«Әлеуметтік экология және тұРАҚты даму»

БИОСФЕРА АДАМ ӨМІР СҮРУ ОРТАСЫ

жүктеу/скачать 297,34 Kb.

Pdf көрінісі

бет	3/5
Дата	03.03.2017
өлшемі	297,34 Kb.
	#7212

1 2 3 4 5

БИОСФЕРА АДАМ ӨМІР СҮРУ ОРТАСЫ.

Адам эволюция барсында табиғаттан керекті өнімдерді сол күйінде немесе өзгертілген

түрде алумен шектеліп қана қойған жоқ. Ол сондай-ақ табиғатта бұған дейін болмаған

заттар мен нәрселерді жасауды үйренді, сөйтіп жасанды тіршілік ортасын жасады:

өсімдіктер мен хайуанаттарды үй жағдайына үйретті, жер қыртысын өзгертті, жасанда су

каналдары мен қоймаларын қазды, зәулім билік үйлер салды т.б. жасады. Бүгінгі таңда ірі

қалаларсыз, авто және әуе жолынсыз , завод –фабрикаларсыз, электірсіз, телефонсыз т.б.

сансыз көп мәдениет жетістіктерінсіз қоғам өмірін көз алдына келтіру мүмкін емес. Мұның

бәрі ақыл-ойының күшімен жасалды.

Алғашында биологтар биосфера деп біздік планетамызда тіршілік ететін тірі

организмдердің жиынтығын ғана түсініп келді. Биосфераның басты екі құрамдас бөлігі –

тірі организмдер және олардың тіршілік ортасы бар екені және олар біртұтас динамикалық

система құратын органикалық бірлікте, үздіксіз өзара әрекеттестікте болатыны кейінен

анықталды. Биосфера – бірнеше кіші системалардан тұратын глобальдық ірі системаны

білдіретін кең ұғым.

Жеке тірі организмдер бір- бірінен байланыссыз өмір сүрмейді. Өзінің өмір сүру

барысында олар түрліше системаларға (топтарға), мәсетен, популяцияларға бірігеді.

Эволюцияның барысында одан да гөрі ірілеу, сапа жағынан жаңа тірі системалар деңгейін,

биоценоздар деп аталатын белгілі бір аумақта өмір сүретін тірі организмдер жиынтығын

құрады.

Тіршілік эволюциясы біртіндеп биосфераның ішінде дифференцияланудың өсіп,

тереңдеуіне алып келеді. Сыртқы ортамен зат және энергия алмаса отырып, биоценоздар

сыртқы ортамен бірге жаңа системалар – биогеоценоздарды құрады. Бұл соңғыны кейде

экосистемалар деп те атайды. Оның аумағы түрліше болуы мүмкін: теңіз, орман , тау т.б.

Биогеоценоздың тұрқы тірі организмдердің табиғи айналымының бәрін қамтитын

биосфераның кішкентай табиғи нұсқасы (моделі) болып табылады. Басқаша айтқанда,

биогеоценоз дегеніміз биосфераның кіші бір бөлігі. Сөйтіп , барлық тірі организмдер мен

экосистемалардың жиыны биосфера деп аталатын ең ірі системаны құрады.

Биосфера туралы ілімді ғылымда жан-жақты зерттеушілердің бірі көрнекті орыс

ғылымы В.И.Вернадский болды. Ол, өзінен бұрынғы басқа зертеушілер сияқты, биосфера

ұғымын тек «тірі заттарға » ғана қолданып қойған жоқ. Биосфераға ол тірілердің бүкіл өмір

сүру барысында жиналған өнімнің бәрін жатқызды. « Мәдени өнім » әсіресе қала өмірінде

айқын көзге түседі: адамның соңғы 2-3 ғасырда салған үйлерінің негізі ( фундаменті)

042-14.4.05.1.20.18/03-2013

№1 Басылым

беттің 17 беті

бірнеше метр жер ішіне еніп кеткен. Қарашірікпен (гумуспен) және басқа органикалық

қоректік заттармен байытылған топырақ жаңа тіршілік иелерінің пайда болып , дамуына

жағдайлар жасайды т.т.

Биосфера жайлы, оның принциптері жайлы сөз қозғағанда Вернаский ең алдымен

тірі организмнің тіршілігін және оның қызметін анықтап алды. Тірі организм жер

қыртысының айырғысыз бөлігі және оны өзгертуші себебі болып табылады. Организмдер

өз денесін құратын химиялық элементтерді сыртқы ортадан алады да, өлгеннен кейін және

даму барысында қайырып береді. Сөйтіп, тірі мен өзгермейтін өлі зат өзара үздіксіз қарым-

қатынаста , химиялық элементтердің айналымында болады. Бұл жағдайда тірі зат негізгі

система құрушы фактордың міндетін атқарып, биосфераны біртұтас системаға біріктіреді.

Биосфераның дамуы тірі организмдер мен сыртқы ортаның қарым – қатынасының

тереңдей түсу жолымен жүреді. Эволюцияның барысында тірі мен өлінің өзара тәуелділігі

нығая түседі, сөйтіп біртіндеп бүкіл планеталық интеграциялық процесс іске асады. Бұл

интеграцияны В.И.Вернадский биосфераның ішкі мәні деп санады.

Саналы, ақыл – парасатты тірі жан ретінде адамның пайда болуы тек биосфераны

ғана емес, сондай-ақ оның планеталық сипатын да түбірлі өзгеріске ұшыратты: тірі

организмнің сыртқы ортаға жай бейімделуінен ақыл – парасатты іс-әрекетке көшуі, табиғи

ортаны мақсатқа сай біртіндеп өзгертуге көшу басталды. Адамның саналы іс-әрекетінің

табиғатқа тигізген орасан зор әсерін зерттеудің нәтижесінде ноосфера туралы ілім пайда

болады. «Ноосфера» деген терминді грек тілінен сөзбе – сөз аударғанда noos- ақыл-ой

дегенді білдіреді екен, яғни ақыл-ойдың тараған сферасы (саласы) деген мәнді білдіреді.

Бұл терминді 1927 ж. Тұңғыш ғылыми терминологияға енгізген француз ғалымы Э.Леруа

болды.

Дәріс №7 АДАМЗАТТЫҚ ОРТАНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ЖӘНЕ ТҮСІНІК.

Адамзат коғамы дамуында айрықша оқиғаларға толы болған XX ғасыр шиеленіскен,

шешімі кезек күттірмейтін ғаламдық проблемаларымен де әйгілі болды. Ресей географы

В.П. Максаковскийдің анықтамасы бойынша, галамдың проблемалар деп бокіл доние жузін,

букіл адамзатты ңамтитын, оның ңазіргісі мен болашагына ңауіп төндіретін және өзінің

шешілуіне бірігіпкуш жужауды, барлың мемлекеттер мен халыңтардың біріккен әрекетін

талап ететін проблемаларды атайды.

Ғаламдық проблемалар сипаты жағынан әр түрлі болады, олардың негізгілерінің

қатарында бейбітшілік пен қарусыздану, экологиялық, энергетика және шикізат

проблемаларын, демографиялық және азық-түлікпроблемаларын атауға болады. Ғаламдык

проблемалар бүл аталғандармен шектелмейді, іс жүзінде олардың саны әлдеқайда көп.

Мысалы, казіргі кезде ғарышты бейбіт максатта игеру үшін дамушы елдердің артта

қалушылығын жою, қатерлі аурулардың таралмауы проблемалары жағынан жоғарыда

аталғандардан ешбір кем түспейді. Ғаламдық проблемалардың пайда болуына және одан өрі

шиеленісуіне көптеген факторлар әсер етеді:

жаппай қырып-жоятын қару түрлерін молайту нәтижесінде адамзат өркениетінің

тіршілігіне кауіп төнуі;

адамның шаруашылық өрекетінің табиғи ортаға кері ыкпал етуі аркылы әкологиялық

жағдайдың нашарлауы;

дамыған елдер мен дамушы елдердің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлері

арасындағы алшақтықтың үлғаюы;

табиғат ресурстарын пайдаланудың күрт артуы.

Жалпы алғанда, адамзаттың тіршілік ортасының экологиялык күрт өзгерістерінен

ғаламдық проблемалардың шиеленісуі өз кезегінде калыптасып келе жатқан халықаралық

қоғамдастықтың біртүтастығының бүзылуына және адамзат өркениетінің ©зін-өзі жоюына

қауіп туғызуы мүмкін.

042-14.4.05.1.20.18/03-2013

№1 Басылым

беттің 18 беті

Ғаламдык проблемалар өзара тығыз байланысты. Мысалы, энергетикалық және шикізат

проблемалары экологиялық проблемамен, ал экологиялык проблема демографиялық

проблемамен, демографиялық проблема өз кезегінде азық-түлік проблемасымен және т.б.

өзара байланысты. Осы проблемалар ішінен бейбітшілікті сактау проблемасын бірінші

кезекке коюға болады, себебі Жер бетінде тіршіліктің сақталуының өзі тікелей

бейбітшілікке тәуелді екендігі сендерге түсінікті. Бейбіт өмір жағдайында қарулануға

жүмсалып жаткан қыруар қаржыны шешімін тагшаған баска әлеуметтік проблемалардың

қажеттігі үшін пайдалануға мүмкіндік туған болар еді.

Экологиялық проблемаларды ғаламдык сипатьша қарай екінші кезекке қоюға болады.

Өйткені адамзат тіршілігінің болу-болмауының өзі экологиялық проблемаларды шешу мен

оның алдын алуға тікелей катысты больш отыр.

Акклимация - жеке (физиологиялық) бейімделушілік.

Аменсализм - белгілі бір ортадағы организмдердің бір түрінің екінші түр тіршілігіне

басымдылық көрсететін түр аралық қатынастар типі.

Атмосфера - Жердің немесе кез келген космостық дененің газды қабықшасы.

Антибиоз - организмдер арасындағы бір-біріне кері әсер ететін қарым - қатынастың түрі.

Анабиоз - қолайсыз жағдайлар әсерінен немесе организмнің жеке даму процесінде ерекше

кезеңнің қалыптасуына байланысты олардың тіршілік әрекеттерінің уақытша тоқтауы.

Анаэробты организмдер - оттегіні қажет етпейтін, оттегі қатысынсыз ортада тіршілік

ететін организмдер.

Антропогендік факторлар - адамның тіршілік әрекетінің әсері.

Мелиорация - ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлердің жағдайын жақсарту.

Метаболизм - организмдердегі, биологиялық жүйелердегі зат пен энергияның алмасуы.

Мониторинг - белгілі бір объектілер мен кұбылыстарды, олардың жәй-күйін үздіксіз

бақылау.

Мониторинг (экологиялык) - қоршаған орта компоненттерінің сапасын, жәй-күйін

бақылау.

Урбанизация - қалалардың өсуі мен дамуы, ауылдың қалаға айналуы, ауыл тұрғындарының

қалаларға көшуі, қоғам өмірінде қалалар ролінің артуы.

Цунами - жер сілкіну, вулкандар атқылауы немесе т.б. табиғи қүбылыстар кезінде мұхит

түбі бөліктерінің ауысуына байланысты туатын теңіз толқындары.

Экологиялың жүйе - бір-бірімен тығыз байланысты, әртүрлі орта жағдайларында тіршілік

ететін бірнеше түрге жататын организмдер жиынтығы.

Эвтрофикация - табиғи суларға минералдық тыңайтқыштар, жуғыш заттар, мал

шаруашылығы комплекстерінің қалдықтары түрінде азот, фосфор, күкірт, т.б. биогенді

элементтердің көп түсуі нәтижесінде фитопланктон (әсіресе, көкжасыл балдырлар)

биомассасының күрт өсіп, олардың оттегін белсенді сіңіріп, улы заттарды бөлуіне

байланысты басқа гидробионттардың тіршілік жағдайлары нашарлап, қырылып қалуы.

Ядролық катастрофа - жаппай қырып-жоятын ядролық қаруды қолдану нәтижесінде

қалыптасатын глобальды экологиялық апат.

Мәдени өрлеу мәселесін шешу мәдениеттің табиғатын түсінуге, оны ұғыну сипатына,

мәдениеттің тарихи дамуының бай материалын түсінуге байланысты болады.

Мәдениеттануда мәдениеттің аз жетілген түрінен толық жетілген түріне даму бағыты

ретінде өрлеу (прогресс) проблемасына екі негізгі тәсіл бар.

Бірінші тәсіл оның құндылықтарын байыту, адам өмірінің барлық формаларының дамуы

ретінде мәдениеттің даму кезеңдерінің ауысуына сүйенеді. Осы тәсіл шеңберінде

мәдениеттің көптеген формалары мен типтері олардың бар айырмашылықтарына

қарамастан адамзаттың рухани және материалдық-өндірістік дамуының біртұтас линиясын

құрайды және мәдениеттің өрлеуін оның табиғатының біртұтастығы және мәдени алуан

түрлердің

бірлігі

ретінде

қарастырады.

042-14.4.05.1.20.18/03-2013

№1 Басылым

беттің 19 беті

Екінші тәсіл мәдени өрлеудің болуын біртұтас мәдениеттің үдемелі дамуы ретінде күмән

келтіреді, ол оны әр түрлі типтерін жергілікті, автономды, өзінің өмірлік циклі ретіндегі,

бір-біріне сай емес мәдени жүйелердің инварианттары ретіндегі түсініктен шығады. Бұл

оларды салыстыру мүмкіндігін тарылтады, ол өрлеуді “өз мәдениеті” шеңберінде түсінуді,

оның

даму

циклділігін

түсінуді

шектейді.

Мәдениеттің өрлеуі туралы мәселе – бұл қоғамның үдемелі тарихи дамуындағы мәдениеттің

элементтері мен құндылықтарының сабақтастығы, жеке елдерде, халықтар мен

қоғамдастықтарда адамның дамуының әр түрлі тарихи кезеңдері мен дәуірлерінің өзара

қатынастары

туралы

мәселе.

Қазіргі мәдениеттану теориялары линиялық эволюция идеяларына сын және “жергілікті

өркениеттер” тұжырымдамасын құру ретінде қарастырылады. Бұл тұжырымдаманы әр түрлі

ғалымдар дамытты және әр елде дамыды: Шпенглер Германияда, Тойнби Англияда,

Данилевский

мен

Сорокин

Ресейде.

Белгілі “Европаның құлдырауы” (“Закат Европы ”) жұмысының авторы Освальд

Шпенглерге мәдени-тарихи ұласу идеясы жатады: әрбір мәдени организм өмірге келген соң,

табиғи ұласудан өтеді, яғни гүлденеді және кедейленіп, құлдырайды, өркениет түрінде

өзінің соңына жетеді. Европада үлкен биіктікке жеткен өркениет өзінің өмірлік қарқынын

жоғалтып, Европаның құлдырағандығы туралы куәландырады. Шпенглер тең құнды қол

жеткізген табыстары бойынша мәдениеттердің көптігі туралы ілімін дамыту кезінде мәдени

антропологияны сипаттай отырып, кең этнографиялық материалға сүйенді. Шпенглердің

ойынша мұндай мәдениеттердің саны сегіз: египет, үнді, вавилон, қытай, антика,

византиялық-араб, батыс европалық және оңтүстік америкалық майя.

Европоцентристік негіз болатын, тарихи даму жолындағы барлық халықтар үшін

универсалды тарихи даму туралы түсінікке Арнольд Тойнби қатты соққы берді. Ол үлкен

факт жүзіндегі материалды ұғыну негізінде тарихи процестің мәнін түсінуге тырысады және

адамзаттың әлеуметтік- ұйымдасу формаларының алуандығы туралы қорытындыға келеді.

Тарихи процесс көбінесе географиялық жағдайлармен анықталады, бұл әрбір өркениеттің

қайталанбас бейнесін жасайды (“аймақтық өркениеттердің”). Бірақ кез-келген өркениет

тарихи дамудың барлық фазаларынан өте алмайды (“пайда болу”, “өсу”, “күйреу”,

“құлдырау”, “ыдырау”), кейбірі гүлденуге жетпей, күйрейді, кейбірі өз дамуында бір фазада

ұзақ уақытқа тоқтап қалады. Н.Я. Данилевский үшін мәдениеттердің тарихи алуандығы

проблемасы және оның ішкі құрамының айырмашылығы шын бастапқы жағдай ретінде

болады. Оның ойынша, тарих бар, этникалық қауымдардың, оңаша, жергілікті “мәдени-

тарихи” типтердің (“өркениеттердің”) тарихи тұрмысы табиғатпен және бір-бірімен әрқашан

күресте болады. П. Сорокин ХХ ғасырдағы ең ірі әлеуметтанушылар мен

мәдениеттанушылардың бірі болып саналады. Ол әлеуметтік стратификация (қоғамның

әлеуметтік жіктелуі) және әлеуметтік мобильділік (қоғамның жаңаруы) теориясын

жасаушылардың бірі. Тарихи процесс дербес тұтастық және оның типін анықтайтын

бірнеше басты алғышарттар бар. Сорокин мәдениеттердің үш типін айқындап көрсетеді:

1) сезімдік (шындықты сезіммен қабылдау басым болады);

идеационалды

(ұтымды

ойлау

басым

болады);

идеалистік

(интуитивті

таным

басым

болады);

Қазіргі мәдениет түсінігі бойынша И. Хейзингтің ойын теориясы маңызды болып саналады.

Ол ойынды мәдениет негізі және көзі деп санайды. Оның ойынша, ойын мәдениеттен үлкен,

өйткені ойынның негізгі белгілері жануарлар әлемінде бар. Сонымен қатар ойын

биологиялық шеңберден шығып кеткен, адамның ұтымды қызметінің формаларында

кездеседі:

өнерде,

философияда,

құқықта

және

т.б.

Соңында К. Юнгтің мәдениет архетиптері теориясына тоқталғымыз келеді. Мәдениет

архетиптері адам психикасында орын алған, оның терең қабаттары – ұжымдық

санасыздықта. Архетиптер сыртқы әлемде көріне отырып, мәдениеттің өзіндік түрін

анықтайды. Нақты мәдениетті қалыптастырудың әрекетті тәсілі ретінде сакрализация

042-14.4.05.1.20.18/03-2013

№1 Басылым

беттің 20 беті

туралы Юнг идеясы маңызды болып саналады: мәдениеттің қандай да бір типінің

құндылығы мен мақсаты ұжымдықта көрініс табады, оған санасыздықтан ауысады, сынға

жатпайтын

құндылықтар

ретінде

қабылданады.

К. Ясперстің мәдени-тарихи тұжырымдамасы – алдындағы теориялар синтезінің өзіндік

тәжірибесі. Жалпы адамзаттық мәдениет идеясына сүйене отырып, мәдениеттің мәнін

түсінуде руханилыққа орын бере отырып, бірақ тарихтың материалдық түсінігінің жеке

элементтерін қабылдай отырып, тіршіліктің жергілікті идеясынан және ежелгі заман

мәдениеттерінің жергілікті сипатынан бастап санай отырып, Ясперс мәдениеттің тарихи

типтері

туралы

түсінікті

едәуір

байытты.

Ол

келесі

топтарды

атап

көрсетеді:

- ертедегі тарихқа дейінгі, “прометей кезеңі” және қазіргі, жаңа уақыт кезеңіне дейін кеңіген

(оның ғылымымен және техникасымен, тарихтың әлемдікке айналуымен). Одан әрі

орталықтан екі жақтан – “ежелгі заманның ұлы мәдениеттерінің” тарихы (оның локализмі

және автономиясымен), және де осьтен кейінгі, “империялық” кезең, Батыс, Үнді, Қытай

өркениеттерінің жергілікті-тарихи арнасына жартылай қайтып келген. Ал орталығында –

“осьтік уақыттың” өзі (1 мыңжылдықтың ортасынан біздің эрамызға дейінгі) және олардың

барлық үш мәдени облыстарда жасаған универсиалды және гуманистік мәдениеті. Ол - өз

кезегінде жалпы адамзаттық мәдениет “өсиеті” және адамзат үшін болашақта тірі қалып,

еркіндікте болуға мүмкіншілік.

Сана — пәлсапалық санат. Сана түсінігі

пәлсапа

саласында негізінен

адам

болмысы

тұрғысынан, яғни қоғамдық үдірістердің көрінісі, құбылыс және

адамзат

тық тарих пен

мәдениетті жалғастыруды қамтамас етуші әдіс ретінде қарастырылады. Сана қоғамдық және

жеке «өлшем» бірлігінен көрінеді. Шын мәнісінде, сана арқылы қоғамдағы байланысты

жеке адам өзінде бекітеді.

Сана — бейнеге сүйене қоғаммен қарым-қатынасқа түсе алатын адам қабілеттілігі, адамның

заттармен байланыс іс-әрекеті, табиғи және мәдени қатынасы, қашықтағы, жақындағы

адамдар өзара қатынасы мен қызметі, яғни осы образдарды өзінің мінез-құлық бағытында

әдіс-тәсілі ретінде пайдалану. Сана түсінігі бұл

психика

түсінігі; психика тірі жанның

қоршаған орта

мен тікелей байланыс тәсілі (сондай-ақ жеке адам) деп түсіндіріледі, демек

олардың өмірлік үрдістерінде әсерлендірушісі және көрінісі ретіндегі, психикалық

қабілеттілік жыйынтық,

табиғи

және

ғарыштық

ырғақтар байланыстарында адамның

қоғамдық және мәдени іс-әрекеттерінде өз-өзіне бағыт-бағдар жасай алуы мен басқара

алатын қабілеттілікпен қамтамасыз етуі.

Адам санасы, оның қоршаған ортамен байланыс ерекшелігіне қарай, «түзу сызықты» болып

келмейді. Онда адамнан тыс және оған тәуелді адамның іс-әрекетінінің ерекшелігіне қарай,

адамның адаммен, заттармен, табиғатпен қатынас байланыстары түйіскен және жекелеген

әрекеттері бекітілген. Бұл қабілеттер әртүрлі үйлесімділікте — анық және жасырын —

байланыстар байқалмайтын сана «орталығы». Бұл қабілеттіліктердің құрылуы сананың

жетілгендігін, «жауапқа қабілеттілігін» ескертеді. Оның деградацияға ұшырауы сананың

құлдырауына әкеледі.

Әртүрлі уақыт кезеңдерінде адам санасы бір нәрсеге шоғырлана бекітілген. Оның белгілі бір

затқа қатысты айқындалып көрінуін, «ашылуын», ол өзі анықтайды. Бұл — оның қалыпты

жұмыс жағдайы. Сана жеке адамның затқа, формаға және кейінгісі адамның адаммен

байланысы ретінде, әрекеттерде оларға тән қатынасты бекітеді. Жеке адамның басқа

адамдармен, заттармен қарым-қатынас үдерісіндегі байланысы және оның арғы жағында

жасырын жатқан құбылыстары сана арқылы енгізіледі.

042-14.4.05.1.20.18/03-2013

№1 Басылым

беттің 21 беті

Сана қарапайым жолмен зерттеуге және түсіндіруге келе бермейтін, ерекше нысан. Ол адам

өмірінің «мүшесі» ретінде қызмет атқарғанымен, бірақ оның өмірі, адам дене мүшесімен

ғана шектеліп қалмайды, керісінше одан шығатын күштер оның сыртында ,— адамзаттық

қарым-қатынастар әлемінде, адамдар әрекеттерінің әдіс-тәсілдерінде, мәдени формалар мен

әртүрлі

табиғи күштер

де көрініс табады.

Тақырып -7

АДАМЗАТ ОРТАСЫНЫҢ ТАБИҒИ (АТМОСФЕРА, ГИДРОСФЕРА, ЖАНУАРЛАР,

МИКРООРГАНИЗМДЕР) ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ (ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫНАС, ЕҢБЕК

ОРТАСЫ, ХАЛЫҚ) КОМПОНЕНТТЕРІ, ОЛАРДЫҢ СПЕЦИФИКАЛЫҚ

БАЙЛАНЫСЫ ЖӘНЕ ӨЗАРА ӘСЕРІ.

Орыстың ұлы физиологы И. М. Сеченов «өзіне куат беріп тұрған сырткы орта

болмайынша, организм тір-шілік ете алмайды» деп атап көрсеткен. Организм мен сырткы

орта арасында үздіксіз зат алмасу болып тұрады. Организм сырткы ортадан оттегі мен

коректік заттарды кабылдайды. Осы заттардың есебінен жаңадан клеткалар түзіліп, дене

мүшелері кызмет етеді, бұлшыкет жұмыс істейді. Осымен бірге зиянды ыдырау өнімдері

артык заттар мен жылу сырткы ортага шыгарылады.

Организмге әртүрлі табиғи факторлар — ауа температурасы, ылғалдылык, күн

радиациясы деңгейінің кұбылмалылыгы, жаң-быр, кар жауу, дауыл, теңіз дауылы, өрт, жер

сілкінуі әсер етеді. Тіршілік жағдай болмашы өзгерсе-ак болды, организм кызметін баскаша

кұрады. Ол жаңа жағдайға бейімделеді. Мысалы, ауа температурасы жоғарылағанда тыныс

алу, жүрек жұмысы күшей-еді, тер көп шыгады. Организм коршаған ортадан жылуды көп

кабылдаса, соншама көп жылу шығарады. Осы аркылы дене температурасы біршама

тұракты болады.

Адам, баска тірі организмдерге карағанда, жасалган тіршілік жағдайлары (жылу, су,

энергияның үнемі берілуі, тұрғын үй, еңбекті жеңілдететін әртүрлі приборлар, киім-кешек,

дәрі-дәрмек, транспорт) аркасында табиғи ортаның колайсыз факторларына әлдекайда

артык бейімделіп, олардан корғану кұралдарын жасай алады.Бұл жағдайлардың бәрі бүкіл

адамзат коғамының мыңдаған жылдар бойы максатка сай жүргізген әрекетінің нәтижесінде

жа-салды. Осының аркасында адам Жер бетіндегі барлык география-лык аймактарда өмір

сүруге бейімделді. Ол Қиыр Солтүстікте және шөлдерде, жер бетінде және су түбінде,

аңғарларда және биік таулы аудандарда, жер астында және ғарышта өмір сүре алады.

Адамның онша киналмай өмір сүруіне болатын ауа темпе-ратурасының ауыткуы 120°-ка

(50°С-ден — 70°С-ге дейін) жетеді. Мұндай жағдайда адам күнелтіп кана коймай, сонымен

бірге табиғи колайсыз жағдайларда тиімді еңбек ете алады.

Адам табигаттың, ондағы тірі әлемнің бір бөлігі бола отырып, онымен өзара бірлесе

әрекет етеді. Жер койнауынан мұнай мен газды, кен мен кұрылыс материалын өндіріп, адам

оларды өз еңбегімен табылған мүлік ретінде пайдаланылады. Сонымен бірге адамға өмір

сүруі үшін өсімдік және жануарлар текті өнімдер де кажет. Сөйтіп, адам табиғи ортаның

тұтынушысы болып табыла-ды. Адам осымен катар жерді мелиорациялау, жойкын

таскындар-дың жолына бөгет тұрғызу, жасанды теңіз жасау аркылы табиғат-ты түлетеді.

Адам мен табиғаттың карым-катынасы — казіргі коғамды барынша толғандырып

отырған проблема. Бұл түсінікті де, өйткені табиғат адамның мекені. Табиғатка жер

бетіндегі халыктың казір-гі денсаулык жағдайы ғана емес, сондай-ак адамзат болашағы да

байланысты. Адамның табиғатпен карым-катынасы оны парасаттылықпен пайдалану және

табиғи ортаны жақсарту принциптеріне сүйеніп кұрылуы тиіс.Табиғи ресурстар тиімді

пайда-ланылып, адам мен табиғаттың өзара әрекеті бейберекет болмай катаң бакыланатын

процесс болуы тиіс.Адам табиғи ортаның ойдағыдай сакталуына, ондағы өзгерістердің

максатка сай жүр-гізілуіне жауап береді.

042-14.4.05.1.20.18/03-2013

№1 Басылым

беттің 22 беті

Біздің елде табиғатты корғау — заңмен тұжырымдалған бүкілхалыктык іс. Совет

мемлекетінің барлык одактас республи-каларында табиғатты корғау туралы заң

кабылданды. Табиғатты корғау шаралары дәлме-дәл ғылыми негізде жасалып, жүзеге

асырылуда. Ауа тазалығын сактау, су ресурстарын, тоиыракты, өсімдіктер және жануарлар

әлемін корғау — адам ұрпағының дені сау болып, рухани өсуінің кепілі.

Адамның биологиялық және әлеуметтік жаратылысы. Адам биологиялык және әлеуметтік

екі бағыттағы бакылаумен өсіп, дамиды.

Биологиялық бағыт адам организмінің кұрылысы мен физиологиялык ерекшеліктерін

аныктайды. Ол ұзакка созылған эволю-ция процесінде калыптаскан. Адамға ата-аналары

аркылы берілетін хромосомалар биологиялык бағыттың материалдык жеткізу-шілері болып

табылады.

Әлеуметтік (латынша: социалис — коғамдык) даму бағыты дегеніміз айналадағы жағдай

және адамдар ыкпалынан адамның жеке басының калыптасуы. Адамның әдеуметтік мәні

адамгерші-лік, ар-ождан, борыш, патриотизм, білім, мәдениет секілді касиеттерден

кұралады. Әлеуметтік бағыт адамзат коғамының бүкіл коғамдык-тарихи дамуы барысында

әзірленген және ол тұкым куаламайды.Әрбір адам біртіндеп өзі секілді адамдар арасында,

яғни адам коғамында өмір сүре отырып, әлеуметтік бағытты өмір бойы меңгереді. Әрбір аға

буын өзінен кейінгі кіші ұрпактың жеке басын калыптастыруға катысады. Бұл процестің

барысында адамныц ішкі және оныц сырткы жағдай әсеріне катысы да калыптасады.

Адамның жеке басын калыптастыруда коғамдык пайдалы еңбекке қатысу шешуші роль

аткарады.

Кез келген прогресшіл коғамның міндеті — дені сау, творчест-волык, рухани жан

дүниесі бай, жан-жакты жетілген жеке адам тәрбиелеу. Мұндай адамды калыптастыру —

ұзак әрі күрделі процесс.

Адам мен табиғаттың карым-катынасы — казіргі коғамды барынша толғандырып отырған

проблема. Бұл түсінікті де, өйткені табиғат адамның мекені. Табиғатка жер бетіндегі

халыктың казір-гі денсаулык жағдайы ғана емес, сондай-ак адамзат болашағы да

пайда-ланылып, адам мен табиғаттың өзара әрекеті бейберекет болмай катаң бакыланатын

процесс болуы тиіс.Адам табиғи ортаның ойдағыдай сакталуына, ондағы өзгерістердің

максатка сай жүр-гізілуіне жауап береді.

Біздің елде табиғатты корғау — заңмен тұжырымдалған бүкілхалыктык іс. Совет

мемлекетінің барлык одактас республи-каларында табиғатты корғау туралы заң

кабылданды. Табиғатты корғау шаралары дәлме-дәл ғылыми негізде жасалып, жүзеге

асырылуда. Ауа тазалығын сактау, су ресурстарын, тоиыракты, өсімдіктер және жануарлар

әлемін корғау — адам ұрпағының дені сау болып, рухани өсуінің кепілі.

Адамның биологиялық және әлеуметтік жаратылысы. Адам биологиялык және әлеуметтік

екі бағыттағы бакылаумен өсіп, дамиды.

Биологиялық бағыт адам организмінің кұрылысы мен физиологиялык ерекшеліктерін

аныктайды. Ол ұзакка созылған эволю-ция процесінде калыптаскан. Адамға ата-аналары

аркылы берілетін хромосомалар биологиялык бағыттың материалдык жеткізу-шілері болып

табылады.

Организмге әртүрлі табиғи факторлар — ауа температурасы, ылғалдылык, күн

радиациясы деңгейінің кұбылмалылыгы, жаң-быр, кар жауу, дауыл, теңіз дауылы, өрт, жер

сілкінуі әсер етеді. Тіршілік жағдай болмашы өзгерсе-ак болды, организм кызметін баскаша

кұрады. Ол жаңа жағдайға бейімделеді. Мысалы, ауа температурасы жоғарылағанда тыныс

алу, жүрек жұмысы күшей-еді, тер көп шыгады. Организм коршаған ортадан жылуды көп

кабылдаса, соншама көп жылу шығарады. Осы аркылы дене температурасы біршама

тұракты болады.

042-14.4.05.1.20.18/03-2013

№1 Басылым

беттің 23 беті