Microsoft Word Послед doc
Есімдікті құрама баяндауышты есімді сөйлемдер
жүктеу/скачать 0,83 Mb. Pdf көрінісі
|
treatise527
|
2.2.4 Есімдікті құрама баяндауышты есімді сөйлемдер Қазақ тіл білімінде қазіргі кезде ғана есімді сөйлемдер туралы соңғы он жылда сөз бола бастады. Профессор М. Балақаев өзінің соңғы еңбегінде есімді, етістікті сөйлем түрлерін баяндауышының жасалуына қарай топтауды мақсат етеді. Осы күнге дейінгі қазақ тілі мамандарының бəрі бұл сөйлем түрлерін ескермегені белгілі. “Күн жылы. Аспан ашық. Айнала жым-жырт” [1] сөйлемдерінің есімді сөйлем деуіне ешкім күмəнданбайды. Себебі ол сөйлемдердің бастауыштары аспан, айнала, күн сөздері болса, баяндауыштары ашық, жылы, жым-жырт -сын есімдері. Осы кезге дейінгі еңбектерде сөйлемдердің осы түрлері орыс тіл білімінде бұрыннан айтылып жүргенімен, түркологияда, соның бірі қазақ тіл білімінде профессор M. Балақаев еңбегінен басталады. “Есімді жай сөйлемдер қолданыста өте көп болғанымен, етістікті жай сөйлемдерге қарағанда аз қолданылатыны белгілі. Оның басты себебі бар. Бұл мəселе тек есімді жай сөйлемде ғана емес, есімді құрмалас сөйлемге де қатысты. Есімді сөйлемдер осы күнге дейін арнайы мəселе етіп көтерілмеуіне байланысты есімді сөйлемдерді құрайтын сөз таптарының өзінің объектісі айқындалмағаны айқын. Жалпы есімдерге зат есім, сын есім, сан есім, есімдік сөз таптары қатысты. Сондықтан бұл құрамды баяндауышты сөйлемдерді есімді сөйлем құрамында қарастыру дау туғызбаса керек. Дегенмен осы уақытқа дейін есімді баяндауыштың осы сөз таптары арқылы жасалуы бір жақты айтылып келеді. Сонда зат есімді баяндауышта оның бір-екі тұлғалық түрін келтіреді де, оның ондай баяндауыш болудағы əр түрлі құрамды ерекшеліктері ескерілмейді. Сол сияқты сын есімнің де ішкі категорияларының сөйлемді тиянақтауы сөз болған емес. Ал, сан есім, есімдіктердің түрлерінің ішкі ерекшеліктері де ескерілмеген мəселе десе болғандай. Есімді сөйлемдерде баяндауыш болатын əрбір сөз табын айқындау арқылы есімді сөйлемдердің жасалуын толық көрсетуге болады” [1]. Біз өз монографиямызда М. Əуезовтің “Абай жолы” роман-эпопеясындағы құрама баяндауышты есімді сөйлемдерді -зат есімді құрама баяндауышты сөйлемдер, есімдікті есімді құрама баяндауышты сөйлемдер, сын есімді құрама баяндауышты сөйлемдер жəне сан есімді құрама баяндауышты сөйлемдер деп топтастырып едік. Сондай-ақ зат есімді құрама баяндауышты сөйлемдер туралы сөз қозғап, оның жасалу түрлерін көрсеттік. Біз өз жұмысымызда М. Əуезовтің “Абай жолы” роман-эпопеясындағы есімдікті есімді құрама баяндауышты 90 сөйлемдер туралы ой қозғап жəне олардың жасалу жолдарын көрсетсек. «Қазақ тіл білімінде есімдікті есімді сөйлемдер деген мəселе арнайы сөз де болмаған. Бірақ осы күнге дейінгі баяндауыштардың жасалуында зат есім, сын есім, сан есімдермен бірдей дəрежеде есімдіктер де кездеседі. Бірақ онда тек бірді-екілі мысалмен көрсету үрдісі баршылық. Сол сияқты сөз тіркестері мəселелерінде, оның ішінде əсіресе есімдіктің, сөйлемнің соңында келіп басыңқы сыңарда жұмсалуы да сөз болып жүр» [60]. Есімдіктер де сөйлем соңында тұрып, ойды тиянақтай алады. Есімдік баяндауышты сөйлемдер өз бастауыштарымен жақ, сан жағынан предикаттық байланыста тұрып, есімді сөйлем құрайды. Баяндауыш болатын есімдік бастауыштың сыр-сипатын, не жайын, не болмысын білдіруі керек. Əрине, ол жағынан есімдік басқа сөз таптарынан кем деп айтуға болмайды. Оның өзі есімдіктің зат есім, сын есім, сан есім орнына жұмсалуына да қатысты. Сонымен есімдіктен болған баяндауышта осы үш сөз табының заттық, сындық, сандық қасиеттері нақтылана түседі. Зат есім, сын есім, сан есімдерге қарағанда бастауыштың мəнін айқындауда есімдік сөз табының орны ерекше деп айтуға болады. Сондай-ақ есімдіктің осы ерекшелігі оның есімді сөйлемдерді жасаудағы семантикалық жағынан да бай екенін көрсетеді. Профессор Р. Əмір «Особенности синтаксиса казахской разговорной речи «деген еңбегінде есімдік арқылы құрмалас сөйлемнің бірінші сыңарының жасалуын көрсетуі есімдікті есімді құрмалас сөйлемнің бір түрін көрсетеді. Автор баяндауыштары осы еді, сол еді құрамды түрінің берілуін көрсетумен қатар, есімдіктің функционалдық жағына да назар аударады. Автор бұл еңбегінде құрмалас сөйлемдегі есімдікті түрінің элементін көрсете отырып, пікірін былай жалғастырады:«Подобные сложносочиненные предложения выражают мгновенность следования действий, событий. Грамматическая организация их определяется не только формой предложения с субъективно- глагольным построением, но и формой второго компонента, сказуемое которого всегда выражается глаголом прошедшего очевидного времени» - деп салалас сөйлемнің екі компонентінің баяндауыштарына анықтама береді. Автор сонымен бірге жай сөйлемнің де есімді түрі туралы былай дейді: В предложениях, построенных по способу предикационного выноса, сказуемым с особым функциональным назначением выступают местоимения мынау, анау. Конструкция с этим составом служат для выражения эмоции, вызванной действием: Оңбаған, құдай жүзін көрмегір, сенің алдыңғы сұмдығың жетпеп пе еді! Қолың батып əкеңнің басын жарып отырғаның жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|