 435 с. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматриваются психологические проблемы тревоги, опасения. Анализируется ряд 
научных  трудов  разных  ученых  для  выявления  причины  возникновения  тревоги,  опасения  у 
школьников начальных классов.  
RESUME 
The  psychological  problems  of  anxiety,  fear  are  considered  in  this  article.  The  author  analyses  a 
number of scientific papers of different scientific researchers in order to identify the cause and effect of 
anxiety, fear of primary school children. 

 
176 
УДК 159.923:316.356.2-058.8 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
И.А. Мухтарова 
Университет «Туран-
Астана», магистрант 
Процесс  адаптации 
молодых супругов  
 
Аннотация  
Статья  посвящена  процессу  адаптации 
молодых  супругов.  На  основе  анализа  трудов 
исследователей по данной теме автор раскрывает 
сущность  категории  «адаптация»,  ее  виды  и 
этапы,  а  также  дает  определение  процессу 
адаптации 
молодых 
супругов. 
В 
статье 
обозначены  трудности  адаптации  молодых 
супругов,  а  также  даны  рекомендации  для 
успешного прохождения адаптации.  
Ключевые  слова:  адаптация  психологи-
ческая,  ролевая  адаптация,  межличностная 
адаптация,  негативная  адаптация,  молодые 
супруги, социальные роли. 
 
 
«Немалая часть молодых семей распадается 
в  самом  начале  совместной  жизни.  Основные 
причины 
этого 
– 
неподготовленность 
к 
супружеской 
жизни, 
неудовлетворительные 
бытовые условия, отсутствие собственной жилой 
площади 
после 
свадьбы, 
вмешательство 
родственников  во  взаимоотношения  супругов» 
[1,  с.  45].  Данное  высказывание  Дичюс  П.  и  по 
сей  день  является  актуальным.  Действительно, 
часто  молодые  семьи,  столкнувшись  с  первыми 
трудностями  в  семейной  жизни,  выбирают  один 
выход  –  развод,  который  оставляет  отпечаток  не 
только  в  жизни  супругов,  но  и  в  жизни  ребенка. 
Поэтому  только  совместное  сотрудничество, 
координация  и  кооперация  молодых  супругов 
позволит  решить  возникшие  трудности  и  будет 
способствовать  интеграции  семьи.  Другими 
словами, 
молодым 
супругам 
необходимо 
адаптироваться  друг  к  другу,  к  новым  условиям 
жизни. 
В 
психологии 
под 
адаптацией 
(психологический 
аспект) 
понимается 
– 
приспособление  человека  как  личности  к 
существованию  в  обществе  в  соответствии  с 
требованиями  этого  общества  и  с  собственными 
потребностями, мотивами и интересами [2, с. 15-
16]. 
Категория  «адаптация»  В.В.  Сысенко 
рассматривается  в  качестве  центральной  в 
психологии  брачно-семейных  отношений.  Он 
предложил  дифференцированную  концепцию 
брачно-семейной 
адаптации. 
Основу 
ее 
составляют  особенности  характеров  супругов  и 
вытекающие 
отсюда 
их 
адаптационные 
возможности. Автор выделяет 4 группы людей по  

 
177 
степени и уровню адаптации: 
1. высокоадаптированные личности; 
2. среднеадаптированные; 
3. низкоадаптированные; 
4. дезадаптированные. 
К  чертам  характера,  препятствующим  взаимной  адаптации,  он  условно  отнес 
следующие:  грубость,  черствость,  цинизм,  властность,  своеволие,  эгоизм,  тиранство, 
жестокость,  мстительность,  злобность,  нервозность,  раздражительность,  сварливость, 
замкнутость, холодность, отсутствие сострадания и участия, агрессивность, критиканство, 
тщеславие, 
притворство, 
инфантильность, 
непостоянство, 
бесхарактерность, 
недоверчивость, подозрительность [3, с. 182]. 
К общим адаптационным особенностям он относит: 
1.
 
способность к сотрудничеству; 
2.
 
способность к общению; 
3.
 
способность к эмоциональному и рациональному пониманию других людей; 
4.
 
способность к самоконтролю и самопознанию; 
5.
 
умение  выбрать  адекватный  тип  поведения  в  зависимости  от  условий  и 
обстоятельств.  
Развитие  этих  способностей  в  значительной  мере,  по  мнению  автора,  определяет 
успешность  брачно-семейной  адаптации  «Успешная  совместная  деятельность  супругов 
предполагает  взаимное  понимание  чувств  и  потребностей  партнера:  они  разделяют 
примерно  одинаковые  или  близкие  чувства  по  отношению  к  различным  общественным 
событиям, находят пути понимания эмоционально-эстетического мира другого партнера, 
восприятия им искусства, природы. Взаимная симпатия, а также взаимное сопереживание 
и  сострадание  постоянно  включаются  в  процесс  семейного  общения  и  взаимодействия, 
поэтому  эти  чувства  -  составная  часть  межличностных  отношений  в  семейном 
коллективе» [3, с. 177]. 
Сысенко  В.А.  определяет  структуру  адаптации  личности  в  сфере  брачно-семейных 
отношений следующим образом: 
1.
 
адаптация физиологическая, в том числе сексуальная; 
2.
 
адаптация к темпераменту, характеру партнера; 
3.
 
адаптация к семейным ролям, к новым обязанностям, правам, к разделению труда 
в брачном союзе; 
4.
 
адаптация  к  потребностям,  интересам,  привычкам,  образу  и  стилю  жизни 
брачного партнера; 
5.
 
адаптация  к  основным  ценностям  жизни,  «жизненной  философии»,  пониманию 
цели и смысла жизни партнера [3, с. 167-184].  
Гозман  Л.Я.,  Алешина  Ю.Е.  считают,  что  брачно-семейную  адаптацию  следует 
рассматривать  как  постепенный  процесс  приспособления  супругов  друг  к  другу  и  к 
семейной  жизни,  результатом  которого  должно  быть  формирование  устойчивого 
семейного  уклада,  распределение  бытовых  и  психологических  ролей,  выработка 
приемлемого  стиля  общения  друг  с  другом,  выработка  приемов  разрешения  и 
профилактики  конфликтов  и  разногласий,  определение  взаимоотношений  с 
микроокружением по типу открытой или закрытой группы [4]. 
По  мнению  Эйдемиллера  Э.Г.  и  Юстицкиса  В.В.  до  появления  первого  ребенка 
молодая  семья  решает  ряд  задач.  Важнейшая  из  них  –  адаптация  супругов  к  условиям 
семейной  жизни  в  целом  и  к  психологическим  особенностям  друг  друга.  В  этот  период 
осуществляется взаимная сексуальная адаптация молодых супругов. Значительные усилия 
прилагаются  для  решения  проблем  жилища  и  приобретения  совместного  имущества. 
Авторы  отмечают,  что  на  данном  этапе  развития  семьи  складываются  отношения  с 
родственниками – особенно если молодая семья не имеет собственного жилья [1, с. 45]. 

 
178 
Ковалев  С.В.  считает,  что  психологическая  сущность  взаимной  адаптации 
заключается во взаимоуподоблении супругов и во взаимном согласовании мыслей, чувств 
и поведения [5, с. 181]. 
Наряду  с  психологической  адаптацией  Целуйко  В.М.  выделяет  еще  социально-
психологическую  адаптацию  –  как  приспособление  супругов  к  новому  для  них  статусу 
мужа и жены, согласование образцов внесемейного поведения [6, с. 43]. 
Некоторые  характеристики  брачно-семейной  адаптации  рассматриваются  также  в 
исследованиях  по  социальной  перцепции.  В  работах  этого  направления  отмечается  факт 
значительных изменений особенностей межличностного восприятия молодыми супругами 
на  протяжении  адаптационного  периода,  который  продолжается  1,5-2  года.  Идеальный 
образ  регулирует  отношения  в  супружеской  паре  0,5-1,5  года.  Затем  снижается 
напряженность  эмоционального  подъема,  отрицательные  характеристики  партнера 
перемещаются  в  центр,  сопоставляются  с  начальным  образом  [4].  В  этой  ситуации  есть 
два  варианта  развития  отношений:  или  один  из  супругов  будет  продолжать 
ориентироваться  на  несуществующий  образ  и  пытаться  «подогнать»  под  него  своего 
партнера, или, напротив, начнет корректировать не партнера, а свой вымышленный образ 
его,  приближаясь  тем  самым  к  действительности.  Адекватное  восприятие  супруга 
обеспечивает  согласованность  между  ожидаемым  и  реальным  поведением  супруга,  что 
важно для адаптации в молодой семье. 
Таким  образом,  адаптация  осуществляется  во  всех  сферах  семейной  жизни. 
Выделяют следующие виды адаптации: 
Материально-бытовая  адаптация  заключается  в  согласовании  прав  и  обязанностей 
супругов  в  выполнении  домашних  дел  и  в  формировании  удовлетворяющей  их  модели 
планирования и распределения семейного бюджета;  
Нравственно-психологическая 
адаптация 
основывается 
на 
совмещении 
мировоззрений,  идеалов,  интересов,  ценностных  ориентаций,  установок,  а  также 
личностных и характерных особенностей мужа и жены; 
Интимно-личностная адаптация заключается в достижении супругами сексуального 
соответствия,  предполагающего  их  взаимное  не  только  физическое,  но  и  морально-
функциональное удовлетворение интимными отношениями [5, с. 181-182].  
Говоря  об  этапах  процесса  адаптации,  то  Ковалев  С.В.  выделяет  первичную  и 
вторичную  (негативную)  адаптацию,  которая  свойственна  молодому  супружеству. 
Первичная адаптация супругов – достижение большего соответствия в мотивации брака, 
согласование  представлений  о  характере  и  распределении  семейных  обязанностей  и 
ролей.  Первичная  адаптация  супругов  осуществляется  в  виде  ролевой  и  межличностной 
адаптации  [5,  с.  183].  На  стадии  первичной  ролевой  адаптации  учитывается,  какой 
мотивацией  руководствовался  каждый  из  супругов  при  создании  семейного  союза,  чего 
ожидает от семейных отношений каждый из супругов. Возможно, это была ориентация на 
семью как преимущественно  хозяйственно-бытовой союз (главное в семье  - это хорошо 
налаженный быт и домоводство), или же на союз нравственно-психологический (желание 
найти  в  семье  верного  друга  и  спутника  жизни,  хорошо  понимающего  именно  меня). 
Некоторые рассматривают семью как союз семейно-родительский, педагогический, исходя 
из  того,  что  главное  назначение  человека  на  земле  -  это  рождение  и  воспитание  детей; 
другим же хотелось найти желанного и любимого партнера для любви [5, с.184]. Конечно, 
ни одна из вышеуказанных целей не исключает другую, все они очень значимы в создании 
счастливой семьи. Однако, супруги должны, выделив собственные главные мотивы, цели 
и  ожидания  согласовать  их  с  установками  на  брак  своих  партнеров.  Только  при  этом 
условии возможно разумное сочетание (взаимодополнение) семейных ролей на начальном 
этапе совместной жизни. 
К примеру, благополучные молодые и зрелые супружеские пары объединяет то, что 
наименее  важными  для  тех  и  других  пар  оказались  бытовые  проблемы  и  хозяйственно-

 
179 
бытовое  назначение  союза,  а  важными  обозначились  ценности  в  понимании  друг  друга, 
забота  и  любовь.  Независимо  от  первичной  и  вторичной  адаптации  в  неблагополучных 
молодых и зрелых парах, супругов объединяла главная мотивация хозяйственно-бытового 
назначения  союза,  уменьшение  потребности  в  нравственно-психологическом  союзе  и 
наименьшее внимание интимно-личностному союзу [7].  
Помимо  достижения  большего  соответствия  в  мотивации  брака  первичная  ролевая 
адаптация  обязательно  включает  согласование  представлений  о  характере  и 
распределении семейных обязанностей. Что касается межличностной адаптации супругов, 
то она имеет три взаимосвязанных аспекта: аффективный, когнитивный и поведенческий, 
то  есть  эмоциональная  составляющая  отношений,  степень  их  понимания  и 
непосредственно  реализующееся  в  них  поведение.  По  мнению  Целуйко  В.М.  успешная 
межличностная  адаптация  предполагает  эмоциональную  близость,  высокую  степень 
взаимопонимания  и  развитые  умения  организации  поведенческих  взаимодействий, 
взаимное  приспособление  супругов  к  особенностям  личности  друг  друга.  Также  автор 
отмечает, 
что 
межличностные 
отношения 
их 
должны 
быть 
максимально 
благожелательными,  а  для  этого  каждому  из  супругов  следует  проявлять  терпимость, 
постепенность, последовательность,  умение  уступать  в  ссоре  -  без  таких  качеств  период 
«притирки»  характеров  значительно  затрудняется  и  усложняется.  И  молодым  супругам 
необходимо  научиться  принимать  человека  таким,  каков  он  есть,  учитывать  все  его 
недостатки, приспосабливаться к привычкам своей «половины» [6, с. 44]. 
Конечно, время заглушает чувства, притупляет остроту ощущений. С одной стороны, 
супруги  привыкают  к  новым  условиям  совместной  жизни,  приобретают  чувство 
безопасности  и  стабильности,  находят  некоторое  взаимопонимание  в  отношениях.  С 
другой же стороны, повседневность постепенно начинает угнетать своей монотонностью, 
по  мнению  исследователей  именно  в  этот  момент  появляется  чувство  разочарования  в 
своем  избраннике,  а  иногда  и  раздражение  к  отдельным,  свойственным  партнеру 
привычкам,  жестам,  даже  словам.  Наступает  период  вторичной  адаптации,  другими 
словами привыкание супругов друг к другу.  
Вторичная (негативная) адаптация супругов – чрезмерное привыкание друг к другу, 
забвение супружеской любви и неповторимого личного характера семейного объединения 
[6,  с.  44].  Этот  вид  адаптации  проявляется  в  ослаблении  чувств,  в  их  обесценивании, 
превращении  в  привычку,  возникновении  равнодушия.  Осуществляется  же  она  в  трех 
основных  сферах.  Первая  из  них  -  интеллектуальная.  Снижается  интерес  к  супругу  как 
личности (своеобразное исчерпание) вследствие повторения им в общении одних и тех же 
мыслей,  суждений,  оценок  и  т.п.  Опасность  интеллектуальной  негативной  адаптации 
заключается в том, что каждодневное и неизбежное общение супругов зачастую приводит 
к своеобразному пресыщению друг другом. 
Следующая  сфера  вторичной,  негативной  адаптации  -  нравственная,  в  которой 
наблюдается 
негативное 
действие 
известного 
«эффекта 
нижнего 
белья». 
««Рассекречивание»  супругов  друг  перед  другом  проявляется  в  том,  что  они  начинают 
демонстрировать  не  лучшие  свои  качества,  мысли  и  поступки,  использовать  во  время 
общения неприемлемые жесты и интонации и попросту показываться друг другу в таком 
виде,  в  котором  никогда  не  рискнули  бы  прийти  на  свидание  в  период  добрачного 
ухаживания.  Со  временем  такое  отношение  друг  к  другу  может  привести  к  стойкой 
антипатии» [6, с. 44]. 
Третья  сфера  вторичной  негативной  адаптации  супругов  -  интимные  (сексуальные) 
отношения.  Низкий  уровень  общей  культуры  в  сочетании  с  легкой  доступностью  и 
однообразием  интимных  отношений  могут  привести  к  снижению  взаимной 
привлекательности  и  падению  полового  влечения,  что  зачастую  интерпретируется 
супругами как присущие другому недостатки, возможность супружеских измен [5, с. 194]. 

 
180 
Учитывая  негативное  влияние  вторичной  адаптации  на  прочность  брака,  следует 
иметь  в  виду,  что  только  постоянная  новизна  информации  и  брачная  совместимость 
способны противостоять ее испытаниям. 
Тюгашев  Е.А.  отмечает,  что  чувства  супругов  подвержены  действию  общего 
психофизиологического  закона  адаптации,  по  которому  величина  любого  ощущения 
уменьшается при постоянном действии одного и того же раздражителя. Для поддержания 
величины  ощущения  на  том  же  уровне  необходимо  или  увеличивать  силу  раздражения, 
или производить перерывы в раздражении, или же менять качество раздражения [6, с. 44].  
Для  борьбы  со  вторичной  адаптацией  необходимо  постоянно  работать  над  собой, 
духовно расти, стремиться поддерживать в глазах супруга свой престиж и статус. 
Следовательно,  важным  условием  преодоления  негативных  последствий  вторичной 
адаптации  -  это  дальнейшее  повышение  культуры  взаимоотношений  супругов, 
последовательное  воспитание  в  себе  толерантности,  доброжелательности,  чуткости, 
сдержанности и тактичности. Также молодым супругам необходимо быть автономными, 
относительно  свободными  друг  от  друга.  По  своей  сути  это  условие  является 
естественным  следствием  психофизиологического  закона  адаптации:  временное 
прекращение действия раздражителя восстанавливает  возбудимость нервного аппарата и 
увеличивает интенсивность ощущений при последующем раздражении [6, с. 44-45]. 
Трудности  адаптации молодых  супругов  к  условиям  совместной  жизни  могут  быть 
обусловлены  целым  рядом  причин.  Среди  таковых  особо  можно  выделить 
неподготовленность  молодых  людей  к  изменению  образа  жизни;  сложность  отношений 
между  поколениями;  гедонистическое  отношение  к  браку  (когда  от  него  ждут  одних 
только  приятных  неожиданностей);  отсутствие  подготовки  к  выполнению  комплекса 
функций и социальных ролей, необходимых в семье. 
Таким  образом,  процесс  адаптации  молодых  супругов  –  в  первую  очередь,  это 
постепенное  психологическое  и  эмоциональное  приспособление  к  брачному  партнеру, 
освоение  новых  социальных  ролей  и  обязанностей.  Адаптация  к  новым  условиям 
семейной  жизни  включает  адаптацию  к  социальному  статусу  и  социальным  функциям 
мужа  и  жены,  согласование  образцов  вне  семейного  поведения,  сложный  процесс 
интеграции в кругу взаимных родственных связей. И для благополучного осуществления 
взаимной  адаптации  молодых  супругов  необходима  совместимость  их  представлений 
касательно  структуры  семьи,  распределения  ролей,  которая  проявляется  в  том,  какие 
обязанности  каждый  супруг  берет  под  свою  ответственность  и,  наконец,  семейных 
ценностей, которые представляют собой установки молодых супругов по поводу того, для 
чего  существует  семья  и  что  они  ожидают  от  нее.  Молодым  супругам  необходимо 
добиться  максимально  благожелательных  отношений,  а  для  этого  каждому  из  супругов 
следует проявлять толерантность, постепенность, последовательность, уметь прибегать к 
компромиссу в конфликтных ситуациях. И главное, молодые супруги должны понять, что 
создание  семьи  не  конечная  цель,  а  только  начало  их  взаимных  отношений. 
Благополучная  семья  предполагает  постоянную  работу  каждого  из  супругов  над  собой. 
Ведь  только  самодостаточные  люди  могут  принимать  окружающих  такими,  какие  они 
есть, а это важная составляющая семейных отношений. 
 
 

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: