§ 2. Қиялдың физиологиялық негізі

босатып жіберуіне де байтанысты. Мысалы, аспандағы бұлтқа қарап, оны әр нәрсеге ұқсату, немесе біреу әңгіме айтып
отырғанда, оның басынан кешіргендері тыңдаушының көз алдынан ағыльш өтіп жатуы, Осы екі мысалдың бірінші
жағдайын-да — қарапайым қиялдау затты қабылдаса, ал екінші жағдайда сөзді қабылдаудан елес пайда болады. Елее—
қиялдың пассив түрі.
Қиялдың саналы әрі жемісті түрі — ырықты қиял,
Бұл — адамның алдына сақалы түрде мақсат қоя отырып, әдейі образдар жасау мен қажетті бейнелер тудыруы.
Қиялдың бұл түрі балалардын ойын әрекетінен де анық байқалады. Ұшқыш, дәрігер, ғарышкер, т. б. болып ойнауларына
қарап, олардың ырықты қиял-дарын аңғаруға болады. Өйткені, ырықты қиял еңбектену процесінде дамып, әрбір
адамнын іс-әрекеті мен жұмыс нәтижелерін алдьш-ала көз' алдарына елестетеді, Оларды орындауға, қимыл-әрекеттерді
жоспарлы түрде жасап отыруға міндеттейді. Ырықты қиял түрлерін топ-тап қарастырудың жолдары бар. Олар — қайта
жасау қиялы және жасампаздық қиял.
Қайта жасау қиялы адамның өмір тәжірибесінде кездестірген, бұрын болған бейнелерді қайта жаңрыртып
елестететін сөздік тітіркендіргіштерге байланысты туындайды. Мұндай қиялдың пайда болуында сөздік тітіркендіргіш
қызметін әр түрлі суреттер мен сызулар, сызбалар мен кестелер, ноталар атқарады. Ал бұл қиялдың психологпялық
құрылысын іздестіріп көретін болсақ, ол —- екінші сигналдық тітіркендіргіштерді бірінші сигналдык бейнелерге
айналдыру. Мысалы, мұхитты көрмеген адам басқа біреудің сол мұхитты суреттеп жазғанымен таныса отырып, оның
ұшы-қиырсыз бейнесін қиялдайды. Қайта жасау қиялындағы мақсат жаңа, соны бейнелер жасау емес, табиғаттағы
заттарды адамның өзі тікелей қабылдамаса да, сол қалпында қайта елестету болып табылады.
Қайта жасау қиялы — адамның ой-өрісін дамытып ,тыратын психикалық процесс. Қиялдын бұл түрінін, тәлім-
тәрбие ісінде ерекше маңызы бар. Мысалы, оқырмандар Мұхтар Әуезовтың “Абай жолы” эпопеясьшдағы Дәркембайдың
бейнесі арқылы кедей шаруалар мен жатақтардың тұрмыс халін көз алдарына елестетіп, пайымы кең, ақыл-парасаты
терең кісілердің оқымаған адамардың арасынан да жиі кездескендігіне көз жеткізеді. Мектете оқытылатын жеке
пәндердің де қайта жасау қиялын дамытуда мәні зор. Геометрия, сызу сабақтарында сызба суреттердің мәнісі әрбір
машина тетіктері, олардың қызметі, жұмыс принципі арқылы түсіндіріледі. Қайта жасау қиялы адамның барлық қызметі
мен іс-әрекетіне қатысты. Өйткені, әрбір адам өэі істеген жұмысының нәтижесі мен пайдасын күнілгері көз алдына
келтіріп, қиялы арқылы оларға шолу жасайды. Қайта жасау қиялы адамның білімі мен бұрынғы тәжірибелеріне сүйенеді.
Сөйтіп, қиялдың бұл түрі арқылы пайда болатын елестер алға қойған мақсат пен тілеккс сай екшеледі, бұрынғы
қабылданған процестерді болмыстағы шындықпен жақындатады.
148

Балалардың қайта жасау қиялын дамытьш, нәтижелі іс-әрекеттеріне күшті әсер ететін жайт — олардың алдына
белгілі практикалық міндеттерді қоюы. Айталық, заттың суретін салу немесе түрлі материалдардан сол заттардын,
бейнесін жасау т. б. Мұндай істер балаларды сөзбен айтылған объектілерді, нақты нәрселерді ұсақ-түйегімен қоса түгел
елестетуге баулиды.
Қиялдың ен жоғары түрі — жасампаздық қиял. Қиялдың бұл түрі арқылы жаңа бейнелер мен образдар' жасалады.
Шығармашылық жасампаздық қиял қайта жасау қиялы сияқты нақты суреттер мен шартты бейнелерге сүйенеді.
Адамның шығармашылығы, ол жасаған туындылар — қоғаммен бірге дамуда рух беріп, жігер-лендіріп отыратын күш
Жасампаздық қяял — қоғамдық мәні бар жаңа, соны өнімдер жасап шығаруда жетекші қызмет атқаратын психикалық
процесс. Машиналардың жана түрлерін ойлап табу, бұрьшғы машнналарды реконструкциялау, мал тұқымын
асылдандыру, өсімдіктердін, жаңа түрлері мен сорттарын өсіріп шығару, ғылымда, өнер мен әдебиетте, құрылыс пен
халык шаруашылығының баска салаларында жаңалық ашу — мұның бәрі де шығармашылық қиялға жатады. Мұндай
процеске тек қиял ғана емес, тұрақты зейін, әр түрлі ойлау әрекеттері, ерік процестері г. б. әрекеттер де қатысады.
Дегенмен, ырықты қиял жетекші рөл аткарып, адамның барлық процестері мен істеріне жол сілтейді.
Шығармашылық қиял арқылы жасалатын жаңа туындылар мен өнімдер әрқилы жорамалдар жасап, көп ізденуді
талап етеді. Алға қойған міндеттерді шешуде капке дейін нәтиже шықпай, іздеген образ жасалмайды, зат тетіктері
үйлеспейді. Шығармашылық қиялдану үстінде адамның іздегені күтпеген жерден, кенеттен тууы да мүмкін. Адам
басында көптен бері жүрген мәселенің кенеттен, күтпеген жерден шешімш табуы, оған тиісті жауап алынуы
психологняда интуициялық процесс деп аталады. “Ингуиция” латьщ сөзі — шұғылданып қорау деген мағынаны
білдіреді. Кертартпа психологтар интуицияға “іштен жарқырау” не “құдыреттің күшімен тану” деген анықтама береді.
Дегенмен, бұл шындыққа жанаспайды. Ғылымн тұрғыдан қарастыратьш болсақ, дұниені интуиция арқылы танып білу
— ми қабығының белгілі түрде атқаратын қызметі. Бұл мәселені ғылыми-табиғи негізде дәлелдеп берген — И- П Павлов
зерттсу лері. Ол “Ми алқабы көлемінін белгілі дәрежеде тежеліп жаткан орталықтарында да синтездеу процесі жүріп
жатады. Кезінде мұндай әрекет адамға сезілмесе де, оның болып өткені — ақиқат. Сондықтан қолайлы бір жағдай туа
қалса, қайдан келгені белгісіз сияқты болып, даяр күйінде ол шыға келуі мүмкін”' деген болатын.
Ғылыми жаңалықтарды, келелі мәселелер мен істерді шешуге керекті жана байланыстар адам өзінін, рухани
қуатын сол проблемалар төңірегіне шоғырландырғанда ғана туады. Міне, осындай жағдайда адамда шабыт пайда
болады. Шабыт билеген адам әрқашан да жемісті иәтнжеге жетпек. Осы орайда, ғылым тарихынан бірнеше мысалдар
келтірейік:
149

Ерте заманда өмір сүрген ғалым Архимео. заттардың салмағын ажыратып білуді үйіндегі астауға шомылып
жатқанда ашады Сөйііп, “таптым” — “эврика” деп ай-қайлап, көшеге жалаңаш жүгіріп шығады. Ал ағылшын инженері
Дж. Уатт жаңа машина жасап шығаруды қиялдап жүргенде, пештің үстіндегі шәйнек қақпағынын қақпаған судың
буынан діріл қағып, орнынан қозғалғанын аңғарып қалады да, “бұл не деген күші” деп таңданады. Осыдан кейін Дж
Уатт бу машинасын ойлап тапты деген сөз бар.
Павлов И. П Полн собр трудов. М ,-Л, т 4 1947, с 340.
Кибернетика ғылымының негізін қалаушылардың бірі, атақты американдық оқымысты Н. Винер электрондық-
есептеу машинасыи адам миының қызметіне негіздей отырьш ойлап тапқан. Жалпы ал-ғанда, ғылым мел техника, өнер
мен білім жаңалықтарынын ашылуы адамның шығармашылық қиялының жемісі болып табылады. Сондай-ақ, әрқилы
құрал-саймандардың да адамның әр алуан іс-әрекеттері нәтижесінде жасалғаны белгілі, Мәселен, тырма — қол-дың бес
саусағының бірігіп әрекет жасауының, ожау екі қолды қосып сұйықтықты ішудің жемісі деуге болады (32, 33-суреттер).

жүктеу/скачать 0,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: