Vi халықаралық конференция 1
жүктеу/скачать 4,56 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТИПТІК (ПАРАДИГМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ СИНТАГМАТИКАЛЫҚ) қатынастардың тіл деңгейлеріндегі көрінісі
- 2. Қазақ жəне қытай əдебиеттеріндегі реализмнің дамуы
- 3. Қорытынды
- Әдебиеттер тізімі
3. Заключение Разработка психолингвистического направления аксиологической лингвистики, ориентированного на использование данных ассоциативного эксперимента, дает возможность выявить, каково ценностное отношение представителей разных этносов к тому или иному предмету, явлению, каким образом это отношение представлено в их языковом сознании, как люди воспринимают и оценивают тот или иной предмет, явление. Проведя серию ассоциативных экспериментов и обработав статистические данные, мы получили возможность определить, что является ценностным /антиценностным для того или иного этноса.
1.
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. (1976). Язык и культура. Лингвострановедение в преподавании русского языка как иностранного. – М.: Русский язык. – 248 с. 2.
терминов. – Алматы: Қазақ университеті. – 170 с. 3.
Джамбаева Ж.А. (2010). Аксиологические стереотипы языкового сознания казахстанцев: Автореферат дис... на соискание... докт. филол. наук. – Кокшетау. – 49с. 4.
5.
Уфимцева Н.В. (2001). Сопоставительное исследование языкового сознания славян. // Методологические проблемы когнитивной лингвистики. – Воронеж: Изд-во Воронежского гос. ун-та. – С. 65-71. 6.
Харьков; М.: Изд. группа «РА – Каравелла». – 320 с. 7.
Береснева Н.И. (1997). Модель внутреннего лексикона в позднем онтогенезе (ассоциативный эксперимент): дис… канд. филол. наук: 10.02.01. – Пермь. – 188 с. VI Халықаралық конференция
158 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТИПТІК (ПАРАДИГМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ СИНТАГМАТИКАЛЫҚ) қатынастардың тіл деңгейлеріндегі көрінісі Жаңабекова Айман Ҽбділдҽқызы А.Байтҧрсынҧлы атындағы Тіл білімі институты, Қҧлагер ықшамауданы, №26 ҥй, 4 пәтер, Алматы, Қазақстан, Тел.: +8(701) 270-98-60.E-mail адресі:aiman_miras@mail.ru Тҥйіндеме Мақалада қазақ тіліндегі типтік қатынастардың (парадигматикалық жҽне синтагматикалық) тіл деңгейлеріндегі кҿрінісіне сипаттама беріледі.
Кілтсҿздер: парадигматика, синтагматика, типтік қатынас, синтагма, лексикасемантикалық парадигма, морфологиялық парадигма, синтаксистік парадигма, сҿзжасамдық парадигма. 1. Кіріспе Синтагматикалық жҽне парадигматикалық қатынастар – тілдің тҧтас жҥйесін қҧрап тҧрған ҿзегі, тірек формасы. Сол себепті де типтік қатынастар деп аталады. Тілді, тҧтастай алғанда, тілдік жҥйе жҽне сҿйлеу жҥйесі деп бҿлетін болсақ, оның тілдік жҥйесі парадигматикалық қатынастарға негізделсе, сҿйлеу жҥйесі синтагматикалық қатынастарға қҧралады. Бҧл екі қатынас тілдің барлық деңгейлерінде кҿрініс табады. Дыбыстан бастап ең жоғарғы деңгей мҽтінге дейін осы екі жҥйеге бағынады. Сондықтан тілдік қҧбылыстардың барлығын дерлік парадигматика мен синтагматика шеңберінде зерттеп, тҧтас жҥйесін табуға, айқындауға болады.
Қазақ тіл білімінде қҧрылымдық лингвистика тіл бірліктерін деңгей-деңгейге бҿліп, бҿлшектеп қарастыруға негізделсе, қазіргі жаңа тілдік зерттеулер тіл бірліктерін интегративті ҽдіспен біріктіріп, тҧтас парадигма ретінде қарастыруды мақсат етеді. Қазіргі функционалды бағыттағы зерттеулер де осы ҽдісті ҧстанады. Бҧл тақырыптың ҿзектілігі жҿнінде орыс ғалымдары былай деп жазады: «Наука о языке в настоящее время не может обойтись без обращения к идее Ф. де Соссюра о двух типах отношений. Общая теория языка и его изучение, т.е. общее языкознание, не может обойтись без изложения сведений о парадигматике и синтагматике языка – этих двух типах структурной организации всех его элементов и категорий»[1]. Бҧрынғы ғылыми зерттеулерде тіл бірліктерінің жҥйелі ҧйымдасуы мен сҿйлеудегі жҧмсалымдық заңдылығы осы типтік қатынастар тҧрғысынан теориялық негізде зерттелмеген. Бҧл екі типтік қатынас тіл деңгейлерінің барлық деңгейінде кҿрініс табатындықтан, парадигматикалық, синтагматикалық қатынастарды зерттеу тіл білімінің қазіргі ғылыми парадигмасының ҿзекті мҽселелерін айқындауға жҽне тҧтас тілдік жҥйе бірліктерін терең тани білуге септігін тигізеді. Атап айтқанда, o Дыбыстардың парадигмалық жҥйесі мен синтагмадағы дистрибуциясын айқындауға;
VI Халықаралық конференция
159 o Лексикалық парадигманы қҧраушы топтардың (лексика-семантикалық топтар, синонимдік қатар, антонимдер парадигмасын, омонимдер парадигмасын т.б.) жҥйелі ҧйымдасу уҽжділігін айқындауға; o Сҿзжасамдық парадигма мен синтагма шегін айқындауға; o Қосымшалар парадигмасы мен сҿз таптары парадигмасын, грамматикалық категориялар парадигмасын т.б морфологиялық парадигмаларды терең тануға; o Бҧрын-соңды зерттелмеген синтаксистік парадигмаларды айқындауға; o Синтагматикалық жҽне парадигматикалық қатынастар теориясын меңгеруге; o Синтагма ҧғымының мазмҧнын терең тҥсінуге жҽне интонацияның синтагма жасаудағы рҿлін айқындауға т.б. Дыбыстарды парадигмалық қатынастар тҧрғысынан қарастыру фонемалық ерекшеліктерді айқындауға, ал дыбыстар арасындағы синтагматикалық қатынастарды зерттеу дыбыстар тіркесімділігі, яғни дыбыстардың синтагмадағы дистрибуциясын айқындауға мҥмкіндік береді. Дыбыстар дистрибуциясы мҽселесі қазақ тіл білімінде белгілі фонетист-ғалымдар еңбектерінде ҥнемі айтылып жҥр. Мҽселен, С.Мырзабековтің докторлық диссертациясы нақ осы мҽселеге (дыбыс тіркесімділігі) арналған. Синтагма теориясы қазіргі кездері фонолог- ғалым профессор З.Базарбаева еңбектерінде жиі айтылады [2]. Ғалым синтагма мҽселесін коммуникативтік синтаксиспен, сонымен қатар интонация мҽселесімен байланысты қарастырып жҥр. Лексикалық единицаларды парадигматикалық қатынастар бойынша қарастыру гипер- гипонимиялық қатынастар негізінде ҽртҥрлі лексика-семантикалық топтарды айқындауға септігін тигізеді. Гипер-гипонимиялық қатынастар гипоним мен гипероним тҥзу арқылы парадигматикалық қатынасқа тҥседі. Гипоним – белгілі бір лексика-семантикалық топты біріктіруші тектік сема қызметін атқарса, гипероним сол топтың тҥрлік тармағы ретінде кҿрініс табады. Мысалы, «адам» лексика-семантикалық тобында «адам» сҿзі гипоним болса, осы топқа кіретін бала, қарт, ҽже, жеткіншек т.б. сҿздер гиперонимдері болып табылады. Осылай топ қҧраудың ҿзі біз қарастырып отырған парадигматикалық қатынасқа негізделген. Қазақ тіл білімінде кезінде М.Оразовтың еңбектерінде кеңінен қарастырылған семантика мҽселелерін зерттеу қазіргі кезде біршама тоқырып қалып отыр. Сондықтан сҿз таптарының барлық лексика-семантикалық топтары толық анықталды деп айта алмаймыз. Сҿзжасамдық қҧбылыстар да осы екі типтік қатынастар негізінде жҥйелі парадигматикалық жҽне синтагматикалық қатынастарға тҥседі. Сҿзжасамдық ҧя парадигматикамен, сҿзжасамдық тізбек синтагматикалық қатынастар бойынша қҧрылым тҥзеді. Осындай жҥйелі қҧрылымдық заңдылық негізінде сҿздердің жасалымын қарастыру сҿзжасам мҽселелерін тереңірек тануға септігін тигізеді. Парадигматикалық қатынастар ҧғымы алдымен морфология саласында кеңінен қолданылған. Ҿйткені тілдік категориялардың ішіндегі жҥйелі қҧрылымдық байланысқа қҧрылғаны морфологиялық категориялар болып табылады. Ҽсіресе зат есім мен етістіктің VI Халықаралық конференция
160 грамматикалық категориялары тектік жҽне тҥрлік ҧғымға негізделетін тіл бірліктерінің жҥйелі ҧйымдасуынан пайда болған. Мысалы, тҽуелдік жалғау категориясының тектік ҧғымы, яғни оның қҧрамындағы парадигма қҧрайтын мҥшелерінің (граммемаларының) барлығының мағынасы – тҽуелдікті білдіру, ал олардың ҽрбірінің тҥрлік мағыналары олардың бірінші, екінші, ҥшінші жаққа қатыстылығы болып табылады. Сол сияқты шақ категориясының барлық граммемаларына ортақ мағына, яғни тектік ҧғымы – қимылдың сҿйлеу сҽтіне қатысты ҿту мерзімін білдіру, ал олардың тҥрлік мҽндері – ҿткен шақ, келер шақ, осы шаққа қатыстылығы. Осындай тҥрлік жҽне тектік мҽндері арқылы топ қҧрау парадигматикалық қатынастың тағы бір кҿрінісі болып табылады. Морфологиялық категорияларды парадигматикалық қатынастар негізінде қарастыру олардың категориялық сипатын, макро жҽне микротоптарын ҽлі де жіктей тҥсуге негіз болады. Парадигматикалық қатынастар сҿйлем қҧрылымынан да кҿрініс табады. Бір ғана ойды білдіру ҥшін тілде қаншама сҿйлем қҧрылымдары қызмет етеді. Осындай бір ойды беру ҥшін қолданылатын сҿйлемдер ҿзара бір-бірімен парадигма қҧрап, ойды білдірудің тҥрлі жолдары ретінде шоғыр қҧрайды. Мҧны тілде трансформация қҧбылысымен да байланыстыруға болады. Қазіргі кезде тіл бірліктерін трансформациялық талдаулар арқылы зерттеуге де ерекше мҽн беріліп отыр. Сол сияқты синтаксис – синтагматикалық қатынастардың нағыз ҿзегі, ең кҿрінетін жері. Тіл қарым-қатынас қҧралы болу ҥшін ондағы сҿздер бір-бірімен белгілі бір заңдылықтар бойынша тіркесіп, сонымен қатар қосымшалар мен кҿмекші сҿздер арқылы байланысады. Осындай тіркесімділік пен байланысулар синтагма қҧрау арқылы немесе сҿздердің синтагматикалық қатынастары арқылы жҥзеге асады. Сҿздер бір-бірімен бейберекет байланыспайды. Олардың арасында семантикалық валенттілік, тіркесім заңдылығы бар. Осындай тілдік қҧбылыстарды қарастыру тіл бірліктерінің тіркесім, валенттілік сияқты тілдік қҧбылыстарын терең тануға мҥмкіндік береді. Сонымен қатар қазіргі кезде ҧлттық корпустар қҧрастыруда мҽтіндерге тҥрлі лингвистикалық аннотация жасалады. Соның бірі – синтаксистік аннотация. Синтаксистік белгіленімдер қою тап осы синтаксистік қатынастардың тіркесім заңдылығы бойынша жасалады. Қазақ тіл білімінде мҧндай синтаксистік қатынастарды толық танытатын тҧрақты модельдер айқындалмаған. Сол себепті де корпустарға енгізілуге тиісті синтаксистік аннотация жасау мҽселесі кешеуілдеп отыр. Осындай сҿйлеудегі тіркесімділік модельдері мен синтаксистік қатынастар толық айқындалып, корпустарға енгізілетін болса, одан алынатын кҿлемді материалдар бойынша тіл жҥйесіндегі қаншама заңдылықтар бҧрынғыдан да тереңірек танылған болар еді. Бҧл екі типтік қатынас тілдік жҥйедегі тіл деңгейлерінде ғана емес, жаңа бағыттар болып табылатын функционалды-семантикалық категорияларды қарастыру кезінде де байқалып отырады. Қазақ тіл білімінде функционалды грамматика мҽселелерін зерттеуде кҿбінесе А.В.Бондарко негізін қалаған «ҿріс» теориясы басым бағыт алған [3]. Бҧл теория бойынша тіл бірліктерінің белгілі бір функционалды-семантикалық мазмҧны тілдік жҥйе жҽне сҿйлеуге негізделіп жҥргізіледі. Тілдік жҥйе функционалды-семантикалық ҿріспен, оның екінші бір ҧғымы «категориялық жағдаят» сҿйлеумен (речь) тікелей байланысты қарастырылады. Белгілі бір семантикалық функцияны білдіретін ҽр деңгейде жатқан тілдік бірліктер жҥйесінің жиынтығы сол семантикалық категорияны танытатын ҿрісті қҧрайды.
VI Халықаралық конференция
161 Мысалы, темпоралдылық (қимылдың ҿту мерзімін білдіретін семантикалық категория) ҿрісін қҧрайтын тілдік бірліктер лексика деңгейінде де (қазір, бҥгін, т.б.), морфология деңгейінде (етістіктің шақтары), синтаксис деңгейінде де кҿрініс табады. Осылардың барлығын жинақтап, жҥйелеу ҿріс ҧғымының аясына кіреді. Сонымен қатар тілдің ҽр деңгейінде жатқан тілдік бірліктер жҥйесі бір-бірімен парадигматикалық қатынаста тҧрады. Қазақ тіл білімінде функционалды грамматика бойынша жазылған ғылыми зерттеулердің кҿпшілігі осы белгілі бір семантикалық категорияға негізделген ҿрісті айқындау бағытында жҥргізілген. Яғни парадигматикалық қатынастары ғана айқындалған. Ал семантикалық функциялардың сҿйлеудегі сипатын танытатын категориялық сипаттары жан-жақты қарастырылмай келеді. Ол ҥшін семантикалық функциялардың қолданыстағы кҿрінісін, яғни нҽтиже ретіндегі сипатын (мҧны функционалды грамматикада «нҽтижелік функция деп атайды) айқындау қажет. Ал нҽтижелік функция бойынша категориялық жағдаяттарды айқындау біз сҿз етіп отырған синтагматикалық қатынастарға негізделеді, соны арқау етеді. Сондықтан тілді осындай біртҧтас жҥйе ретінде қарастыру қазіргі ғылыми парадигмадағы зерттеу талаптарына толық жауап береді. 3. Қорытынды Қорыта келе айтарымыз, тілді осы екі типтік қатынас (парадигматикалық жҽне синтагматикалық қатынастар) бойынша тҧтас интегративті ҽдіс арқылы зерттеу ҿзекті мҽселе.
Тілдегі парадигматикалық жҽне синтагматикалық қатынастарды зерттеу мҽселелерін қазіргі кезде жоғарғы оқу орындарының элективті курстарында арнайы пҽн ретінде оқытуға болады. Айталық, ҽл-Фараби атындағы Қазақ ҧлттық университеті филология факультетінің магистратурасында арнайы пҽн ретінде енгізілген. Бҧл ретте университет профессоры Б.Момынованың осы екі екі типтік қатынастың жалпы мҽселелері туралы жазған монографиясы жарық кҿрген [4]. Алайда бҧл екі типтік қатынастың ҽрбір тіл деңгейіндегі мазмҧндық-қҧрылымдық жҥйесін ҽлі де аша тҥсу қажет. Филология факультеттерінің студенттері тілдің қҧрылымдық жҥйесін мектеп бағдарламасында меңгеріп келеді. Сондықтан студенттерді бҧрынғы қҧрылымдық бағытта ғана оқытып қоймай, осындай тілді тҧтас жҥйе ретінде қарастыратын заңдылықтарға негіздеп оқыту қажеттігі дау тудырмайды. Егер бҧл мҽселе мейлінше тереңірек зерттеліп, жоғарғы оқу орындарына арналған оқу қҧралы ретінде жарық кҿріп, элективті курста арнайы пҽн болып оқытылатын болса, студенттер тіл жҥйесін қҧрап тҧрған дыбыстан бастап мҽтінге дейінгі парадигматикалық жҽне синтагматикалық қатынастарға негізделген тілдік жҥйе туралы толық теориялық мағлҧмат алады. Ҽрі қарай да кез келген тілдік қҧбылысты парадигматикалық жҽне синтагматикалық қатынастар тҧрғысынан ҿз бетінше зерттейтін болады. Әдебиеттер тізімі Бондарко А.В. Теория морфологических категорий. – Л.: Наука, 1976. – 255 с. Базарбаева З.М. Қазақ тілі: интонология, фонология. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 326 б. Бондарко А.В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. – М., 2003. – 207 с. Момынова Б. Қазақ тіліндегі жаңа бағыттар жҽне типтік қатынастар. – Алматы, 2009. VI Халықаралық конференция
162 ФОНЕМА ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЖАЗУЫ Кҥдеринова Қ. СДУ,Алматы қаласы, kuderinova_70@mail.ru Тҥйіндеме Баяндама қазақ фонологиясындағы фонема, фонеманың дыбыстық қоры, фонема варианттары мен вариациялары, екпін мен ҥндесім заңының тҥсіндірілуін сипаттауды мақсат етті. Ҿйткені қазіргі қазақ тілі фонетикасында ҽріп пен дыбысты, дыбыс пен фонеманы айыруда кҿптеген жаңсақтықтар кетіп отыр. Сонымен қатар мақалада қазақ тіліндегі екпін мен ҥндесім заңының қызметі кҿрсетіледі.
Кілтсҿздер: жазу теориясы; фонема, дыбыстық қор, фонема варианттары мен вариациялары, графема, гиперфонема. 1. Кіріспе Кез келген дыбысжазудың (дыбыстық жазу) деңгейін парықтау ҥшін, жалпы жазу теориясы ҥшін тілдің фонологиялық негіздері ізделеді. Кезінде акад. Л.В.Щерба жазу теориясы ҥшiн мына жайларды анықтап алуды ҧсынған: 1) сол тiлдiң дыбыстық қорын тҥгендеу жҽне оның жазуда таңбаланғандарын анықтау; 2) жазу таңбасына ие болған мағыналық элементтердi анықтау жҽне 3) жазу элементтерiн: а) дыбыстық мағынасы бар элементтер, яғни ҽрiптерге; ҽ) таза иероглифтiк мағынасы бар немесе аралас, жартылай дыбыстық, жартылай иероглифтiк мағынасы бар элементтерге бҿлiп алу (Кузьмина 1981:10). Дыбысжазу ашық ҽліпби тҥрін икемдеп, жетілдіріп алу арқылы дамыды. Сонда таңба кҿбіне ортақ, ал оның мҽні неше жҥз тілде неше жҥз тҥрлі болып шықты. Сондықтан жазу монополиясының басталған заманы – ХХғ. басында ҽліпбидегі ҽріп пен дыбыс қатынасы деген мҽселе кҿтерілді. Жазуы жоқ тілдердің ҽліпби қабылдауы, емле ережелерін тҥзету, қҧру, жазуы бар тілдердің графика мен емлені жетілдіруі кҥшейді. Ҽліпби шартты таңбалар тізбегі емес, сол тілдің дыбыстық қҧрамын танытанын белгілер жҥйесі болып анықталды. Ҽріптің негізгі, ҽліпбилік атауынан басқа, кейде оған сҽйкес келмейтін мазмҧны болатыны белгілі болды. Ауыздан шыққан жҽне қҧлаққа шалынатын дыбыс реңктерінің ішінен негізгі дыбыс реңкіне таңба арнау қиын болды: дыбыс кҿп, ҽріп аз. Ал қанша дыбыс реңкі болса, сонша ҽріп алу мҥмкін бола бермеді. Ҿзара ортақ белгілері бар дыбыс қатарын бір ҽріпке теліп қою қандай шартты болса, оның сондай шеберлікті керек еткені, керек ететіні ашылды. ―До сих пор остается загадкой, каким образом нашим далеким предкам удалось создать этот удивительный инструмент коммуникации, в котором каждый минимальный элемент значения отличается от других такого же рода элементов хотя бы одним, самим по себе ничего не значащим кирпичиком‖ (Панов Е.Н. 1983:231). Бірақ дыбыстан ҽріпке барар жол алыс еді. Ол жолда ―ҿткел‖ болды, ол ҿткел ауыздан шыққан дыбыс тізбегін сҥзіп, танып, таңдап отыратыны білінді. Сҿйтіп, дыбыс тҥрлері кҿп болғанмен дыбыстың асылы (Е.Омаров термині) ғана ҽріп-таңбаға ие болатыны белгілі болды. Сонда сҿйлеуді жазуға, жазуды сҿзге айналдыратын код жҽне оның кілті – ҽліпби сол VI Халықаралық конференция
163 тілдің фонологиялық қҧрамына тірелді. Сҿйтіп, ҽліпби мен графиканың, орфографияның негіздерін іздеу жолында фонема ҧғымы пайда болды.
Ғалым ауызша тіл мен жазу – екі басқа, бір-біріне сҽйкеспейтін дҥниелер. Жазу оптика немесе геометрияның пҽні болса, дыбыс - жалпы акустиканың пҽні. Бҧл екеуін осылай ҿзара байланыссыз алып қарасақ, ҽрине, олардың арасында ешқандай сҽйкестіктер болмайды: ―Это вполне понятно ввиду того, что рассматривая все эти явления в отвлечении от человека, мы забываем об их постоянно существующем, психическим живом источнике, каковыми необходимо считать человеческую голову и человеческую индивидуальную психику. Несомненно существующие взаимоотношения между письмом и языком мы можем установить только в таком случае, если сведем их на надлежащую почву, на почву психическую‖ (Истрин 1961: 210) деді. Бодуэн де Куртенэ мектебі тҧңғыш рет тілтҧтынушының санасында бҥкіл дыбыс тҥрленімдері емес, шектеулі бір тҥрі ғана ҿмір сҥретінін айқындады. Оны ―психофонетикалық альтернант‖, ―коррелятив‖, ―фонема‖, ―морфеманың қҧбылмалы (подвижной) компоненті‖ (1881), ―психикалық эквивалент‖ (1894), ―санадағы ҿзгермейтін елес‖, ―сҿйлеушінің санасында ҿмір бойы тҧратын ҿзгермейтін қҧбылыс (Истрин 1961: 63.), дыбыстың морфологиялануы, семантикалануы деп атады. Сҿйтіп, дыбыс – реалды, фонема – адам санасында ҿмір сҥретін психикалық элемент ретінде танылды. Сонда жазу мен тіл арасы адам психикасы арқылы байланысатын болып шықты. Фонема жазу-кҿру, айту-есту елестері бар адам психикасына қатысты категория болып табылды (Истрин 1961: 212). Бодуэн де Куртенэнiң фонема ҧғымын тауып, оны ғылыми айналымға енгiзуi тiл бiлiмi деңгейлерiне жаңалық ҽкелдi. Ҽсiресе жазу теориясының кҿтерiлiп, iргелi зерттеулердiң тууына жол ашты. Орфография принциптерiн айқындауда, басты принциптердi тануда жаңа кҿзқарастарды тудырды. Бҽрiнен бҧрын ауызша тіл мен жазудың арасында алшақтық болатынын, жазба мҽтін тiлдiң толық сипатын таныта алмайтынын, ауызша тілдiң хатқа тҥсiрілмейтiн сан алуан реңктерi болатынын ашты. Сонымен, фонема ҧғымының саралануы жазу теориясының табан тiрейтiн тҧғырына айналды. С.М.Кузьминаның жазу теориясының пайда болуын 1) фонологияға дейiнгi; 2) фонологиялық кезең деп екiге бҿлетінi сондықтан (Кузьмина 1981: 2). Л.В.Щерба фонема (дыбыс типі) адам санасында елес (представление) тҥрінде ҿмір сҥреді деді. Мысалы, орыстілді адам брат, о брате дегенде [а]-ның екі тҥрлі айтылып отырғанын білсе де, неге оны бір <а> деп танитынын оның психикасында бір ғана <а>-ның елесі барлығынан деп жауап береді (Щерба 1983: 16). Сондықтан да осы елес-тҥсінік арқылы адам сҿз дыбыстарын таниды. Мысалы, тілі жаңа шығып жҥрген бала ―далаға баламын‖ деген сҿзді [р] дыбысымен айттым деп ойлайды. Егер оған далаға баласың ба? деп сҧрасаң, ызаланып, ―жоқ, далаға баламын‖ деп қайталар еді. Себебі баланың санасында [р] фонемасы бар. Сондықтан ―Определяющая роль уровней, высших, чем фонетический, заставила Б.Куртенэ позднее заявить, что в языке имеет смысл лишь то, что морфологизовано или семасиологизовано‖ (Топоров В.Н. 1960: 35). Яғни ауыздан шыққан дыбыс тҥрі кҿп, бірақ ол дыбыстың мағына ажыратушылық сипаты ғана тілдің дыбыстық деңгейін қҧрайды деді. Л.В.Щерба да семантикалануға басты мҽн берді: ―является одним из самых основных
VI Халықаралық конференция
164 понятий языкознания: это то, что делает языковыми явления, не имеющие к языку никакого отношения‖ (Щерба Л.В. 1983:17). Ғалым сҿйлеу кезіндегі дыбыстық тҥрленімдерге назар аудара отырып, ол айырмашылықтардың жай қҧлаққа байқалмайтынына: ―Ответ очень прост: потому что эти различия вовсе не семантизованы‖ (Щерба Л.В. 1983: 18) дейді. Сҿйтіп, тілтҧтынушы санасында сол тілдің мағынаажыратушылық, сҿзтанымдық қызметі бар шағын ғана дыбыстық қоры ҿмір сҥретіні белгілі болды. Сондықтан ғалымдардың мынадай анықтамалары пайда бола тҥсті (Анықтаманы мақсатты тҥрде тҥпнҧсқа тілде беріп отырмыз). а) ―За чисто объективной системой звуков, свойственной данному языку и обнаруживаемой лишь в результате усердного фонетического анализа, существует более ограниченная ―внутренняя‖ или ―идеальная‖, система, которая хотя, вероятно, столь же мало осознается как система наивным носителем языка, все же может быть более отчетливо представлена его сознанию в качестве готовой модели, в качестве действующего психологического механизма‖ (Сапир). ҽ) ―Фонема-звук‖ не равна просто звуку, т.к. это не все признаки данного звука, а лишь известная совокупность признаков, соответственных данному языку‖(Реформатский А.А. 1970: 245); б) ―Различительная способность фонем заключается в том, чтобы различаясь, различать тем самым высшие языковые единицы (морфемы)‖ ( Реформатский А.А., 1970). в) ―Т.о. в языке существует неопределенная множество артикуляционно-акустический разных звуков и некоторое достаточно определенное количество их объединений, построенных на основе функционального отождествление материально разных звуков‖ (Ветвицкий В.Г., Иванова В.М., Моисеев А.И. 1974: 21). г) ―Фонема – это идеальное создание, то ―общее‖, которое под влиянием актуальных фонетических факторов реализуется в различных звуковых комбинаторных вариантах в отдельной‖, ―фонемы – это социально выделяемые в языке звуки и таких звуков в каждом языке существует различное, но всегда строго ограниченного количества‖ ( Реформатский А.А. 1970: 129). Ал фонеманың сҿз мағынасын ажырататын дыбыс екенін алғаш айтқан кавказ тілдерін зерттеуші П.К.Услар болды (Яковлев Н.Ф. 1970: 129). Р.И.Аванесов, В.Н.Сидоров фонеманы сҿздің ҽлеуметтік мҽні бар дифференциалды элементі деді (Аванесов Р.И. Сидоров В.Н. 1970). Бҧл тҧжырымдарға Қ.Жҧбановтың фонема бір сҿз бен екінші сҿзді айыруға жарайды дегені (Жҧбанов Қ. 1999: 501) сҽйкес. Сҿйтіп, фонема абстракті единица ретінде адам санасында ҿмір сҥретін бір жақты қҧбылыс болды. Фонема – ауызша тіл мен жазба тілдің арасын байланыстыратын аралық категория. Фонема – сҿз жасайтын (конститутивті), сҿз айыратын (дистинктивті) (Яковлев Н.Ф. 1970) жҽне жеке тҧрып мағына беретін фонологияның кіші бірлігі. Фонема сҿздің дыбыс қҧрамын VI Халықаралық конференция
165 екшеп, сҿздің естілімін туралайды, форма айыратын, мағына айыратын шектеулі дыбыс қҧрамы арқылы сҿз мағынасын ажыратады.
сҿзді танытушы, интеграциялаушы, формаайырушы болады. Ол инвариант ретінде психикада ҿмір сҥреді. Дыбыс қоры болады. Жазба тілдің тҧрпат межесінде ҽріп қоры болады. Мысалы, <қ> -ның [қ], [қ о ], [қ
і ] [қ
оі ], [х
о ], [х
оі ], [х
і ], [х], [г], [г о ], [г
оі ], [г
і ] сияқты дыбыс қоры, Қ қ, К к, ћ, Х х, Қ қ, К к, ћ, Х х сияқты ҽріп қоры бар. Ал жеке тҧрып мағына бере алмайтын дыбыс сҿйлеу ағынында қалай ажыратылады, бірнеше тҥрленіммен айтылған дыбыстың негізгі реңкі қалай екшеледі, тілдегі фонема саны қалай анықталады деген сауалдарға Л.В.Щерба фонеманың семантикалануы тҧрғысынан жауап берді. Мысалға, <а> орыстілділердің санасында жеке дыбыс бірлігі болып табылады, себебі ол – жен.род, жекеше тҥр, атау септігін білдіреді жҽне вода, ведя сҿзінде кҿсемшені білдіреді. <е> дауыстысы несу, везу сҿздерінде осы шақты білдіреді. Егер тіліміз болмаса, онда осы шақ деп отырған дыбыстарды мҥлде басқаша тҥсінер едік (Зиндер Л.Р., Маслов Ю.С. Л.В.Щерба 1982: 38). Дыбыстарды біз ҧғымдық ассоциация болмаса, тани алмас едік. Физиология тҧрғысынан біздің сҿйлеуіміздің бҿлінуі басқаша. Тек ҧғымдық ассоциация бізге осындай бҿлуді беріп отыр деді [13, 39б.]. Сондықтан ҽр тілде дыбыстар ҽртҥрлі бҿлінеді. Мысалы, бір тілдерде sa, ka, fa, sa деген фонемалар бар дейді ғалым (Зиндер Л.Р., Маслов Ю.С. Л.В.Щерба 1982:39), яғни сҿйлеу ағыны физиологиялық, акустикалық тҧрғыда ҥздіксіз, сонда дыбыстардың бҿлінуі лингвистикалық тҧрғыда ғана екен. Сондай-ақ, белгілі бір дыбыс арқылы буын жігі басталып, аяқталуы арқылы да фонема ажыратылады. Мысалы, ай-дын, дала деген сҿздерде буын мен сҿз басынан <д> фонемасы танылады. Ең бастысы сҿз мағынасына ҽсері бар дыбыс тҥрленімі ғана фонема ҧғымына жатады. Мысалы, қазақ ҽліпбиін тҥзуде кҥрделі фонографикалық проблема <у>, <ҧ>, <ҥ>, <ы>, <і>, <и>, <э>, <е> дыбыстарының фонемалық статусын анықтау болды дейді проф. М.Жҥсіпов. Ол 1) сҿз ішінде ы, і қысаңдарын жазу//жазбау; 2) ҧ, ҥ, у дыбыстарының дифферекциалды белгілері; 3) -ый, -ій дыбыс тіркесімін таңбалау деген проблемаларға ажыраған (Джусупов М. 1995). Мҧның бҽрі ауызша тілдің ҥздіксіздігінен, сҿз ішіндегі дыбыстардың ҿзара ҽсерінен шығады. Бҧл қҧбылыстарды Мҽскеу фонологиялық мектебі (МФМ) инвариант (негізгі реңк), вариант (ӛздік реңк), вариация (бӛгде реңк) ҧғымдары арқылы тҥсіндірді (жақша ішіндегі қазақша баламаларын профессор Н.Уҽли ҧсынған). МФМ ілімі бойынша, инвариант фонема – дыбыстың кҥшті позициясындағы қалпы. Ол ҽліпбидегі ҽріп мҽніне сҽйкес. Қанша инвариант фонема болса, сонша ҽліпби таңбасы болуы керек деген осы ҧғымнан пайда болды. Сҿз мағынасын ажырататын фонема сҿз ішінде іргелес келген дыбыстармен ҽсерлесіп, ҿзінің негізгі реңкінен ҿзгеріп тҥрленеді. Сонда инвариант фонемалардың іргелес келген дыбыстық қоршаудағы уақытша реализациясы оның дыбыс қорын қҧрайды. Дыбыстық қор екі тҥрлі: ӛздік реңк, бӛгде реңк тҥрінде кҿрінеді. Ҿздік реңк дегеніміз фонеманың ҽлсіз позициядағы тҥрленімінің ҽлді позициядағы басқа бір фонемамен сҽйкес келуі. Ал жалпы осы ҽлсіз позициядағы дыбыс тҥрленімдерінің қоры –
VI Халықаралық конференция
166 фонема модификациясы болып табылады. Мысалы, ақ ҥй, кӛк ҥй, ҧзын, тҥнгі сҿздеріндегі <қ>, <к>, <ы>, <н> фонемалары айтылым актісінде іргелес дыбыстардың ҽсерінен ҿзгеріп, парадигмалық осьтегі <ғ>, <г>, <ҧ>, <ң> фонемаларына ҧқсап, соларға сҽйкес айтылады: [ағҥй], [ҧзҧн], [тҥңгҥ]. Мҧндай процесті фонеманың бейтараптануы деп те атайды. ғ, г, ҧ, ң – дыбыстары фонеманың ҿзі емес, <қ>, <к>, <ы>, <н> фонемаларының дыбыстық тҥрленімі, яғни варианты екеніне, бҧларды басқа неғҧрлым тҽуелсіз позицияға қойып, кҿз жеткізуге болады: [ақ], [кӛк], [тҥн], [тҥндӛ], [ҧзҧндҧқ]. Бҿгде реңк – фонема реализациясының парадигмалық осьте жоқ, басқа бір дыбыс тҥрленіміне айналуы. ―Вариация это такие обусловленные позиций модификация основного вида фонемы, при которых не происходит совпадения в одном звучании данной фонемы с какой-нибудь другой‖ [167]. Мысалы, Н.Уҽли қазақ тіліндегі жуысыңқы <ш>, <с> aлдынан келген <к>, <қ> ҿзінің қатаң тоғысыңқы реңкінен ауытқып, босаң тоғысыңқы [х] дыбысына ҧқсап айтылады дейді. Мҧнда тілшікпен айтылатын [х] емес, жасалымы одан ілгері дыбыс реңкі шығады. Яғни бҧл парадигмалық осьте жоқ <қ>-ның реңкі. Мысалы: ақша, бақша,
вариациалары туралы да айтуға болады. Сондай-ақ кҥнәларың, ләззаттандым деген сияқты бейҥндес буынды сҿздерді айтқанда [кҥнҽла'рың], [лҽзҽтта'ңғаммен] деп, <а> мен <ҽ>-нің ортасындағы [а'] вариациясы пайда болады. А.А.Реформатский ҽлсіз позицияның нҽтижелері ҽртҥрлі болады, кейде ҽлсіз перцептивті позицияның нҽтижесі вариация, сигнификативті ҽлсіз позицияның нҽтижесі вариант болады (Реформатский А.А. 1970: 116), Л.В.Щерба фонема мен оның варианттарын айырудағы қиындық ультраайырмашылықтарды байқауда ғана емес, сол тілдің дыбыс қҧрамы ҥшін қай ерекшелік мҽнді, қай ерекшелік мҽнсіз соны аңғару (Фердинанд де Соссюр. 2000: 125б) деген. Ҿйткені вариация делініп жазуда еленбей жҥрген дыбыс тҥрленімі біртіндеп тілдің фонемалық жҥйесіне енуі мҥмкін. Мысалы, қазақ тіліндегі <ҽ> фонемасы кҥнә, кінә сияқты сҿздерде, біздің ойымызша, позициялық тҥрленімге тҥсіп тҧрғанмен (алдыңғы буынның жіңішкелігінен), тілтҧтынушы санасында <ҽ> жеке фонема ретінде танылады. ―Если происходит смена фонем, то это сигнализирует и смену смысла, а если смены смысла нет и не должно быть, - зачем же нужна смена фонем‖ (Реформатский А.А. 1970: 56).
фонетикалық қҧрамы адам санасына есту каналы арқылы келеді, сондықтан сҿз естілген қалпында санада қабылданады. Мысалы, Л.В.Щерба кішкентай бала грит деген сҿздің фонетикалық қҧрамы говорит екенін тҥсіндірмесе, осы қалпы айта беретінін айтқан (Щерба Л.В. 1983: 21). Яғни дыбыстық қҧрамын дҧрыс, морфологиялық қҧрамын қате қабылдау сҿзді тануға кесірін тигізбейді екен. Бала санасына орналасқан бірнеше дыбыстық тҥрленім коммуникация барысында екшеліп, мағына ажырататын санаулы фонема шегіне сыяды. Таңбасы бар фонемалардың ҿз дыбыстау реңкінен ауытқуын есту жай қҧлаққа да шалынымды. ―Если заниматься звуковой стороной речи, то нет никаких оснований выходить за пределы того, что то естественно воспринимается человеческим ухом, так как только на его естественное и прямое восприятие и рассчитано нормальное речевое сообщение‖ (Ахманова О.С., Девятникова Г.И. 1961: 248). Ал білетін тілде сҿйленген сҿздің біз бірден, дыбыстық жағына емес, мағынасына назар аударамыз. Керісінше, білмейтін тілдегі сҿзді естігенде мағынасын тҥсінбегендіктен дыбысталуын естиміз. Бірақ ол дыбыстар мағынасыз қҧлаққа шалынған артикуляция-
VI Халықаралық конференция
167 акустикалық салдырлар болып табылады. Сондықтан адам ҽлеуметтік мҽнді дыбыстық ерекшеліктерді ғана естиді, сол арқылы сҿз мағынасын парықтайды. ―Фонема будучей плана выражения, при одинаковых объективных свойствах остается само собой и поэтому всегда опозноваема‖ (Селезнева Л.Б. 1981: 7). Осы шектеулілік жазу теориясының негізін қалайды. Сҿйтіп, фонологиялық зерттеулердің нҽтижесі ҽліпбиге, емле мҽселелерін шешуге қолданылды. Фонологияда пайда болған жаңалықтар емле проблемаларының бар екенін кҿрсетті. Дыбыс теориялық жағынан фонеманы, практикалық жағынан (жазарман ҥшін) гиперфонеманы білдіретін болып шықты (Кузьмина С.М. 1981: 60). Л.В.Зиндер фонема таңба деңгейіндегі дыбыс деді (Зиндер Л.Р. 1979). МФМ ҿкілдерінің орфографиядағы реформа туралы бҥкілодақтық съездегі тҧжырымы фонема ҧғымының қалыптасуына қарқын берді. Себебі фонологиядағы қандай да бір зерттеліп отырған қҧбылыс графика мен орфографияда нақтыланып, айқындалып отырады. Жазу теориясы ҥшін фонема ауызша тілді жазба тілге жҽне керісінше айналдыратын фонологиялық елек (Н.Уҽлиҧлының термині) қызметін атқарады. Жазудан ауызша тілге кодтағанда ҽріп таңба болады да, фонема оның мағынасы болады. Ал керісінше ауызша тілден жазуға кҿшкенде фонема – таңба болады да, ҽріп оның мағынасы болады. Фонема таңба деп алынса, яғни сҿйлеу тілінің компоненті болса, онда екінші тіл жазба тілдің бар екендігі шығып, фонема сол тілдің компонентіне сҽйкес келеді деген М.Янакиев (Янакиев М. 1964: 62). Жҽне жазуға қатысты фонема – таңба болады, табиғи тілге қатысты фонема – таңба болмайды дейді (Янакиев М. 1964: 61). Біз қазақ тілі дыбыстық жҥйесінің кіші бірлігі фонема деп танимыз. Фонеманың қазақ сҿзі мағынасын ажырататын сипатына проф. З.Базарбаева ашық-қысаң дауыстылардың алмасуын келтіреді: тас-тес, қаз-қыз, саз-сыз. Ал пыс-піс, тыс-тіс, ал-әл дегендегі сҿз мағынасы буын ҥндесімі арқылы ажыратылып тҧр дейді (Базарбаева З. 2004: 20-27). Бҧл Фердинанд де Соссюрдің фонеманы анықтауда жасалымнан гҿрі айтылымға табан тіреген жҿн, дыбыстан гҿрі дыбыстар тізбегін зерттеу маңызды, себебі алғашында жеке фонема емес, дыбыстар тізбегі мағына ажыратты дегеніне сҽйкес (Соссюр Фердинанд де 1977: 75-86). Қазақ тілінде бір фонема бір буын қҧрай алады, мысалы: ӛ-те, о-та, а-дал, е-діл. Бір фонема грамматикалық мағынаны жасай алады: ы тҽуелдіктің ҥшінші жағын, а, е, й кҿсемшені, -р, -с есімшені, -а, -е барыс септігін береді. Қазақ тілінде бір дыбыстан тҧратын лексикалық мағыналы элементтер бар. Мысалы, а – ―тҥсіндім‖, ҽ - ―бҧным қалай‖, о – ―таң қалуды‖, й – ―жиіркенуді‖, е – ―есіме тҥсті‖ дегенді білдіреді. Бҧл буын ішіндегі дауысты дыбыстардың жетекшілігін арттырған. Сонда бір буындағы дауыстының жуан/жіңішкелігі буынның жуан/жіңішкілігін айқындаған. Ал бас буынның тембрі кейінгі буынның тембрін анықтаған. Сҿйтіп, бір сҿз бойының бірыңғай жіңішке, бірыңғай жуан айтылуы І буынның ыңғайына қарай пайда болған. Қазіргі қазақ тілін тҧтынушылар санасында 9 дауыстының (<а>, <ҽ>, <ы>, <і>, <ҧ>, <ҥ>,
Сондай-ақ, <ћ>, <ф> дыбыстары тек одағайларда кездескенмен, тілдің осы лексикалық қабатының мағынасын ажыратуға септігін тидіруіне байланысты жеке дыбыс – фонема
VI Халықаралық конференция
168 ретінде танылуы тиіс деп ойлаймыз. Ҽрі аћ, ућ, оћ, оћолады, ућлеу, сҥф, тіфә сҿздеріндегі [ћ], [ф] дыбыстары позициялық ҿзгерістен шығып отырған жоқ. [ућ] пен [уқ], [аћ] пен [ақ], [суф] пен [суп] сҿздері арасындағы айырмашылық [ћ]-[қ], [ф]-[п] дыбыстарына байланысты. Мҧндайда Л.В.Зиндердің фонеманың мағынаажыратушылық сипаты ҽртҥрлі дыбысталудан ғана кҿрінеді дегені (Зиндер Л.Р. 1979: 56) еске тҥседі. Ал проф. З.Базарбаева ―Қазақ тілі фонемаларының вариациялары фонологизация процесіне сҽйкес ҿзінің негізгі фонемаларымен оппозиция қҧрса, сонда ғана олар дербес фонемаға айналады‖ деп (Базарбаева З. 2004: 20-27), орыс тілінде де бҧрын <в>:<ф>, <ц>:<ш>,
жергілікті сҿйленістері <ц>, <ч>, <ф> фонемаларын айта алмайды дейді. Сондықтан ғалым тілдің дыбыстық қҧрамындағы ҿзгерістерді прогресті деп таниды. Л.В.Зиндер фонема дербестігі кірме сҿздерді сол тілдің заңдылықтарына сай игеруге мҥмкіндік береді дейді (Зиндер Л.Р. 1979:57).
санаға барады. Бірақ сана барлық естілімдерді қабылдамайды. Оның сҿз мағынасын танытатын негізгі естілімін екшеп, парадигмадағы фонема қорымен ассоциация жасайды. Сҿйтіп, естілген сҿз мағынасын ажырататын фонема сҥзіліп, ақпарат санаға қабылданады. Сонда фонема дыбыс реңктерінің ішінен мағына ажыратуға кҿмегі бар негізгі реңкті екшеп алатын елек қызметін атқарады. Осы ―еленген‖ дыбыс жазба тілдің бірлігі графемаға сҽйкес келеді. Графема – белгілі бір жазу тҥрін пайдаланатын тілтҧтынушы санасындағы абстракті бірлік. Сонда жазба тілдің мағына ажыратушылық қызметін графема атқарады. Графема ҽріп ретінде жазылады жҽне оқылады. Мысалы, мҧғалім деген сҿзді кҿргенде (іштей оқығанда) кҿз бірден санаға ҽріп тҧрпаттарынан сигнал тастайды. Сигнал жазу-кҿруге бағышталып тҧратын жазба тілдегі графема жҥйесімен ассоциацияланса, графема ҿз реализациясын таниды, яғни оқылады: сҿз фонологиялық електен ҿтеді: мҧғалім - <мҧғалым>. Енді мҧны ауызша дыбыстағанда фонема дыбыс қҧндағына (Н.Уҽлиҧлы термині) бҿленіп, дыбыс реңктерімен айтылады: [мҥғҽлім]. Бҧл процестің жазу-сызу ҥшін пайдасы дыбысталған сҿзді жазарман қалай ҽріп таңбаларына айналдырады деген
мҽселені қамтитынында. Мысалы, [ҥшкҥндҥгжолдҧң//соңғҧ гҥнҥнде//шәкіртпала барынсалды///] деген сҿйленімді алайық. Хабар естілгеннен (айтылғаннан) кейін сана ақпаратты семантикалық сегменттерге бҿледі: ҥш, кҥн, жол, кҥн, шәкірт, барынсалды. Семантикалық сегмент ҽртҥрлі айтылымдағы дыбыстардың мағына жасаушы реңктерін тануға кҿмектеседі. Сҿйтіп, ауызша тілдің дыбыс қҧндағында айтылған сҿз дыбыстары фонологиялық електен ҿтіп, фонемаға айналады: <ҥшкҥндҥгжолдҧң соңғҧ
позициялық ҿзгерістер – дыбыстық. Сондықтан кейде қалай айтылса, солай жазайық деген пікір айтылып қалады. Ал жазу енді ҿз нормасы мен жҥйесін алға тартады. Яғни жазуда кҿрші дыбыстардың ҽсері жоқ ҽлді позициядағы дыбыс таңбаланады. Кҿрші дыбыстардың ҽсері бар ҽлсіз позициядағы дыбыс
таңбаланбайды. Енді
орфография ережесі
кҿмекке келеді.
Мысалы, <ҥшкҥндҥгжолдҧң> дегенде: VI Халықаралық конференция
169 а) босаралықтармен бҿліну: <ҥш кҥндҥг жолдҧң>, ҽ) еріндіктердің қосымшада жазылмайтыны <ҥш кҥндіг жолдың >, б) <г> фонемасынан сҿз аяқталмайтыны <ҥш кҥндік жолдың> (тексеру ҥшін сҿзді ҽлді позицияға апарып кҿреміз). Бірақ қазақ жазуында қосымшалардың фонетикалық принциппен жазылуы дауыссыз дыбыстардың инвариантын анықтауға кесірін тигізеді. Мысалы, емледе қаспыз, аразбыз дегенде ассимиляция таңбаланған деп қорытады проф. М.Жҥсіпов (Джусупов М. 1995:72). Сол сияқты келесі синтагманы естігенде фонологиялық елек позициялық ҿзгерістен басқасын екшеп, сҥзіп қояды: <соңғҧгҥнҥнде>. Фонема тізбегі жазба тілге кҿшу ҥшін фонема графемаға айналуы керек. Яғни жазба тіл жҥйесіндегі санаулы ҽріп таңбаларына кҿшу ҽдістері қарастырылады. Бірақ жазба тіл нормасы графемаларды тҽртіпке салады. Емле ережесі бойынша, семантикалық бірліктер мҽтінде бҿлек жазылады: <соңғҧ гҥнҥнде>. Мҧның позициялық ҿзгеріс екенін білу ҥшін ҽлді позицияға апарып тексереміз: <соңғылары>. Алайда қазақ тілінде ІІ-буындағы еріндік дауыстылар ҥшін ҽлді позиция дҥдҽмал: <соңғҧ>, <ӛзӛн>. Ғалымдардың айтуынша, ―В частности, лишен фонологической значимости гласный звук‖ (Леонтьев А.А. 1963). ―Моновокалический язык без скопления согласных с фонологической точки зрения явился бы языком без гласных, ибо гласный, объязательно следующей после каждого согласного, очевидно, нужно было бы рассматривать только как составной элемент реализации согласного, не имеющий смыслоразличительной функции‖ (Трубецкой Н.С. 1960: 107). Сҿздің этимологиясын тану ҥшін дауыстыларын алып тастау керек (Жҧбанов Қ. 1999: 55). Дегенмен аффиксация тҽсілі арқылы [соңғҧ]+[лары] соңғы буында езулік дауысты тҧрғанын байқаймыз. Сҿйтіп, синтагманың қалған бҿлігін осылай талдай отырып, /ҥш кҥндік жолдың соңғы кҥнінде шәкірт бала барын салды/ деген тҧрпат аламыз. 2.2. Қазақ тіліндегі гиперфонемалар. Аталған фонемалардың ішінде жазарман ҥшін гиперфонемалар бар. Гиперфонема дегеніміз ҽлсіз позициядағы фонеманың дҥдҽмал инварианты. Қазақ тілінде <а-ҽ>, <б-п>, <н-ң>, <ы-0>, <і-0> гиперфонемалары бар.
сҿздерінде туады. Ғалымдар арасында дауыстылардың а-ҽ оппозициясынан гҿрі а-е оппозициясы жиі ҽңгіме болады, яғни <ҽ> фонемасының статусына кҥмҽн келтіретін кҿзқарастар бар. Мысалы, Қ.Жҧбанов қазақ тіліндегі а дауыстысының жіңішке варианты е фонемасы болады дейді (Жҧбанов Қ. 1999: 209). В.В.Радлов ҽ дыбысын қазақ тіліне тҽн емес деген (Хусаинов К.Ш. В.В.Радлов. 1984: 74). Алайда қазіргі қазақ тілінде <ҽ> дыбысы 516 сҿзде инициал позицияда фонемалық мҽнде жҧмсалады. Ал тҿмендегі дауыссыздардан басталатын бірінші буында сҿз мағынасын ажыратады: б (87) сҿзде г (1), д (74), ж (56), з (39), и (1), к (78), л (17), м (116), н (64), п (53), р (8), с (118), т (191), у (19), ф (1), ш (48). Біздің ойымызша, жіңішке буыннан кейін келген <а> фонемасы позициялық тҥрленімге тҥсіп, [ҽ] вариантына айналады. Сонда ІІ буындағы <а-ҽ> гиперфонемасы фонология VI Халықаралық конференция
170 теориясы бойынша <а> фонемасына сҽйкес келеді. Яғни қазіргі қазақ жазуындағы ІІ буындағы ә ҽрпі <а> фонемасының позициялық тҥрленімі (ҿздік реңк) болып табылады. Қазақ фонологиясында <й>, <у> ҥнді дауыссыздарының гиперфонема қҧрап жҥргені ҽріпті дыбыс деп қабылдайтын қате тҥсініктен туады. Қазіргі ҽліпбиде бар (й, и). Мҧндағы и ҽрпі қосар дыбысты таңбалайды. Е.Омаров и ҽрпінің қҧрамында <ы> фонемасы бар екенін былай тҥсіндірген. Мысалға ―біп-бійт деген сҿзді бип-бит деп айта алмаймыз ғой‖ (Омаров Е. 2012: 3). Ғалымдарды <и>-дың дауысты ҥндесіміне бейтарап болғаны таң қалдырған (Исаева Ж. 2003). графикасының ықпалынан. Ҿйткені позицияда я, ю, е, бір позицияда и ҽрпімен беріледі. Қазақ жазуында сҿздерде Сонда ашық езуліктерден кейін келгенде бір дыбысты, қысаң еріндіктерден кейін келгенде қосар дыбысты таңбалайды. Ол <ҧ>, <ҥ>, <у> фонемаларының еріндік сипатынан шығады. Жҽне алдыңғы дауыстының жуан-жіңішкелігіне сҽйкес [у], [у'] ретінде оқылады. Кезінде Григорьев Илминскийге жазған хатында: ―Без й и без у точнее произношение ваших двугласных невозможно: никто, ни русский, ни киргиз, глядя на ай, ей, ій, оу, уу никак не подумает, что гласные эти надо выговаривать слитно, в один слог, как ай, ей, ій, оу, уу и непременно станет произносить их каждую отдельно, от чего не поздоровиться киргизскому языку‖ (Григорьев А.А. 1993:169) деп, бір ҽріппен қосар дыбысты таңбалағанды жҿн санаған. Біздіңше, соңғы функциядағы у ҽрпінен қазақ жазуы қиындық кҿрген жоқ. Тек жазуды тілдің ҿзі деп оқытқан ҥрдіс қазақ тілі фонемаларының санын, дауысты, дауыссыз фонемаларының арасын айыру проблемасын тудырды. Қазақ жазуында <п-б> гиперфонемасының пайда болуы араб жазуынан басталды. Араб жазуында <п> фонемасы ҥшін ҽріп болмады да, оны <п> жіңішке фонеманы беретін парсы ҽліпбиінен алды. Сҿйтіп, п ҽрпі жазуда <п> фонемасының функциясында толық жҧмсала алмады. Сондықтан бҥгінде п/б дыбыстық вариант қатарларында мағыналық айырмашылық жоқ (бәле/пәле, пейіл/бейіл, парапар/барабар, палуан/балуан, пайымдау/байымдау, шҥберек/ шҥперек). Қазақ тілінде сҿз аяғындағы <б> фонемасы болмайды делінеді. Алайда сҿз аяғындағы <п> дыбысы дауыстыдан басталатын жалғау жалғанғанда <б> дыбысына айналғанмен, сҿз мағынасы ҿзгермейді. Біздіңше, осы позицияда – сҿз аяғында <б-п> гиперфонемасы бар. Мҧнда позициялық тҥрленім таңбаланған сияқты. Кҿне тҥркі тілінде сҿз басында айтылмаған <б> фонемасы бҥгінгі қазақ тілінде сҿз басында қолданылу жиілігі жағынан ҥшінші орында (Мырзабеков С. 2003: 59).
Ендеше аяққы позицияда да қолданылу мҥмкіндігі бар. Кезінде Х.Досмҧхамбетҧлы сҿз аяғындағы б ҽрпін п ҽрпімен жазуға наразы болған (Досмҧхамедҧлы Х. 1998: 163). Студенттердің фонетикалық транскрипция жасаған мҽтіндерінде сҿз аяғында [б] дыбысы естілетіні кҿрсетіледі. Келесі гиперфонема қатарына <н-ң> жатады. Дыбыстардың дҥдҽмалдығы ҽсіресе тҥбір ішінде кездеседі. Оған 1929ж. емле принциптерінің ―Сҿздер жеке кҥйінде естілгенше жазылады. Кҿне жҧрнақ ықпалы мен тҥбірдегі дыбыстың ҿзгергені сол кҥйінде жазылады
VI Халықаралық конференция
171 (кҥңгей, жоңқа)‖ (Стенографический отчет 1930) дегені де себеп болды. Қазіргі қазақ емлесінде ң ҽрпімен шеңгел, қысылтаяң, моңғол, бастаңғы, дҥңген, жӛпшӛңкі, жәрмеңке,
сҿздері жазылады. Мҧнда <қ>, <ғ>, <г>, <к> фонемаларымен іргелес айтылған ң/н дыбысының дҥдҽмалдығы басым. Мҧнда позиция тҥрленімі таңбаланып кеткен деген кауіп бар. Ң ҽрпін синхронды тҥрде оңай, теңеу, лаң, шеңбер, жаңбыр сияқты позициядан табамыз. Сондай-ақ қазақ тілінде ы, і қысаң езуліктердің нҿлмен оппозиция қҧрайтын тҧсы бар. Кез келген тілде белгілі бір дауысты тірек сипат алады, оның дыбыстық реңкі де кҥшті болады, ҽрі редукциялану мҥмкіндігі де басым болады. Мысалы, орыс тілінде о, а, е ашық фонемалары редукцияға жиі ҧшыраса, қазақ тілінде ы, і, ҧ, ҥ дыбыстары жиі ҧшырайды. Орыс тілінде а, о фонемаларының қҧлаққа шалынымды 7 реңкі, е фонемасының 6 реңкі болса, қазақ тілінде ы, і фонемаларының 4 реңкі бар. Қорытынды. Фонема ҧғымының пайда болуы жазу теориясының қалыптасуына ҽсер етті. Біз қазіргі қазақ графикасы мен орфографиясының теориялық негіздерін ашу ҥшін, алдымен жазуды дербес қҧрылымдық жҥйе деп танимыз. Ол қҧрылымның негізгі деңгейі – графикалық деңгейді тҥсіндіру ҥшін графика, орфография, ҽліпби категорияларын анықтауда ауызша тілді жазба тілге кҿшіретін фонологиялық сҥзекі – фонеманы – жазба тілдің шығу нҥктесі ретінде пайдаландық. Графема – жазба тілдің ең кіші абстракті бірлігі – ауызша тілдің ең кіші абстракті бірлігі – фонемаға сҽйкестендіріліп кодталуына байланысты ауызша тіл жазба тілге, жазба тіл ауызша тілге айнала алады.
жүктеу/скачать 4,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|