«Әлеуметтік экология және тұРАҚты даму»
жүктеу/скачать 297,34 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әлеуметтік экологияны оқытудың негізгі областары: халық, орта технология, ұйымдастыру.
- Экология
- Дәріс №6
технология, ұйымдастыру. 042-14.4.05.1.20.18/03-2013 №1 Басылым беттің 10 беті 1. Адам мен табиғат арасындағы генетикалық байланыс 2. Әлеуметтік экологиялық мәселенің мәні 3. Экологиялық қауіпсіз технологияларды қолдану Адам мен табиғаттың карым-катынасы — казіргі коғамды барынша толғандырып отырған проблема. Бұл түсінікті де, өйткені табиғат адамның мекені. Табиғатка жер бетіндегі халыктың казір-гі денсаулык жағдайы ғана емес, сондай-ак адамзат болашағы да байланысты. Адамның табиғатпен карым-катынасы оны парасаттылықпен пайдалану және табиғи ортаны жақсарту принциптеріне сүйеніп кұрылуы тиіс.Табиғи ресурстар тиімді пайда-ланылып, адам мен табиғаттың өзара әрекеті бейберекет болмай катаң бакыланатын процесс болуы тиіс.Адам табиғи ортаның ойдағыдай сакталуына, ондағы өзгерістердің максатка сай жүр-гізілуіне жауап береді. Біздің елде табиғатты корғау — заңмен тұжырымдалған бүкілхалыктык іс. Совет мемлекетінің барлык одактас республи-каларында табиғатты корғау туралы заң кабылданды. Табиғатты корғау шаралары дәлме-дәл ғылыми негізде жасалып, жүзеге асырылуда. Ауа тазалығын сактау, су ресурстарын, тоиыракты, өсімдіктер және жануарлар әлемін корғау — адам ұрпағының дені сау болып, рухани өсуінің кепілі.Адамның биологиялық және әлеуметтік жаратылысы. Адам биологиялык және әлеуметтік екі бағыттағы бакылаумен өсіп, дамиды.Биологиялық бағыт адам организмінің кұрылысы мен физиологиялык ерекшеліктерін аныктайды. Ол ұзакка созылған эволю-ция процесінде калыптаскан. Адамға ата-аналары аркылы берілетін хромосомалар биологиялык бағыттың материалдык жеткізу-шілері болып табылады. Әлеуметтік экологиялық мәселенің мәні - табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбай, миллиардтаған адамдарды жерде қоныстандыру және олардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету. Қазіргі Жердегі тіршілік адам қызметінің сипатына тәуелді. Қазіргі кезең адамының ерекшк биосфералық қызметі – биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықтылып отыр. Экологиялық мәселелердің алдын алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді,реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамның дамуы үздіксіз ұзақ уақыттық бірқалыпты жағдайда, табиғи және әлеуметтік дағдарыссыз дамиды. Мұндай дамуды - тұрақты даму деп атайды. Бірақ бұл үшін адамдардың сана – сезімі, олаодың мақсаты мен адамгершілік бағыттылығы өзгеруі тиіс. Планетадағы тіршілікті қорғау бүкіл адамзаттың бірігуін талап етеді 1987 жылы БҰҰ-ның Дүниежүзілік қоршаған орта мен даму комиссиясы «Біздің жалпы болашағымыз» атты есебінде «қоршаған орта үшін қауіпсіз жолда экономикалық дәуірге » аяқ басуға шақырды. Алғаш рет «тұрақты даму» концепциясы ұсынылды. 1992 жылдың маусым айында Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ-ның қоршаған орта мен даму бойынша өткен конференциясы «Тұрақты даму» концепциясын және «ХХІ ғасырдың күн тәртібінде» атты ауқымды бағдарламасын қабылдады.Сонымен қатар конференцияда Мәлімдеме мен екі концепция - климаттың өзгеруінің алдын алу, ормандарды қорғау мен биологиялық алуантүрлілікті сақтау мәселелері бойынша қабылданды. БҰҰ-ның конференциясы барлық елдердің үкіметтерін тұрақты дамудың ұлттық концепцияларын қабылдауға шақырды. ҚР-ның Үкіметі ұсынған «ҚР-ның тұрақты дамуға көшу концепциясы» бекітілді. Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясында жасаған баяндамасында тұрақты дамуға жетудің түйінді мәселелерін шешудегі қызметін дәлелдейтін нақты мысалдар келтірілді. 1992-1998 жылдар аралығында Қазақстан тарихта бірінші болып ядролық полигонын жауып, сол қарудан бас тартты. Аралды сақтап қалуға арналған интеграциялық процестердің ұйтқысы болды. Биологиялық алуантүрлілікті сақтау концепциясына сәйкес биологиялық алуан түрлілікті қорғаудың Ұлттық баяндамасы қабылданды. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету құралдарымен байланысты мәселелерге мыналар жатады: Қаржы ресурстары және оларды пайдалану механизмі; 042-14.4.05.1.20.18/03-2013 №1 Басылым беттің 11 беті Экологиялық қауіпсіз технологияларды қолдану- тұрақты дамуды ғылыми және ақпараттық қамтамасыз ету. Бұл мәселелердің біздің Республикамыздың тұрақты дамуын қамтамасыз етуде маңызы ерекше. Бұл мәселелерді шешудің міндеттері «ҚР- ның экологиялық қауіпсіздік» концепциясында қарастырылған ( ҚР-ның Президентінің шешімімен бекітілген, 30 сәуір, 1996 жыл). Республиканың экологиялық қауіпсіздігі дегенде ең алдымен қоршаған ортаға антропогенді немесе табиғи әсердің нәтижесінде жеке адамға , қоғамға, табиғат пен мемлекеттің өмірлік маңызды қателіктерін нақты және мүмкін болатын қауіптен қорғауды қамтамасыз ету процесін түсінеміз. Экологиялық қауіпсіздік жүйесіне биосфера мен сыртқы антропогенді және табиғи факторлар арасындағы тепе-теңдікті ұстап тұруға бағытталған мединалық биологиялық, экологиялық, құқықтық іс-шаралардың жиынтығы жатады. Алда тұрған маңызды мәселенің бірі адамды қоршаған ортаға мүмкін болатын шекті экологиялық қысымды, яғни экожүйелердің өзара байланыстары, қарым-қатынастары, олардың бір тұтастығы сақталатын антропогенді фактордың әсер етуінің максималды деңгейін анықтау болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан территориясының көптеген бөліктері күшті антропогенді әсіресе ұшыраған Арал маңы аймағы экологиялық қатер аймағы болып табылады. Мұнда шаруашылық қызметінің нәтижесінде қоршаған орта қайтымсыз өзгерістерге ұшыраған, Аралдың экожүйесі бұзылып, халықтың денсаулығының төмендеуі мен өлімінің артуы байқалып тоыр. Қазақстан Республикасын «экологиялық қауіпсіздігінің стратегиялық мақсаты мен міндеттеріне» экологиялық білім және тәрбие беру жүйесін жасау мен дамыту жатады.
1999 жылғы халық санағының нәтижесi бойынша, Қазақстан халқының жалпы саны 14,95 млн. адамды құрады. Сонымен, соңғы 10 жылда ол 1,2 миллионнан астам адамға кемiдi Тұтас алғанда республика үшiн, негiзiнен, туудың төмендеуi есебiнен табиғи өсiм қарқынының төмендеуi, көшi-қонның терiс сальдосы (1991-2000 жылдары Қазақстаннан 2,5 миллионға жуық адам көшiп кеттi, осы кезеңде көшiп келушiлердiң жиынтық саны небәрi 0,87 млн. ғана адамды құрады), ауыл халқы үлесiнiң бiртiндеп төмендеуi, аумақ бойынша орнығудың бiркелкi еместiгi, халық тығыздығының төмен көрсеткiштерi тән болып отыр. Халықтың қартаю үрдiсi байқалуда: 1999 жылғы халық санағының деректерi бойынша, 65 жас пен одан үлкен жас тобындағы адамдар халықтың жалпы санының 6,7%-ын құрады (2- қосымшаны қараңыз). Халықтың едәуiр жылдам қартаю себептерiнiң бiрi, негiзiнен еңбекке жарамды жастағы адамдардың көшiп кетуi, ал республикада егде, зейнет жасындағы адамдардың қалуы болып табылады. Халықтың жыныс-жас құрылымы мен медиандық жасы (халықты саны жағынан екi бiрдей бөлiкке бөлетiн жас) оның салыстырмалы түрде жастығын көрсетедi. Халықтың едәуiр бөлiгiнде орташа немесе көп балалы отбасында өмiр сүру ниетiнiң болуы. Профилактикалық медицина академиясының американдық Макро Интернешнл компаниясымен бiрлесiп 1999 жылы жүргiзген медициналық-демографиялық зерттеулерiнiң нәтижелерi елiмiзде ниет бiлдiрiлген орташа бала саны зерттеу жүргiзiлген сәтке 2,8 болғанын көрсеттi (қазақ әйелдерiнде - 3,1; орыс әйелдерiнде - 2,3; басқа ұлт өкiлдерiнiң әйелдерiнде - 2,7). Жастардың арасында туудың көбеюiне игi әсер ететiн отбасылық-неке үрдiсiнiң басым болуы.
Қазақстанда өсiп-өнудiң даусыз көш бастаушысы жастардың орташа жас (20-25 жас) тобы болып табылады (салыстыру үшiн: АҚШ-та 30-35 жас неғұрлым өсiп-өнгiш жас болып есептеледi). Этникалық қазақтардың өзiнiң тарихи отанына оралуына жәрдемдесу саясаты. 042-14.4.05.1.20.18/03-2013 №1 Басылым беттің 12 беті Өсiп-өну денсаулығын сақтау және жақсарту үшiн отбасын жоспарлау институтын енгiзу. Қазақстан адам құқықтары жөнiндегi бiрқатар халықаралық шарттарға қосылды. Олардың iшiнде әйелдерге қатысты кемсiтушiлiктiң барлық нысандарын жою туралы конвенция бар. Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанында Отбасы және әйелдер iстерi жөнiндегi ұлттық комиссияның және IIМ-нiң әйелдерге қатысты зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жөнiнде арнаулы бөлiмшелерiнiң жұмыс iстеуi. Экология ( лат.
оіkos – үй , баспана; logos – ілім ) – жеке организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасын, ортаға бейімделу заңдылықтарын, сондай-ақ организм
деңгейінен жоғарырақ тұрған биологиялық жүйелердің – популяциялардың , организмдер қауымдастықтарының, экожүйелердің , биосфераның ұйымдастырылу және қызмет атқару заңдылықтарын зерттейтін ғылым . Экология терминін ғылымға енгізген Э.Геккель (1866). Экология ғылымы
жедел дамып, көптеген жаңа салалары пайда болды. 19 ғасырдың аяғы, 20 ғасырдың басында ғалымдар негізінен жекелеген факторлардың , әсіресе климаттық факторлардың, организмдердің таралуы мен сан
динамикасына әсерін зерттеді. Бірімен-бірі тығыз байланысқан, біртұтас құрылымдық бірлік түзетін организмдер қауымдастықтары (қ. Биоценоз ) туралы ұғым да осы кезде қалыптаса бастады (К.Мәбиус, 1877; С.Форбс, 1887). 20 ғасырдың басында Экология жеке ғылым
бағыт ретінде таныла бастады, ал “экологияның алтын ғасыры” аталған 20 – 40- жылдары популяциялар мен қа-уымдастықтарды зерттеудің басты бағыттары айқындалып,
биоценоздардың өзгеріп, дамитынын және бұл бейімделушілік сипатындағы құбылыс
алғашқы оқулығында (1927) биоценоздарда жүріп жатқан процестердің заңдылықтары көрсетіліп, трофикалық қуыс ұғымына анықтама берілді, Экологиялық пирамидалар ұғымы
тұжырымдалды; 1926 жылы В.И. Вернадскийдің “ Биосфера
” атты кітабы жарыққа шығып, онда алғаш рет Жердегі бүкіл тірі организмдер жиынтығының – “жердің тірі затының” ғаламдық рөлі айқын көрініс
тапты. А.Тенсли (1935) және В.Н. Сукачев (1940) еңбектері бірімен бірі өзара тығыз байланысқан, қоршаған физикалық ортамен зат және э нергия
экожүйе және
биогеоценоз ұғымдарының қалыптасуына әкелді. Популяция санының ауытқуларын, популяциялар арасындағы әсерлесулерді сипаттайтын матем. модельдер құру (А.Лотка, В.Вольтерра, 1925, 1926), сол модельдерді эксперимент барысында тексеру (Г.Ф. Гаузе, 1934) сияқты, қазіргі теория Экологияның негізін құрайтын зерттеулер де сол жылдары қалыптаса бастады. 20 ғасырдың 60 – 70-жылдары, бұған дейін негізінен биолог мамандардың арасында ғана қолданылып келген “экология” термині кенеттен көпшілік арасында ең танымал терминдердің біріне айналды. Осы жылдары, табиғат пен адамзат арасындағы қайшылықтардың үдей түсуіне байланысты, қоршаған ортаның ластануы, қоршаған ортаның ахуалы, халық санының өсуі, азық-түлік пен
энергия қорларын пайдалану сияқты мәселелер ғылымның әр түрлі салаларында зерттеліп, бұқаралық ақпарат құралдары бетінде кеңінен талқылана бастады және бұл процесс әлі де жалғасын табуда. Соның нәтижесінде Экологиялық дүниетаным жаратылыстану ғылымдары ғана емес, көптеген қоғамдық ғылымдарға да енді, Экологияда көптеген жаңа бағыттар пайда болды. Бұл бағыттар мен салалардың бірқатары Э.Геккель негізін қалаған биология Экологиядан әлдеқайда алшақ жатыр. Кейбір “экологиялық” деп аталып жүрген ғылым салаларының қазіргі күнге шейін нақты шекаралары белгіленіп, еншісі ажыратылған жоқ және солардың барлығын қанағаттандырарлық ортақ анықтама беру оңай емес. Экологиялық ғылымдардың соншалық сан алуан болуына қарамастан осы күнгі Экологияның барлық салалары мен бағыттарының негізінде организмдердің қоршаған табиғи ортамен қарым-қатынасына арналған іргелі биология идеялар жатыр. Мысалы, бірінен бірі соншалық алшақ көрінуі мүмкін, өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін жерсіндіру, егістікке берілетін минералдық тыңайтқыштардың
042-14.4.05.1.20.18/03-2013 №1 Басылым беттің 13 беті мөлшерін белгілеу, дәрі-дәрмектердің емдік мөлшерін анықтау, атмосфераға шығарылатын немесе су қоймаларына төгілетін ластаушы заттардың шектік концентрацияларын есептеу сияқты шаралардың негізінде Экологиядағы шектеуші факторлар ережесі мен толеранттық заңы жатыр.
заңдылықтарын зерттейтін іргелі табиғаттану ғылымы деп анықтама беруге болады. Жедел дамып келе жатқан және шекарасы көмескі Экология салаларының қатарында адамның қоршаған ортамен қарым қатынасын зерттейтін әлеуметтік экологияны атап өткен жөн: ξ 1) ең жалпылама түрде – қоғамның география, әлеуметтік және мәдени ортамен, яғни адамды қоршаған ортамен ара салмағын зерттейтін ғылыми пән; ξ 2) адамзат қоғамының табиғи ортамен әсерлесуін және өзара байланыстылығын зерттеу арқылы табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылым негіздерін жасайтын, сол арқылы табиғатты сақтап, адамның тіршілік ету ортасын оңтайландыруды көздейтін ғылыми пән. Әлеуметтіу Экологияның негізгі міндеті – адамзат қоғамының және оның жекелеген аймақтық топтарының табиғатпен әсерлесу заңдылықтарын зерттеу негізінде жаңа табиғи-мәдениеттендірілген ортаны жобалау; ξ 3) жекелеген әлеуметтік топтардың табиғатпен қарым-қатынасын қарастыратын адам экологиясының бір бөлігі; ξ 4) адамдардың іс-әрекеттерін және сол іс әрекеттерді өзге адамдардың түсінуін, жеке тұлға немесе ұжым ретінде әлеуметтік-психология тұрғыдан баға беруін зерттеу. Зерттеу нысаны ортақ болуына байланысты әлеуметтік Экология адам Экологиясымен ұштасады. Экологияның негізі биологияда жатқанымен, қазіргі кезде ол шын мәнінде биология шеңберінен шығып, көптеген салалары қолданбалы, экономика, қоғамдық ғылымдарға ұласады. Көпшілік қауымға Экологияның биология
негізінен гөрі оның табиғатты қорғау, табиғат қорларын ұтымды пайдалану (табиғатты пайдалану) сияқты қолданбалы қырлары немесе өнеркәсіптік Экология, агроэкология , урбоэкология , адам
Экологиясы сияқты салалық бөлімдері көбірек танымал. Экологияның барлық салаларының теориясы негізін құрайтын биология
Экологияны немесе жалпы Экологияны айрықша қарастырған жөн. Биологиялық экология – негізінен биол. жүйелерге әсер етуші қоршаған орта факторларының үш тобын (абиотикалық фактор, биотикалық фактор, анторопогендік фактор) және жердегі тірі материяның ұйымдастырылуының төрт деңгейін (дара организмдер деңгейі, популяциялар деңгейі, экожүйелер деңгейі, биосфера деңгейі) зерттейді. Тиісінше, дара организмнің немесе белгілі бір түрге жататын организмдер тобының қоршаған орта жағдайларымен, әсіресе физикалық ортамен қарым-қатынасын зерттейтін бөлімі аутэкология деп аталады; популяциялардың құрылымы мен сан динамикасы, популяция санының реттелу механизмдері, жойылып кету қауіпі төнген түрлерді сақтау, шаруашылық мәні бар түрлер мен олардың жекелеген популяцияларын сүйемелдеу немесе керісінше санын шектеу сияқты мәселелермен демэкология (популяциялық Экология) шұғылданады; өсімдіктерден, жануарлардан және микроорганизмдерден тұратын күрделі жүйелердің құрылымын, дамуын, орнықтылығы мен өнімділігін, аталған организмдер топтарының арасындағы сан алуан әсерлесулерді, олардың бір-бірімен және физикалық ортамен зат және энергия алмасуын зерттеу синэкологияның үлесіне тиеді. Жер биосферасының тіршілік ортасы ретіндегі ерекшеліктерін, қалыптасу тарихын, құрылымы мен қызмет атқару заңдылықтарын, адамның шаруашылық және өзге де әрекеттеріне байланысты биосферада болып жатқан өзгерістерді, биосфераның келешегі мәселелерін глобалдық Экология (ғаламдық Экология) зерттейді. Глобалдық Экологияның теориясы негізін В.И. Вернадский тұжырымдаған биосфера туралы ілім құрайды. Қорыта айтқанда, биология пән ретінде, Экологияға әр түрлі деңгейдегі биология жүйелердің
042-14.4.05.1.20.18/03-2013 №1 Басылым беттің 14 беті қоршаған орта жағдайларымен әсерлесе отырып қалыптасуы, дамуы және тұрақты қызмет атқаруы жөніндегі ғылым деп қарастыруға болады. Оның зерттеу бағыттары ортаға бейімделудің экология механизмдері, популяциялардың санын реттеу, өнімділік процестерін басқару, табиғи және антропогендік ценоздардың орнықтылығы, экологиялық индикация , Экологиялық мониторинг сияқты проблемалар төңірегінде шоғырланады. Қазіргі кезде экология ғылымы көптеген басқа да ғылымдармен тығыз байланыста дамып, жаңа ғылым салалары мен бағыттары пайда болуда. Мысалы, әлеуметтік экология, өнеркәсіптік экология, геоэкология, инженерлік экология, ауыл шаруашылығы экологиясы, ғаламдық экология және т.б
БИОСФЕРА АДАМ ӨМІР СҮРУ ОРТАСЫ. Адамзат баласы да табиғаттың өзі жаратқан көп ғажайып көріністерінің бірі. Бірақ адам баласының үстемділігі ақыл-ойының жүйріктігі оны табиғаттың басқа тірі организмдерінен әлде қайда жоғары дәрежеде көтерді. Үстіне аң терісін, өсімдіктердің жапырағы мен қабығын жамылып күнелткен алғашқы адамдардың өзіде керекті қажетін биосферадан алып отырған, От жағуды білмегеннің өзінде адам баласы жабайы жануарлардың еті мен өсімдіктердің жапырақтарын, сабағы мен буын-бұтақтарын шикідей жеп, өсімдіктерді қорек етіп, өсіп-өне берді. Кейінірек тамақты пісіріп жеу арқылы адам басқа жабайы жануарлардың әлдеқайда жоғары сатыға көтеріле түсті. Сана-сезім, ақыл-ой ғасырлар өткен сайын үлкен эволюциялық даму кезеңдерінен өтіп жоғары мәдениет сатысына көтеріле берді.Жер спутнигін, қосмос корабльдерін ұшыру, Ай мен Марсқа саяхат жасау қамына кірісу, атом кемесі мен атом электр энергиясын салу, екі-үш жылдың ішінде миллиондаған гектар тың және тыңайған жерлерді игеру, шөлді жыра канал жүргізіп, жасанды көл жасау , мәуелі бау-бақша, саялы ну орман-тоғай өсіру, жер шарының түкпір- түкпірімен тікелей хабарласу - бәрі де бүгінгі заманның үйреншікті әдетіне айналып отыр. Бұл ғажайыптарды, әсіресе соңы 20-30 жылдың ішінде көріп отырмыз. Сондықтан да біздің заманымызды ракеталар, космос корабльдері, компьютерлер ғасыры дейді. Мұның бәрі адамзат баласының зор қарқыны, қызу жарысы деген сөз. Өйткені бүгінгі жаңалықтар ертеңіне ескіріп қалып жүр. Олардың орындарын жаңа дүние, жаңа ғажайып көріністер ала береді.Бірақ биосферадағы объектілер жойыла қалса, ол қалпына тез арада келе қоймайды. Мыңдаған және миллиондаған жылдарды қажет етеді. Мысалы, орман-тоғай алқабын кесіп, не оттап, не өртеп жойып жіберу оп-оңай. Арқыраған ағысы қатты өзеннің арнасын басқа жаққа бұрып жіберуге болады. Бірақ арнасындағы балық құриды, кеме жүзбейді, жағаларындағы ел көшіп кетеді, құс пен жабайы аңдар басқа жаққа ауып кетеді, жер құлазып қалады. Мыңғыраған дала құстары мен жануарлар дүниесін, таудың арқарын, шөл даланың киігін, елігін вертелет пен самолет үстінен пулеметтен оқжаудырып қырып салуға болады. Ұлан байтақ кең далаға мындаған тракторларды жауып жіберіп, жер қыртысын айналдырып, шаңын бұрқыратып қара дауыл тұрғызуға да адамзат баласының шамасы әбден келеді. Мұның бәрі қазіргі заман техникасына қиын емес. Техникалық құралдың бір жері істен шықса, жұмыс істемесе, оны заводқа өткізіп, қайта балқытып, жаңадан жасап шығару, оны жетілдіре түсу қазіргі заманның техникасына қиын емес. Бірақ биосфера зандарында бұлай болмайды. Мысалы, жоғарыда көрсетілгендей, суы тартылып, кеуіп қалған көл қалпына оңай болмайді. Миллиондаған жыл уақыт кетеді. Биосферадағы пайда болып ғасырлар бойы шалқып жатқан айдын шалқар көлдің экосистемасы бұзылғаннан кейін қалпына келуі мүмкін де емес. Оның ішіндегі балығы, өсімдігі, климаты, арнасы, басқа да биосфералық құбылыстары адам танымастай өзгеріске ұшырап кетеді. 042-14.4.05.1.20.18/03-2013 №1 Басылым беттің 15 беті Қырқылып, не өртеніп кеткен орман-тоғайлардың орнына жас ағаш көшеттер егу керек. Оны баптап күтпесе ол өспейді. Орман-тоғай_ алқабына айналмайды. Жас шыбықтар жерсінбей қурап калып, зиянкес жәндіктерге төтеп бере алмауы сөзсіз. Сол сияқты неше түрлі өсімдіктердің ауруларына ұшырауы ойға оралады. Өйткені осы айтылғандардың барлығы биосферада кездесетін табиғи жағдай. Егер адамдар әлгі орман-тоғайдың жағдайына ұшыраса, не болар еді. "Барса келмес аралына жіберілген 6 киіктің төлі шығынсыз өсу арқасында 30 жылда екі мыңнан асып кетті. Ал ұшы-қиырсыз Сарыарқа сияқты аймақ пен Алтай, Тянь-Шань тауларын қалай аңдандыруға болады? Ол өте қиын жұмыс. Бұтасыз, жым-жылмағай, шаңы аспанға шығып борандатып тұрған жерлердің топырақ құнарлығын қалпына келтіру үшін керемет көп жұмыс істеуді қажет етеді.Саялы сыңсыған ну орман-тоғайсыз, айдын шалқар көлсіз, арқырап акқан өзенсіз, жайқалып өскен көк орай шалғын шөпсіз, бітік шыққан егінсіз адамзат қоғамының шарықтап өсуі мүмкін емес. Сондықтан да біздің заманымызда биосфераны қорғау, оның байлығын, асыл қазынасын сарқып алмай, өте ұқыптылықпен, жанашырлықпен орынды пайдалану, маңызды проблемаларға айналып отыр. Биосфераны "бағындыру" ғана емес, көп жағдайларда бүгінгі таңда биосферамен "достасу", оның зандарымен келісу, санасу керек болады.Демек, бұл адамға қажетті барлық заттардың бәрі де биосферадан алынады деген сөз. Әлгі айтылған әрбір биосфера саласы өзара тығыз байланысты. Кейбіреуінің жойылуы біреулеріне зиянды әсер етсе, кейбіреулеріне пайдалы әсер етеді. Бұған мысал: егер тау беткейіндегі орман-тоғай алқабын оттап, өртеп, жіберсе, онда тауға қар аз жиналады. Жаңбыр сирек жауады да, көктемде су тасымайды, өзен арнасы толмайды. Егістік және шабындық жерлерге су не аз, не мүлде жайылмайды. Шөп жөнді шықпайды, егін дұрыс өнім бермейді. Сол маңайдағы құдық сулары да азайып, төмендей түседі. Бұл жер асты суларының да азаятынын дәлелдейді. Қалың орманды паналап, балапандайтын құстар да, төлдер өргізетін аңдар басқа жаққа ауып кетеді. Маңайындағы халықтың халі нашарлайды. Қазақ мемлекетінің кейбір облыстары мен аудандарын зерттегенімізде осындай көптеген зиянды әрекеттердің көп екенін байқадық Жер шарында егін егетін, мал жаятын жайылым, шабыңдық, орман тоғайлар түгелімен игерілді. Адам баласының аяғы тимеген жерлердің бәрі де есепте. Қазіргі кезде ғалым-биологтардың назарын теңіздер
мен мұхиттар аударып отыр. Теңіз бен мұхиттардағы тірі организмдер құрлық пен тұщы сулардағыдан әлдеқайда артық. Тек балықтардың қоры 800-900 миллион тоннадан асады. Судағы балдырлар - азық, түліктің, дәрі-дермектің таусылмайтын мол қоры. Соңғы жылдары шығыс елдерінің халықтары мұхиттардың 60-қа жуық әртүрлі балдырларынан тағамдар даярлайтыны белгілі болды. "Зиянды" деп аталатын жәндіктер мен өсімдіктер арасында сан алуан пайдалылары бар. Қазақстан жерінде, соның ішінде Ақмола облысында көп кездесетін жәндіктердің бірі - жылан. Оның түрін көргенде адамның денесі түршігіп кетеді. Сондықтан жыланды өлтіру керек деген ұғым халық арасына көп тараған. Жалпы жылан адамнын жауы ретінде саналады. Ол туралы бірнеше аңыз, ертегілер, эпикалық дастандар бар екенін қазақ елі жақсы біледі. Кейінгі кездегі биологтардың жүргізген зерттеулері нәтижесінде жыландардың, адамзатқа әкелетін пайдасы орасан көп екені анықталды. Жыландар оба ауруын тарататын тышқандарды аулайды. Жерде жорғалап жүрген тышқандардың жүнінде бүрге болады. Сол бүрге адамды шақса болғаны ол обамен ауырады. Мұндай эпидемия ауруы болмас үшін тышқандарды, басқа да кеміруші жөндіктерді арнаулы экспедициялар аулап, жойып отырады. Мұндай шаралар тек елде ғана емес, шет мемлекеттерде де жүргізіледі. Жыландардың уларынан неше түрлі шипалы дәрі-дәрмектер жасалады. Солардың ішінде ең бағалысы аптекаларда сатылатын "Вибротокс" деп аталатын бағалы дәрі. Ол адамның белі шойырылғанда, басқадай нерв жүйелері кабынғанда табылмайтын дәрілердің бірі. Кейінгі кезде ісіктерге, оның ішінде рак ауруларын емдеуге пайдаланылып келеді. Кейбір елдерде
042-14.4.05.1.20.18/03-2013 №1 Басылым беттің 16 беті жыланды сауда орнында күзетші ретінде пайдаланады. Жылан қолға тез үйренеді. Оларды үйде ұстауға болады. Ол өз иесіне ешқашанда тиіспейді. Табиғатты қорғаудың осы халықаралық қоғамы 1948 жылы құрып бара жатқан және саны қүрт төмендеп кеткен аңдарды, өсімдіктерді қорғау комиссиясын құрды. Қомиссия құрамында дүние жүзіндегі әйгілі ғалым-биологтар енді. Олар 1948-1954 жылдардың ішінде дүние жүзінде өте сирек кездесетін жануарлардың тізімін жасады. Бұл документ "Қызыл кітап" деп аталады.1971 жылға дейінгі "Қызыл кітапқа сүт қоректілердің 236, құстардың 287, өсімдіктердің 1000 түрі тіркелді. Сонымен бірге оған қорғауға алынған қос мекенділердің 81, бауырымен жорғалаушылардын 119 түрі жазылған. Кітап жануарлардың қай жерде мекендейтіні, өсіп-өнуі және олардың мөлшерін көрсеткен. Тағы бір қызықтысы - бұл кітапта құрып кетуге айналған жануарлар туралы мәліметтер қызыл қағазға, ал саны өте-мөте азайып кеткен аңдар сары қағазға жазылған.Халықаралық "Қызыл кітапқа" Қазақстан жерінде өсіп-өнетін. Қарақұйрық, құлан, барыс, қарақұлақ, гепард, менизбур суыры, қызыл қасқыр сияқты жануармен қатар ақ тырна, қызыл жемсаулы караша қаз, қоқи қаз сияқты бірнеше құстар жазылған. Бұл құжатқа тіркелген аңдар, құстар және өсімдіктерді қорғау жауапкершілігі сол жануарлар мекендейтін жердегі халыққа жүктеледі. жүктеу/скачать 297,34 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|