Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2015

 
195 
ӘОЖ 82-1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
М. Хамзин 
Қарағанды «Болашақ» 
университеті, ф.ғ.д., профессор 
 
Дия Ахметұлы 
поэзиясының 
типологиялық 
өрісі 
 
Аннотация 
Мақалада  өз  шығармашылығы  арқылы 
тәуелсіздік  идеясын  көтерген  танымал  ақын  Дия 
Ахметұлының  поэзиясы  жан-жақты  талданады. 
Оның шығармаларының типологиялық өрісі, басқа 
ақындар  шығармаларымен  үндестігі,  ортақ  мақсат 
–  мұраты  саралаудан  өткізіледі.  Осы  арқылы  осы 
уақытқа дейін кең әрә ауқымды зерттеулерге арқау 
бола 
қоймаған 
Дия 
Ахметұлының 
шығармашылығы  Мәди,  Иманжүсіп,  Оқа,  Бабас, 
Түсетай  т.б.  ақындар  шығармалары  мен  тығыз 
байланысты, органикалық бірлікте қарастырылған. 
Түйін 
сөздер: 
поэзия, 
отаршылдыққа 
қарсылық  көрінісі,  тәуелсіздік  идеясы,  типология, 
авторлық  ұстаным,  поэма,  өршіл  рух,  күрескерлік 
поэзия, ортақ бағыт. 
 
 
Тәуелсіздікке  қол  жеткізген  Қазақстан 
ұлттық  мұраларына  қатысты  өміршең  саясат 
ұстанып  отыр,  ал,  бұның  өзі  қазақтың  руханият 
тарихын  және  тәуелсіздікке  қол  жеткізуге  үлес 
қосқан  танымал  тұлғалар  шығармашылығын 
саралауға мүмкіндік береді. Бұл орайда тәуелсіздік 
идеясын  көтерген  бір  ақынның  емес,  бірнеше 
ақынның 
шығармаларындағы 
типологиялық 
байланыстың алатын орны ерекше. 
Біз қарастырмақшы болып отырған ақындар, 
негізінен,  Орталық  Қазақстан  өңірінің  өнерпаз 
тұлғалары. Олардың ішінде айрықша көзге түсері – 
Дия қажы Ахметұлы дер едік. Дия қажы Ахметұлы 
бастаған  ақындық  орта  деп  шығармашылық 
көріністерін 
жинақтап, 
синтездеп 
топтастыруымыздың  өзіндік  себептері  баршылық. 
Яғни ақындардың айналасындағы шығармашылық 
ахуал  мен  идеялық  тұтастықтың  табиғатын  ашу 
үшін,  асыл  қасиеттерін  тану  бағытында  көптеген 
ұтымды  дүниелер  табуға  жеңілдіктер  болады. 
Және  әр  қоғамдық  сферадағы  жекелеген  тарихи 
оқиғалардың 
белең 
алуына 
жалғыз 
адам 
көзқарасынан  көрі,  топтың,  біріккен  ортаның  ойы 
мен тұжырымы нәтижелі рөл атқарғандығы сөзсіз. 
Ақын 
айналасына 
шоғырланып, 
оның 
ақындық  дәстүрінен  нәр  алған,  имандылық  пен 
азаматтық  тәрбиесін  бойларына  тұмар  тұтқан 
шәкірт-ақындар  аясы  тарихи  тұлғалармен  де 
толысып-толығып 
отыратыны 
белгілі 
(би-
шешендер,  күйші-әншілер,  билік  орнындағылар 
т.б.). 

 
196 
Заманының  зәбірін  көріп,  запыранын  құсқан  Дия  төңірегіндегі  ақындар 
туындыларының  тақырыбы  мен  идеясы  –  өздері  мекен  еткен  ортадағы  қоғамдық 
заңсыздықтардың әлеуметтік ахуалынан көрініс беретіні талассыз.  
Бұратана бөлінді, 
Қу мен құтан демікті. 
Жаманның көңілі тәкаппар, 
Астамшылық еніпті. 
Шайшыл болды жарымес, 
Саумал ішпей көбікті, - 
деп,  Оқа  ақын  қырсық  шалған  уақыттың  қияңқылығына  күпірлік  қылған  астамшыл 
адамдардың кейбір мінездерінен заман бейнесін байқатып қояды [1, 61]. 
Немесе:  
Жалбыр, мұртты, қияқты, 
Адамдар болар ұятты. 
Бүлдеге бөккен пенделер 
Ертеңіміз сияқты, - 
деген  шумағында  «бұратана»  деп  санаған  елдің  ертеңін  «мәдениеті  жоғары,  ұяты  мол» 
адамдар  құрайтынын  болжамды  иронияға  сүйеніп,  өткір  сынымен  белсенділер  қылығын 
әшкерелеп түйреді[1, 62]. 
Оқа өз кезінде «Абылай хан» атты тарихи дастан жазған. Өкінішке қарай, бұл еңбек 
бүгінде таптырмай отыр.  «Абай  «Сегіз аяқ» жазғанда мен  «Он алты аяқ» жазамын» деп, 
он алты аяғын жазған. Бірақ біздің қолымызға өлеңнің толық мәтіні жетпей отыр. 
Отарланған  қазақ  өлкесінде  әртүрлі  жаңа  адамдар  тобы,  кәсіпшілер,  табысқорлар, 
сырты бүтін, іші түтін жып-жылмағай, сұм-сымпостар көбейген сайын күдік пен қауіп те 
ақындар  секемін  өршітті.  Түпкі  ниеттері  өзімшіл  жеке  бастың  қамымен  сырлары 
бүркелген,  әрекеттері  келісілген,  заңдастырылған  бөтен  адамдардың  бет  алысына,  сол 
қоғамның озбырлығына наразы болып өткір сын айта білген Дия қажы – қазақ баласының 
амандығы  мен  саулығын,  елінің  бүтіндігі  мен  тыныштығын  революциядан  бұрын-ақ 
сақтандыра білген көреген суреткер, әділетті ту еткен тарихи тұлға. Ол өз өлеңінде: 
Көбейді дұшпан,  
Кеудені қысқан. 
Азайды достар, 
Жаулар көп. 
Білмеген елге, 
Көрмеген жерге 
Әкім болды сырттан кеп... 
Жақының бар, сүйегің бар, 
Ойлан, заман, арты тар 
Кенже қалма, оққа барма 
Артында оның орыс бар. 
Артында – от, алдында – жар  
Айналатын жерің тар, -  
деп,  кенжелеу  қалған  халқының  тағдырын  уайымдап,  әліптің  артын  баға  біліп,  жұмыла 
көтерген  жүк  жеңіл  екендігін  ескертіп,  бірлігі  бекем  елге  бөтен  жұрттың  тісі 
батпайтындығын ақылмен насихат қылады [2, 63]. 
Дия қажы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті жақтап, патшаның қазақтардан солдат 
алуына  наразы  болған  және  сол  оқиғаға  қарсылық  шараларын  ұйымдастырғаны  мәлім. 
Тізімге ілігіп, кетер-кетпесін білмей әрі-сәріде тұрған қазақтарға қасында жиырмадан аса 
жігіті бар Дия қажы шауып келіп:  «Бәрібір орыс сендерді шепке тартып өлтіреді, тыпыр 
етпеңдер!» - деп ескерту жасаған екен. 

 
197 
Халықтың тұрмысы мен ұрпақтың рухани жіктелуі, бейбітшілігі мен тұтастығы үшін 
ауызбірлік керек деп адуынды ақынның жарғақ құлағы жастыққа тимеді. Дала халқының 
өзіне  ғана  тән  тұрмыстық  нормативтерінен  біржолата  айырып,  жұтату  –  қысастық, 
өктемдік  екенін  түсініп,  Дия  қажы  ешбір  қиянаттан  қорықпай,  шемірікпеді,  ақиқатқа 
араша  түскен  бағытынан  тайынбады.  Дия  қажының  осы  бір  бірбеткей  қасиетін 
айналасындағы біртұтас ақындар Қапас, Бабас, Түсетайлар да құптаған. 
Шар болаттай шамырқанған шабытты да бүкпесіз ойларды көз алдымызға келтірген 
Бабас ақын:  
Көрдік ақты, көрдік көкті, қызылын, 
Дар ағашта жіптің салды ұзынын. 
Тілді кесті, жөн сілтерсің қалайша, 
Кім түсінер маса тілдің ызыңын, - 
деп, ақ, қызыл болып бөлінген аждаһа іспетті  зобалаң түстің үстемдігін сөз ете отырып, 
жіпсіз байлаған қоғам  жөн айтуға да  мұрсат  бермегенін жырға сыйғызады [1, 76]. Бабас 
өзінің  көкейден  сарнап  шыққан  ұранды  ойларын  озбырлықпен  аяқ  асты  таптап,  еркінен 
айырған  заңқойларға,  түбінде  қайырсыз  өлімге  апарар  заманның  опасыз  ағымына  мұң-
наласын шағады. Шымбайына қатты батқан шындық көкіректе тығылып жата алмайды. 
Бабас  ақынның  «Маса  тілдің  ызыңы»  деп  берілген  метафоралық  қолданысты 
ұйымдастырудағы  түйін:  ашық  халықтың  қару-қалқаны  –  тіл,  ендеше,  қорқынышпен 
үрейлендіріп  адами  қарым-қатынастан,  насихат  беруден  айырғысы  келген  заңқойлардың 
жасаған  кедергісі  өзек  болғандай:  яғни  ақынның  адам  тілін  ешкім  түсінбейтін  байғұс 
мазасыз  масаның  ызыңына  теңеуі  –  табылып  айтылған  балама-алмастырудың  батыл 
көрсеткіші. 
Ел  басына  «тұрымтай  тұсына,  балапан  басына»  билеп-төстеуші  заман  енді  туады. 
Бұл кезең халық азаматтарының ешқайсысына да опа берген жоқ.  
Әсіресе, 1926 жыл Дия қажыға оңай тимесе керек. Ел ішінде шолақ белсенділер Дия 
қажыны  қайта-қайта  көрсетумен  болды.  Ақыры,  Қарқаралы  абақтысына  бір  айдай 
қаматып  тынды.  Дегенмен,  бірбеткей,  қайсар  мінезінен  қайтпайтын  ізгілік  жолында 
аянбаған  Дия  қажыға  шолақ  белсенділер  өшігіп,  істі  насырға  шаптырды.  Соның  бірінде 
тексеруге келген сот Бегалінің Сапарғалиына: 
Сапарғали би, 
Ентігіңді тый. 
Құтырма, 
Өтірік арыз 
Емес парыз, 
Есің жый. 
Үй тіккізіп, 
Бел бүккізіп, 
Әлден алдың біраз сый, - 
деп,  ел  көзінше  соттың  беделіне  нұқсан  келтіріп,  реңсіз  әрекетпен  әуестенген 
белсендісымақтардың намысына тиіп, «мықтылардың» жарасын тырнай тіл қатты [2, 37].  
Осындай  қайшылығы  көбейген  заманда  басына  қиямет-қайым  орнайтын  ең  алдымен 
кедей-кепшік, момын шаруа екені даусыз десек, жоқ-жітіктің көбеюіне, ел-жұрттың азып-
тозуына  сол  жаңа  қоғамды  тудырушы  өкілдердің  кінәлі  екені  Дия  қажы  шығармасында 
реалистікпен өткір танылады: 
Өңкей быдық,  
Жоқ қой шындық, 
Белгілі тегі 
Ата жоқ 
Айқай, дабыс 
Күнде шабыс, 

 
198 
Жоғалды елден 
Ар-намыс... 
Жинап алып 
Кедейлерді 
Былай-ау деп айту жоқ. 
Айтты, бітті, 
Пішті, кесті, 
Райынан қайту жоқ [2, 41]. 
Айтылмыш  жағдайды,  қоғамдық  әділетсіздікті  дәл  танытқан  Дия  қажы  қарапайым 
еңбек  адамдарының,  кедей-кепшіктің  жоғын  жоқтаушы  болғанын  анық  байқаймыз. 
Келеңсіз  кесапаттарға  қарсы  Дия  қажы  темпераменті,  ішкі  эмоциясы  ызаға  булыққан 
дүйім жұрттың дүрбелеңі тәрізді.  
Заң  орындағыштар  шағын  ауқатын  сүліктей  сорғанда  қуат-күшінен  айрылған 
дәрменсіз қалған жетім бала, жесір әйел қалай күн кешпек деген ой Дия көкірегін жегідей 
жейді: 
Майды шайнап, 
Малды айдап, 
Алды әбен құтырып,  
Мына бетте, 
Түрі жаман 
Алар тегіс сыпырып... 
Жетім бала,  
Жесір әйел 
Сонда қалай күн көрер?! 
Сорлап халі, 
Кетіп әлі 
Қайда барып бел шешер?! [2, 56] 
Талай белсенділердің ылаңы мен ызғарына бағынбаған Дия қажы: 
Опық жеме, 
Жинал, халқым, 
Айла жаса өлмеске. 
Қасыңдағы  
Аз қараңды 
Бел буыңдар бермеске, - 
деп, халқына «бір жағадан бас шығарып» тірлік жасауды насихаттайды [2, 59]. 
Ұлттық  тұрпаты,  елдік  сипаты  бұзылған  көнбіс  халықтың  өзіндік  дербестігі 
жойылып, сүйекке сіңген еркіндіктің ауылы алыстап, бодандықтың қамыты шешілместей 
киілген  іспетті  еді...  Ақылды  адамдардың  жөнін  тыңдауға  да  қоғам  белсенділері  құлақ 
түрмеді. Тыңдай қалса, оларды халыққа қастандық ойлайтын дұшпан ретінде көз алартып 
жазаға  бұйырды.  Алағай  да  бұлағай  сол  бір  тұста  жөн  сілтер  азаматтардың  заманның 
зымиян қармағына ілініп жатқанын көріп, Түсетай ақынның жігері құм болып тығырыққа 
тірелді: 
Жыр тумақ қандай ойда Түсетайдан? 
Жөн сілтер табылар ма кісі қайдан? 
Тап болдық заманына аузыңды ашсаң, 
Қағатын теріс қойып ашамайдан [1, 87]. 
Аузын  апандай  ашқан,  айдаһардай  ақырған  заманның  жәдігөйлігіне  тап  болып,  жөн 
сілтер, бағыт берер замандастарының аздығына ақын жүрегі қынжылады. 
Заманының  азғандығы  соншалық,  ең  жақын  деген  адамдардың  өзінің  бойынан  бір-
біріне  деген  сенімнің  кеткенін,  толық,  жіктеп  бөлінушілік  өріс  алғанын  ақындар  өз 
өлеңдерінде құр жібермейді. 

 
199 
Төрге озды алтын болып бақырың, 
Бұрау салып қозғалтпайды тоқымын. 
Төсек салып бала таптай, бит қарап, 
Кім жақсың деп ызыңдайды қатының, - 
деген  өлең  шумағында  Бабас  ақын  адамзат  қоғамының  сан  ғасырлық  тарихында 
моральдық  және  психологиялық  өрістеудің  ұлы  қозғаушы  күші,  келешекке  кең  бағыт 
алудың ең сара жолы – сенім, ендеше, сенім жоғалған жерде тіршіліктің мәні де шамалы 
екенін  растайды,  ескертеді  [1,  98].  Қара  бала  қамы  үшін  қазанның  қасынан,  от  басынан 
шыға  алмайтын  қойныңдағы  қатының  «кім  жақсың?»  деп  күдіктенгенде,  қоғам  күдігі 
онсыз  да  кернеген  көкіректі  күйзелтері  сөзсіз  екенін  Бабас  ақын  тегеурінді  тілмен 
әспеттеп өтеді. 
«Күлтелі  Көкжиренін  мініп,  қысқабаттай  құрысқан,  қас  қабақпен  ұрысқан»  Қапас 
ақын  –  елдің  береке-бірлігін  кетірген  тар  заманның  тұрпатына  қарсы  тұрып,  ақпен  де, 
қызылмен  де  тайталасып  өткен  заманның  ірі  тұлғасы.  Қапас  Тоқсантайұлы  Жарылғап 
батыр  баласы  Қырбастың  Бәйсейіт  бұтағынан  тарайды.  Ой  батыр  болып  та,  қол  батыры 
болып та қоғамның қайшылықтарымен күресе білген Қапас ақын: 
Сол алағай, алағай, 
Түзелмеді жағдай.  
Түн отырдық еру боп, 
Күн өткердік жадағай. 
Ас батпайтын күн жетті, 
Түсеусіз өткен баладай, - 
деп, қисық заманның жадағай сұрықсыз көрінісін көрсетіп Махамбет рухына мінсе, бірде: 
Қайран да қайран, қайран күн, 
Қайта айналып келе ме 
Қаса сұлу бүгілтіп, 
Тілін сорған сараң күн? 
Қуандық өтіп, Тама асып, 
Тобықтыға тоқтамай, 
Қаржаспенен қаржасып, 
Атандай сүрген алты күн, 
Томалақтай тайраң күн? – 
дей  келіп,  Қазтуған  риторикасы  мен  гармониясының  сауытын  жамылып,  кіреукесін 
киініп, өткенін аңсап өкініш білдіреді [1, 111]. 
Біз сөз етіп отырған ақындар поэзиясы типологиялық тұрғыдан алғанда, Жаяу Мұса 
Байжанұлы,  Иманжүсіп  Құтпанұлы,  Мәди  Бәпиұлы  сияқты  ақындар  шығармаларымен 
үндес,  бағыттас.  Жаяу  Мұсаның  өршіл  поэзиясы  Мұстафа  болыстың,  Иманжүсіптің 
күрескерлік  поэзиясы  Райымхан  болыстың,  Мәдидің  рухты  өлеңдері  ағасы  Қақабайдың 
көрсеткен зәбір, қиянатынан ғана туған жоқ, жеке бастың азаттығын жырлау арқылы олар 
қазақтың  тәуелсіздігін  жырлады.  Бұл  –  мәселенің  бір  жағы  болса,  осынау  ақындар 
шоғырындағы  Дия  ақын  өз  халқының  асыл  дініміз  Исламнан  ажырап,  мәңгүрттеніп 
кетпеуі  үшін  араб  әдебиетіндегі  шығармалардың  негізінде  «Шаһарбану»,  «Мұхаммед», 
«Шаһи», «Әбушаһман хикаясы», «Нұрлығайын», «Шаһизада», парсы ақыны Фердаусидің 
«Шах-наме» шығармасының негізінде «Сақырап» дастанын жазды. 
Аталмыш  ақындар  нағыз  Алаштық  рухты  асқақтатқан  дүлдүлдер  еді.  Тәуелсіздік 
аңсаған  олардың  шығармалары  ұлттық  поэзиядағы  әдеби  ағымды  туғызды.  Жалпы, 
ұлттық поэзиядағы қоғам мен ақын қарым-қатынасы жайлы   М. 
Әуезов 
[3], 
ақын-
жыраулар  поэзиясының  бейнелілігі  жайлы  С.  Негимов  [4],  Алаш  рухының  ұлттық 
әдебиеттегі  көрінісі  жайлы  Д.  Қамзабекұлы  [5]  еңбектері  т.б.  бұл  ойымызға  дәлел  бола 
алады. 
 

 
200 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР  
 
1
 
Дия қажы. Шығармалары. - Алматы: Қазақпарат, 2009. – 151б. 
2
 
Бір ауыз сөз (Шет өңірі ақындары поэзиясының антологиясы).  - Алматы: Қазақпарат, 
2008. – 351б. 
3
 
Әуезов М. Әдебиет тарихы. - Алматы: Санақ, 1997. – 304б. 
4
 
Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. - Алматы: Ғылым, 1991. – 200б. 
5
 
Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. - Астана: Фолиант, 2002. – 471б.  
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  рассматриваются  типологические  связи  поэзии  Дия  Ахметулы,  известного  акына 
казахской  литературы  начала  ХХ  века.  Сходство  и  идейная  направленность  его  поэзии 
анализируются в сопоставлении с творчеством Иманжусупа Кутпанулы и Жаяу Мусы Байжанова. 
Объектом  исследования  являются  также  поэмы  автора,  написанные  на  основе  сюжетов 
персидской и арабской литературы. 
 
 
RESUME 
 
The author of the article considers the typological connection of poetry of Diya Ahmetuly who is a 
well-known akyn-rebel of the Kazakh literature of the early 20th century. Similarities and the ideological 
orientation  of  poetry  are  analyzed  in  comparison  with  Imanzhusip  Kutpanuly  and  Zhayau  Musa 
Baizhanov`s works. Also the object of the study are the author`s poems, written on the basis of Persian 
and Arabic literature plots. 
 
 

 
201 
ӘОЖ 811.512.122'36 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Р.А. Шаханова 
Казахский национальный 
педагогический университет  
им. Абая, д.п.н., профессор  
 
Полноводная река 
жизни… 
Аннотация 
Статья  посвящена  некоторым  аспектам 
творчества  выдающегося  писателя  и  мыслителя 
Ч.Айтматова. 
Автор 
делится 
своими 
воспоминаниями о некоторых эпизодах из встреч с 
писателем.  
В  работе  говорится  о  влиянии  творческого 
наследия Ч. Айтматова на современное поколение, 
на  литературную  и  театральную  атмосферу 
казахской  интеллигенции  и  молодежи.  Особое 
внимание 
уделено 
неоценимому 
вкладу 
художественного  творчества  писателя  в  нацио-
нальную  и  мировую  литературу,  показана 
актуальность  морально-нравственных  проблем, 
лежащих в основе его произведений.  
Вывод работы связан с глубоким убеждением 
автора  статьи  в  том,  что  творчество  Ч.  Айтматова 
является  важной  вехой  в  развитии  современной 
литературы,  а  исследование  его  произведений 
достойно  занять  отдельное  место  в  литературо-
ведении.  
Статья  может  быть  полезна  и  профессио-
нальным 
филологам, 
и 
любознательному 
современному читателю, не связанному с наукой.  
Ключевые  слова:  литература,  культура, 
творчество, роман, фольклор. 
 
 
Я  благодарна  судьбе,  которая  подарила 
возможность  знакомства  и  встреч  с  Чингизом 
Торекуловичем 
Айтматовым, 
величайшим 
писателем  и  властителем  дум.  Знакомство  с 
творчеством Чингиза Айтматова произошло у меня 
еще в тот период, когда я училась в средней школе 
им.Трубицына в с.Мерке Жамбылской области.  
Интерес  к  литературе  привил  мне  мой  отец, 
Аргимбаев  Аширбай  Мамыраимович,  имевший 
высшее  юридическое  образование.  С  детства  он 
воспитывал  в  нас  любовь  и  уважение  к  лучшим 
образцам  казахской  литературы  и  знакомил  с 
произведениями известных русских и зарубежных 
писателей.  Отец  говорил,  что  самое  большое 
богатство – это книги. И до сих пор в нашей семье 
сохранились  такие  книги  из  библиотеки  отца,  как 
«Антология  казахской  поэзии»,  книги  М.Ауэзова, 
Ч.Айтматова, 
произведения 
А.С.Пушкина, 
Лескова,  Шишкова,  В.Каверина,  Ж.Санд,  Э.Золя, 
Ги де Мопассана, Р.Роллана и мн.др. 

 
202 
Где – то в 1965 году отец принес нам сборник Ч.Айтматова «Повести гор и степей». 
Дети  из  нашей  семьи  учились  в  школе  с  русским  языком  обучения,  и  мы,  все  старшие, 
взахлеб  читали  этот  сборник.  Мне  особенно  понравились  повести  «Джамиля»,  «Первый 
учитель»,  «Материнское  поле»,  «Прощай,  Гульсары».  Позже,  когда  вышел  фильм 
«Первый  учитель»,  почти  все  ученики  из  старших  классов  по  несколько  раз  гурьбой 
ходили в кинотеатр.  
Повесть «Прощай, Гульсары» была особенно близка нам, старшеклассникам, так как 
главный герой показан Ч.Айтматовым сначала в процессе становления, затем в процессе 
мужания,  и  при  этом  были  объединены  человеческое  и  общечеловеческие  начала,  что 
давало силы и целеустремленности целому поколению.  
Во  времена,  когда  я  училась  в  институте  в  Алматы,  мне  удалось  несколько  раз 
побывать  на  спектаклях  «Ана  –  жер  ана»  в  Казахском  государственном  академическом 
театре драмы им. М. Ауэзова, где главную роль исполняла незабвенная великая актриса, 
народная артистка СССР Сабира Майканова.  
Также  я  счастлива,  что  видела  великолепную  игру  в  спектаклях  по  произведениям 
Ч.Айтматова «Ана – жер ана», «Жамиля», «Ак кеме» моей любимой актрисы, соседки по 
дому, лучистой и гордой Бикен Римовой, которая всегда давала нашей семье материнские 
советы  и  наставления.  И  нам  близки  слова  Фредерико  Феллини:  «Как  ни  символичен 
образ матери в «Материнском поле», как ни условен ее диалог с полем, а все же мы видим 
реальную, земную женщину». Ведь именно такой была замечательная актриса с большой 
буквы Бикен Римова, которой все поклонялись и уважали.  
Работая  преподавателем  кафедры  русского  языка  в  Казахском  национальном 
техническом  университете  им.  К.  Сатпаева  (бывший  политехнический  институт  им. 
В.И.Ленина), вместе со слушателями подготовительного отделения в преддверии 60-летия 
великого  писателя,  мы  послали  на  родину  Чингиза  Айтматова  посылку  с  книгами 
казахских  авторов  на  казахском  и  русском  языках,  а  также  организовали  посещение 
спектаклей по его произведениям.  
Помню,  что  особый  восторг  вызвала  постановка  замечательного  казахского 
режиссера,  внесшего  неоценимый  вклад  в  театральное  искусство  современного 
Казахстана,  народного  артиста  СССР,  лауреата  Государственной  премии  СССР 
Азербайжана  Мадиевича  Мамбетова  «И  дольше  века  длится  день»,  где  творчество 
Чингиза Айтматова предстало перед нами в ином ракурсе, который открывал нам новый 
неизведанный мир. Известный литературовед Е.Сидоров так отметил выход этого первого 
романа  Ч.Айтматова:  ...  «И  дольше  века  длится  день»  -  роман  сложного  состава,  где 
сплетаются быт и предание, реальность и фантазия, день и век [1]. 
Действительно,  Ч.Айтматов  перешел  от  своего  раннего  творчества  к  новому  более 
сложному этапу. Роман «И дольше века длится день» олицетворяет современную жизнь в 
ее  движении,  где  внутренний  мир  современного  человека  показан  через  призму 
общечеловеческой  нравственности,  заложенной  многими  веками  нашими  мудрыми 
предками.  Образы  Едигея  и  Казангапа,  простых  людей,  занятых  тяжелым  физическим 
трудом, раскрыты Ч.Айтматовым в высоком, философском аспекте, так как во все времена 
труд  является  основой  человеческой  цивилизации  и  культуры,  что  особенно  важно  для 
подрастающего поколения.  
В современное время глобализации, особенно актуален факт обращения писателя ко 
всем  людям,  невзирая  на  национальность,  ко  всему  человечеству  с  призывом 
объединиться в решении глобальных вопросов. При этом ни одна народность не должна 
утратить свое национальное лицо, самобытность, язык. И эти вопросы, когда-то заданные 
писателю в детстве: «Чей ты? Кто твой отец? обращены ко всем собратьям по разуму, ко 
всему человечеству» [2].  
Во  время  работы  деканом  психолого–педагогического  факультета,  а  сейчас 
завкафедрой  филологических  специальностей  Института  магистратуры  и  PhD 

 
203 
докторантуры Казахского национального педагогического  университета им. Абая вместе 
со  студентами,  магистрантами,  докторантами  несколько  раз  посетили  и  продолжаем 
посещать великолепные постановки известного режиссера, народного артиста Республики 
Казахстан, лауреата премии Ленинского комсомола Казахстана Т.Теменова «Тополек мой 
в  красной  косынке»,  «Пегий  пес,  бегущий  краем  моря»  в  Казахском  государственном 
академическом театре для детей и юношества им. Г. Мусрепова.  
Повесть  «Тополек  мой  в  красной  косынке»,  где  главные  герои  Асель  и  Ильяс,  не 
смогли  перебороть  и  пройти  испытания  судьбы,  была  очень  интересна  нашим 
обучающимся,  так  как  они  узнали,  как  сложится  жизнь  Асель  и  Ильяса,  и  все  желали  и 
чтобы путь их сына Самата был светлым и без препятствий. 
Так, долгие годы в Алматы на ул.Тулебаева, наша семья была соседями известного 
казахского писателя Шерхана Муртазы и его искренней и доброй супруги Мариам апай. И 
у нас сложилась традиция: если Чингиз аға был у нас в гостях (мы жили на 5 этаже), то 
обязательно  приглашали  Шерхана-аға  и  Мариам  апай.  Если  же  были  в  гостях  в  семье 
Ш.Муртазы  (на  4  этаже),  то  мы  несомненно  были  у  них.  В  этих  незабываемых  вечерах 
часто  участвовали  Мария  Урматовна  и  их  дети  сын  Эльдар  и  дочь  Ширин,  а  также 
известные  казахские  писатели-корифеи  Калтай  Мухамеджанов,  Оралхан  Бокеев, 
Сейдахмет  Бердикулов,  поэтесса  Куляш  Ахметова  и  др.  Позже  мы  с  Муха  (Мухтаром 
Шахановым) назвали племянницу, дочь моего родного братишки Алишера, в честь дочери 
Ч.Айтматова  -  Ширин.  Я  лично  не  знала  первую  супругу  Чингиза  ага,  но  что  меня 
удивляло,  то,  что  он  всегда  с  большим  уважением  говорил  о  Шекер  апай  и  очень 
заботился и думал о будущем своих сыновей Санжара и Аскара. 
Меня лично всегда восхищала великая дружба двух титанов духа и мысли Мухтара 
Ауэзова и Чингиза Айтматова. 
Отец  моих  детей  и  дедушка  моих  внуков,  известный  поэт  и  общественный  деятель 
Мухтар  Шаханов,  очень  трепетно  относился  к  Ч.Айтматову,  как  к  великой  личности, 
старшему  брату,  другу  и  наставнику.  А  сам  Чингиз  Торекулович  высоко  ценил  поэзию 
Мухтара,  всегда  просил  его  прочесть  новые  произведения.  Особенно  импонировало  ему 
то,  что  Мухтар  читал  свои  стихи  наизусть,  и  ему  очень  нравились  метафоричность, 
иносказательность  и  гражданственность  содержания  стихов  М.Шаханова.  Несомненно 
одно, что встреча и дружба с Чингизом Айтматовым повлияли на духовный и творческий 
рост М.Шаханова. 
В  последнее  десятилетие  их  дружба  крепла  с  каждым  днем  и  вылилась  в 
произведение – откровение: «Плач охотника над пропастью или исповедь на исходе века» 
(1997),  переведенного  на  многие  языки,  к  тому  же,  совместно  написанная  пьеса  «Ночь 
воспоминаний о Сократе» (1998) была поставлена на сценах многих театров. 
Как мы знаем, Ч.Айтматов не прямо, а опосредствованно, использует легенды, мифы 
и притчи из устного народного творчества. Во многих из них они имеют стержневую роль, 
а  сам  писатель  мастерски  изменяет,  дополняет,  синтезирует  их  сообразно  своим 
творческим планам.  
Во  всех  произведениях  великого  писателя  присутствуют  рассуждения  о  насущных 
проблемах  человека.  И  здесь  мы  можем  согласиться  со  словами  А.Акматалиева,  где  он 
говорит  что,  «...когда  философия  Айтматова,  его  художественно-поэтическое 
мировосприятие  заостряется  на  проблеме  Человечество  –  Вселенная,  создается 
впечатление,  что  эти  проблемы  поднимаются  и  решаются  впервые  с  позиции 
художественного обобщения. Именно в этом, на наш взгляд, заключается секрет того, как 
писатель  может  на  локальном  примере  –  житейской  ли  ситуации,  отдельного  ли  образа-
переживания,  какого-то  характера  и  конфликта  –  успешно  решать  общечеловеческие 
глобальные проблемы...» [3].  
Дружба М.Ауэзова и Ч.Айтматова, дружба Ч.Айтматова и М.Шаханова, общение и 
дружба Ч.Айтматова со многими видными деятелями культуры, искусства и литературы 

 
204 
Казахстана,  разумеется,  благотворно  сказалась  на  прогрессе  казахской  культуры  и 
литературы, на процессе воспитания молодежи обеих суверенных республик Кыргызстана 
и Казахстана в духе дружбы и уважения к друг другу. 
Приобщение  к  истокам  великой  литературы  через  творчество  Ч.Айтматова 
продолжает  волновать  сердца,  и  пусть  река  жизни  становится  с  каждым  днем  все 
полноводней,  даря  нам  новые  встречи  и  открывая  новые  грани  великого  наследия, 
которым по праву гордится весь тюркоязычный мир.  
 
 

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: