Министерство сельского хозяйства республики казахстан

279 
Санбаев Б.Ж., Ермагамбетова С.Е., Киркимбаева Ж.С. 
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ЖАНУАРЛАРЫНАН БӨЛІНІП 
АЛЫНҒАН КЛОСТРИДИОЗДАРДЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ 
Аталған  мақалада  жануарлардан  бөлініп  алынған  клостриялардың  биологиялық 
қасиеттерін зерттеу. Биологиялық қасиеттерін анықтап, клостридиялардың өсінділік жəне 
ферментативтік қасиеттерін анықтау. 
Кілт сөздер:уыттылық, энтеротоксемия, зардаптылық, ферментативті қасиеті, өсіру. 
Sanbaev B.Zh., Yermagambetova S.Y., Kirkimbaeva Zh.S. 
BIOLOGICAL PROPERTIES CLOSTRIDIAISOLATED FROM ANIMALSIN 
FARMSALMATY REGION 
This paperpresents data on theresults of the studyof biological properties of 
clostridiaisolated from animals. Determination of biological properties culturing Clostridium 
determining clostridialenzymatic properties. 
Key words:virulence, enterotoxemia, pathogenicity, enzymatic properties, cultivation.

280 
 
ТЕХНОЛОГИЯ ПРОИЗВОДСТВА И ПЕРЕРАБОТКИ ПРОДУКЦИИ 
 
ƏОЖ 636.1.11., 637.146.23ʹ61 
 
Аппиев Қ., Мұқашев А., Бердалина А., Исхан Қ. 
 
Қазақ ұлттық аграрлық универсететі 
ЖШС «Қазақ-неміс «Qymyz» ғылыми зерттеу институты 
 
ТӨЛ СУСЫНЫМЫЗ – ҚЫМЫЗ
 
 
Кілттік  сөздер:  көшім  тұқымы,  сақа  бие,  құлын  бие,  қысырақ  бие,  жабы  типі, 
қымыз, қор. 
Кіріспе 
Ата-бабамыздан  мұра  боп  қалған  ұлттық  тағамдарымыз  бен  сусындарымыз,  яғни 
ұлттық өнімдеріміз қазіргі кезде кеңінен дəріптеліп, қазақ халқының ұлттық өнімі ретінде 
əлемдік сауда нарығына шығарылуда. Қымыздың адам ағзасына аса шипалы екенін ғалым 
академигтериміз ұзақ жылдар бойы үзбей дəріптеп келіп,бие сүтінің пайдалы тұстары мен 
емдік қасиеттерін кең көлемде сөз етеді.  
Қымыз –  жылқы  сүтінен  алынатын  кышқыл  сүт  өнімі.  Қазақтар  жыл  маусымына 
қарай қымызды уыз қымыз, жазғы, күзгі, қысқы қымыз деп атаған. Бие сүтінің ерекшелігі 
жылқы малының жеген шөбіне жəне биенің жасына байланысты болғандығы белгілі. 
Қымыз  дайындау  шеберлігіне,  сүттің  тегіне,  уақыт  мезгіліне  қарай  бірнеше  түрге 
бөлінеді. Осыған орай, оның аталуы да алуан түрлі. 
Өзіндік зерттеулердің нəтижелері жəне оларды талдау  
Қымыз адам тағамында ерекше орын алатын өнім екені белгілі. Қымыздың тағамдық 
жəне биологиялық құндылығы оның химиялық құрамына жəне химиялық заттардың адам 
организміне  сіңірілуіне  аса  қолайлы  байланысты  болатындығынан.  Қымыздың  адам 
денсаулығына пайдалылығын халқымыз ерте заманнан ақ білген. Қазіргі кезде қымыздың 
адамға əл-қуат беретін көптеген ауруға, əсіресе туберкулезге емдік қасиетін дүние жүзінде 
кеңінен  пайдаланады.  Сонымен  қымыздың  тағамдық,  əсіресе  емдік  қасиеті  басқа  мал 
сүттеріне қарағанда əлде қайда жоғары екендігі көрінеді. Əрине қымыздың бұл қасиеттері, 
оны  дайындау  технологиясына,  санитарлық  гигиеналық  жəне  ветеринариялық-
санитариялық сараптау  жағдайына тікелей байланысты. 
Қымызды зерттеу барсында үй жағдайында жабылған қымызға жүргізілген сезімдік 
тексерулері  бойынша 3-сынамада  қымыздың  түсі  сарғыш  реңді,  өзіне  тəн  қышқыл  иісі 
бар,  дəмі  қышқыл  əрі  өткір,  консистенциясы  біркелкі  сұйықтық,  тазалығы I класты 
болды. Сонымен  қатар,  өндірістік  жағдайда  жабылған  қымыз  да  өзіне  тəн иісі бар,  газды 
дəмі  қышқылтым,  консистенциясы  біркелкі.  Биохимиялық  зерттеулер  бойынша  үй 
жағдайында жабылған қымыздың тығыздығы - 1,015
0
А, ал өндірістік жағдайда жабылған 
қымыздікі – 1,018 болды.  Егер  қымыз  құрамына  су  қосылса  тығыздығы  төмендеп,  ал 
каймағы  алынған  сүт  қосылса  көтеріліп  кетеді.  Біздің  зерттеулерімізде  қымыз  сапалы.  
Қышқылдылығы - 131
0
Т  жəне 128
0
Т  болды.  Мемлекеттік  стандарт  талабы  бойынша 
қышқылдылығы 60-80
0
Т  болатын  қымызды  жуас, 81-100
0 
Т  қымызды  орта, 101-120
0
Т  
қымызды  күшті  деп  атайды.  Осы  мəліметтерге  сүйенсек  ұзақ  сақталу  мерзімі  бойынша 
жабылған  қымыз  бен  өндірістік  жағдайда  жабылған  қымыз  да  күшті  қымызға  жатады 
екен. 
Үй жағдайында жабылған қымыздың майлылығы – 1,81%, спирт мөлшері – 2,70%, 
тазалығы I класты,  ал  өндірістік  жағдайда  жабылған  қымызға  тоқталатын  болсақ,  спирт 

281 
мөлшері – 2,40%, майлылығы – 1,70% болды (1, 2, 3-кестелерде көрсетілген).  Жүргізілген 
зерттеулер бойынша қымыз Мемлекеттік стандарт талабына сай, сапалы қымыз. 
1-кесте. Үй жағдайында дайындалған қымыздың қасиеті 
Шаруашылық  
№ 
сынама 
Көрсеткіштер 
Қышқылдығы, 
˚Т  
Тығыздығы, 
г/см
3
 
Май 
мөлшері, % 
Спирт 
мөлшері, %
«Жеңіс» АҚ 
1
135
1,012 
1,80 
2,80
2
130
1,020 
1,81 
2,70
3
131
1,013 
1,82 
2,90
Орташа көрсеткіші  
132±1,7 
1,015±2,9 
1,81±0,58 
2,70±0,8 
2-кесте. Өндірістік жағдайда дайындалған қымыздың қасиеті 
Шаруашылық  
№ 
сынама 
Көрсеткіштер 
Қышқылдығы, 
˚Т  
Тығыздығы, 
г/см
3
 
Май мөлшері, 
% 
Спирт 
мөлшері, % 
Сарыжайлау  
«Алтай» 
1
128
1,015
1,80
2,30
2
127
1,019
1,70
2,40
3
129
1,020
1,60
2,50
Орташа көрсеткіші  
127±0,58 
1,018±1,7 
1,70±0,58 
2,40±0,58 
3-кесте. Дайындау əдісі бойынша дайындалған қымыздарды салыстыру 
Көрсеткіштер 
Орташа көрсеткіші 
«Жеңіс» АҚ 
Сарыжайлау  «Алтай» 
1
2
3
Қышқылдығы, ˚Т
132±1,7
127±0,58
Тығыздығы, г/см
3
 1,015±2,9
1,018±1,7
Май мөлшері, % 
1,81±0,58 
1,70±0,58 
Спирт мөлшері, % 
2,70±0,8 
2,40±0,58 
Төмендегі  кестеде    «Жеңіс»  АҚ-ның,  сонымен  қатар  əр  аймақтың – Башқұр,  Якут 
жəне Ресей  қымыздарының құрамы мен қаситеті көрсетілген.  
4-кесте. Əр аймақтың қымыз құрамы мен қасиеті 
Көрсеткіштері 
Қазақстан 
 «Жеңіс» АҚ
Башқұр 
Якут 
Ресей 
Май мөлшері, % 
1,80 
2,1 
0,90 
1,5 
Ақзат, % 
2,48 
2,4 
2,17 
2  
Құрғақ зат, % 
6,6 
- 
- 
7-8 
Лактоза, % 
1,2 
2,3 
3,8 
2-3 
Спирт мөлшері, % 
2,70 
1,06 
- 
1-2 
Қышқылдығы, Т 130 
120  105 
- 
рН мөлшері
3,8
3,46
-
-
Сүт қышқылы, % 
1,386 
1,017 
- 
0,6-0,9 
Тығыздығы, г/см
3 
1,000
-
1,024 
1,015-1,020

282 
 
Үй жағдайында əзірленген қымыздардың биохимиялық көрсеткіштері төмендегідей 
болды: 
Тығыздығы – 1,015 г/см
3
 («Жеңіс АҚ») жəне 1,018 г/см
3
 («Алтай»);   
Қышқылдылығы –  132˚Т («Жеңіс АҚ») жəне 127˚Т(«Алтай»);   
Май мөлшері – 1,81% («Жеңіс АҚ») жəне 1,70% («Алтай»);    
Спирт мөлшері – 2,70% («Жеңіс АҚ») жəне 2,40% («Алтай»).  
Зерттеуге  алынған  «Жеңіс»  АҚ  жəне  «Алтай»  қымыздары  Мемстандарт  талабына 
сай  келді.  Бірақ  та  дайындау  технологиясы  бойынша  үй  жағдайында  жабылған  қымыз 
пайдалы болып табылады. Себебі қымызға ешқандай химиялық заттар қосылмайды, ашу 
процессі  өздігінен  жүреді,  сонымен  қатар  құрамы  өзгермей,  сол  қалпында  сақталады. 
Өйткені құрамының өзгеруіне ешқандай жағдай жасалмаған.   
Қымыздың  əсері  бүкіл  ағзаны  өзгертеді.  Физиологиялық  жəне  биохимиялық 
процесстер  күшейіп,  зат  алмасуды    қалпына  келтіреді.  Қымыз – қазақ  халқының  ұлттық 
тағамдарының  ішіндегі  ең  құрметті  дастарқан  дəмінің  бірі.  Ол  тек  қана  бие  сүтімен 
ашытылады.  
Əдетте сауылатын биелер: сақа бие, құлын бие, қысырақ бие деп үшке бөледі. 
Бие  сүтінің  сапалылығы  белгілі  бір  дəрежеде  сүтті  жылқы  тұқымдары өсірілетін 
географиялық  аймаққа,  ондағы  жайылым  жағдайына  жəне  т.б.  жағдайларға  байланысты. 
Енді  бір  ерекшелігі  саумал  биелерді 8 ай  саууға  болады,  сонда  бие  басынан 1500-2000 
литрге дейін сүт алынады.  
Қазіргі  таңда  еліміздің  жылқы  шаруашылығындағы  басты  қызығушылық – сүт  пен 
ет өнімдерін мол беретін, өндіріс шығыны аз қазақы жылқыны өсіру болып отыр. Қазақы 
жылқы,  басқа  жылқыларға  қарағанда  өзіне  тəн  ерекшеліктерімен  құнды.  Өйткені 
жылқының  бұл  сорты  жыл  бойы  жайылымда  тебіндеп  жайылуға  бейімделген  жəне 
ірілігімен,  сүттілігімен  бағаланады.  Қоңдылығы  жоғары  жабы  типті  қазақы  жылқының 
тірілей салмағы 450-530 кг-ға дейін жетеді. Биелері тəулігіне орташа есеппен 10-15 литр, 
ал ең үздіктері құлынының емген сүтімен есептегенде 21 л-ге дейін сүт береді. 
Қазақстандағы  табынды  жылқы  шаруашылығының  сапасын  арттыру  мақсатында, 
жылқы  шаруашылығын  зерттейтін  селекционер-ғалымдар  өнімді  бағыттағы  қазақы 
жылқы  тұқымдарынның  бірнешеуін  шығарды. 1976 жылы  көшім  жылқы  тұқымын, 1998 
жылы  мұғалжар  жылқы  тұқымын    бекітті.  Қазіргі  таңда  мұғалжар  тұқымының  ішінде 
өсіру  ортасына  жəне  өнімдік  деңгейіне  байланысты  төрт  типке  бөлінген  жылқылар 
өсіріледі.  Олар  Қарағанды  облысы,  Шет  ауданында  «Шолақ    Еспе»  жылқы  зауытында 
қожамберді  типі,  Қызылорда  облысының  Арал  ауданында  ЖШС  «Құланды»  жылқы 
зауытында  өсірілетін  құланды  типі,  Ақтөбе  облысының  асылтұқымды  шаруа 
қожалықтарында қайыңды жəне эмбі тип өсіріледі. Олардың сүттілігі орта есеппен 2200-
2300  литр  жылына.  Сүтті-етті  бағыттағы  көшім  тұқымы  Батыс  Қазақстан  облысы 
Жаңақала  ауданындағы  «Көшім», «Серғазиев», «Сабит»  ЖШС  жылқы  зауыттарында 
шоғырланған.  Биелерінің  сүттілігі    есеппен 2100-2200 литр  жылына.  Ал    Шығыс 
Қазақстан  облысында  орналасқан  «Қызылащы»,  «Сержан», «Саят»  шаруа  қожалықтары 
асыл  тұқымды  жабы  жылқы  тұқымдарын  өсірсе,  Павлодар  облсында  «Алтай  Карпық 
Сайдалы  Сарытоқа»  асыл  тұқымды  жылқы  зауытында  қазақ  жылқысының  Селеті  типі 
өсіріледі, биелерінің сүттілігі 2000-2100 литр жылына. Көшім, мұғалжар, жабы типті қазақ 
жылқысының  тұқымдары,  адай  мен  найман  жылқыларының  тұқымдық  топтарынның 
өнімдік сапасын жетілдіру бойынша  ғылыми-зерттеу жұмыстары, жылқылардың ұнамды 
типтерін көбейту жəне жаңа жоғары өнімді типтер мен аталық іздер шығару негізінде таза 
тұқымды мал өсіру əдісімен жүргізілуде. 
Демек  сапалы,  емдік  қымыз  беретін  асыл  тұқымды  жылқыларымыз  жетерлік. 
«Сауын  саусаң,  бие  сау-  боз  қырау  түспей  суалмас»  деген  мақал  тегін  айтылмаса  керек. 
Күтімі келіскен бие тіпті бір жылға дейін сүт береді. Халық арасында қымызды көңіл күй 

283 
сергектігі  жəне  ұзақ  жасау  сусыны  деп  текке  атамаған.  Қымыз–  сапалытамақ  өнімі  ғана 
емес,сондай-ақ шипалы сусын.  
Ертеректе,  яғни  ХХ  ғасырдың  алғашқы  ширегіне  дейін  қымыз – қазақ  халқы 
ауқаттыларының  бедел-абыройын,  дəулетін,  салтанатын,  мырзалығын,  дастархан 
байлығын білдірген. 
Франция  мен  Германияда  қымыз  өнеркəсібінің  қалай  тамырланып  келе  жатқаны 
бұқаралық  ақпарат  құралдары  деректері  арқылы  көпшілікке  мəлім.  Неміс  халқының 
«Эквимед» компаниясы профессор Кеңесхан Ыдырышұлы Дүйсембаевтың технологиясы 
бойынша  бие  сүтінен  кішкентай  нəрестелер  үшін  ана  сүтінің  орнына  қолданылатын 
ғажайып қуаты бар тағамдар əзірлейді. Бүкіл саналы ғұмырын қымыз бен шұбат өндірудің 
ғылыми  негізіне  арнап  келе  жатқан  атақты  ғалымымыз,  биология  ғылымдарының 
докторы,  профессор,Тарлан  Платина  сыйлығының  иегері  Зұлқайнар  Сейітов  мырза  да 
қымыздың жетпістей түрін тапқан. 
Мұрат Мұхтарұлы Əуезов: «Бұл тек қана қымыз емес, халықтың рухы. Қымыз – тірі 
қан.  Халқымыздың,  керек  болса,  мемлекетіміздің  асыл  қаны»  деген  еді.  Тектіден  туған 
текті ұлдың осы айтқанында үлкен мəн жатыр. Бұлай дейтініміз, Қазақстан Республикасы 
ЭКСPO – 2017 халықаралық  көрмесін  өткізгелі  отыр.  Үш  айға  дейін  жалғасатын  бұл 
көрмеге  ғаламшардың  түкпір-түкпірінен  келетін  қонақта  қисап  болмайды  деп  күтілуде. 
Нақтырақ  айтсақ,  оған  əлемнің 100-ден  аса  мемлекеті  қатысып,  біздің  елдің  өзіндік 
брендтік  өнім  деп  ұсынатын  дүниелеріне  назар  аудармақшы.  Келген  қонақтарымызды 
ұлттық  сусындармен  қамтамасыз  етіп,  жылы  ілтипатмен  күтіп  алсақ,  абыройымыз 
асқақтай  түсері  даусыз.  Бұл  орайда  ұлттық  брендіміз  болуға  лайықты  қымызерекше  мəн 
беріп, көңіл бөлуіміз керек.  
Ойымызды қорытындылай келе айтпағымыз, ата-бабадан мирас боп жеткен, қанмен 
сіңіп,  сүтпен  дарыған  ұлттық  тағамдарымыз,  төл  сусынымыз – қымызды  мол  көлемде 
сапалы да дəмді етіп өндіруге аса мəн беруіміз қажет. 
Əдебиеттер 
1. З.С.Сейітов «Кумыс шубат», Алматы, 2005-288 б.
2. К.Дүйсембаев, З.Сейітов, Ə.Хасенов. «Қымыз», Алматы «Қайнар»1968.
3. В.Черепанова,  А.Хасенов,  З.Сеитов,  К.Дуйсембаев,  В.Белокобыленко, «Кумыс  и
шубат», Алма-ата, 1971, 188 б.     
4. Исхан Қ.Ж., Бегімбетова Г.С.  Жылқы шаруашылығы практикумы.  Нұр-Принт –
Баспасы,  Алматы: 2013. – 120-123 б. 
In this article presenteol olata on the production of koumiss in homes and production 
conolitions aswell as dependenee on the guolity of koumiss made from mares milk growing in 
increasing different geographicol zones of Kazakhstan. 
We know that the Koumiss considered to be medical product for many diseases, especially 
for tuberculosis. 
В  данной  статье  приведены  данные  по  производству  кумыса  в  домашних  и 
производственных  условиях  всяких  консервантов,  сохраняя  все  полезные  свойства  и 
национальные посуды для приготовление кумыса, а также зависимость качества кумыса, 
приготовленного  из  молока  кобыл,  выращиваемых  на  пастбищах  различных 
географических зон Казахстана. 
Известно, что кумыс считается лечебным продуктом при многих болезнях, особенно 
при туберкулезе. 

284 
 
УДК 637.513.22 
 
Ахметова Ғ.М., Аманжолов Қ.Ж. 
 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
 
ҚАЗАҚТЫҢ АҚБАС ЖƏНЕ ƏУЛИЕКӨЛ ЕТТІ ІРІ ҚАРА МАЛ ТҰҚЫМДАРЫ 
БҰҚАШЫҚТАРЫНЫҢ СОЙЫС САЛМАҒЫНЫҢ ЖЕЛІНЕТІН БӨЛІГІНІҢ 
ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ҚУАТТЫЛЫҒЫ 
 
Кіріспе  
 Еттің сапасы мен май ұлпасының малдың денесінде пайда болу ерекшеліктері оның 
тұқымына,  жынысына,  жасына,  азықтандыру  деңгейімен  типіне  жəне  малды  өсіру 
технологиясына  байланысты.  Отандық  ғалымдар  еттің  химиялық  құрамының  жəне  май 
ұлпасының  етті  ірі  қара  малдың    жас  төлдерінің    денесінде  пайда  болу  динамикасы  мен 
ерекшеліктерін зерттеген [1,2,3,4,5].    
Бұл  ғалымдар  жас  төлдердің  ет  өнімділігінің,  май  ұлпаларының  қалыптасу 
заңдылықтарын  жəне сойыс салмағының желінетін бөлігінің энергетикалық қуаттылығын 
анықтаған.  
Біз  тəжірибедегі  бұқашықтардан  алынған  ұшаның  сұрып  еті  мен  іш  майының 
нəрлілігін сараптау арқылы анықтадық  (1-кесте). 
 
 
 1  кесте - Тəжірибедегі малдың сойыс салмағының желінетін бөлігінің энергетикалық 
қуаттылығы 
 
 
Көрсеткіш 
Бұқашықтар  
Жергілікті 
жақсартылған 
мал 
Əулиекөл 
тұқымы 
Қазақтың ақбас 
сиыры 
 
n 3 
3 
3 
Топтар I 
II 
III 
Малдың жасы, ай 15 
15 
15 
1 кг сұрып еттің нəрлілігі, ккал  
2365 
2326 
2492 
1 кг іш майдың нəрлілігі, ккал 8519 
8439 
8732 
Ұшадағы барлық сұрып еттің 
нəрлілігі, мың ккал 
 
293,6 
 
326,5 
 
401,4 
Барлық іш майдың нəрлілігі, мың 
ккал  
 
40,9 
 
61,6 
 
92,5 
Сойыс салмағындағы желінетін 
бөлігінің  нəрлілігі, мың ккал 
 
334,5 
 
388,1 
 
493,9 
Сойыс салмағының желінетін 
бөлігінің энергетикалық қуаттылығы, 
кДж 
 
 
1399,5 
 
 
1623,8 
 
 
2066,5 
Сойыс салмағы нəрлілігіндегі іш 
майдың үлесі, % 
 
12,23 
 
15,87 
 
18,73 
Сойыс салмағы нəрлілігіндегі сұрып 
еттің үлесі, % 
 
87,77 
 
84,13 
 
81,27 
  

285 
Барлық  топтағы  малдың  іш  майының  құрамындағы  ақуыздың  мөлшері  орташа 
есеппен 2%  құрады. 
 1-кестеде көрсетілгендей,  I-III тəжірибе топтарындағы 15 айлық бұқашықтардың 1 
кг  етінің  нəрлілігі  шамамен  біркелкі    болды  2326-2492 ккал,  Бұл  малдың  біркелкі 
қоңдылықта болғандығын жəне еттерінің нəрлілігінің жоғары екендігін көрсетеді. 
 Бұл  малдың  тұқымдық  ерекшеліктеріне  байланысты,  ІІІ-ші  тəжірибе  тобындағы 
бұқашықтардың ет арасындағы майының  көп болатындығын білдіреді.  
 Айта  кететін  бір  жағдай,  жергілікті  жақсартылған  мал  мен  қазақтың  ақбас  сиыры 
тұқымдары бұқашықтарының 1 кг іш майының нəрлілігі  8519-8732 ккал құрады, ал бұл 
əулиекөл  тұқымы  бұқашықтарының  І-ІІ  топтағы    малдардан  кештеу  жетілетіндігін 
көрсетеді. Бақылау тобындағы 15 айлық бұқашықтардың ұшасындағы барлық сұрып еттің 
нəрлілігі ІІ-ІІІ топтардағы бұқашықтармен  салыстырғанда төмен болды (293,6 мың ккал).  
Бұл көрсеткіш əулиекөл жəне қазақтың ақбас сиыры бұқашықтарының етінде 326,5 жəне 
401,4 мың ккал құрады.  
 ІІІ топтағы 15 айлық қазақтың ақбас сиыры тұқымында барлық іш майдың нəрлілігі 
өзімен  жасты I жəне II топтағы  жергілікті  мал  мен  əулиекөл  тұқымдарының 
бұқашықтарынан 51,6-30,9 мың  ккал    көп,  немесе 55,78-33,40% артық.  Қазақтың  ақбас 
сиыры  тұқымы  бұқашықтарының  тұқымдық  ерекшеліктеріне  байланысты,  олардың  іш 
майының  салмағы  І-ІІ  топтардағы  бұқашықтармен  салыстырғанда  едəуір  артық 
болғандықтан, оның іш майының да нəрлілігі жоғары болды. 
 Малдың  тұқымына  байланысты,  сойыс  салмағындағы  желінетін  бөлігінің  жалпы 
нəрлілігі əулиекөл тұқымы бұқашықтарында 15 айлығында 388,1 мың ккал құрады, ал ІІI 
топтағы  қазақтың  ақбас  сиыры  тұқымының  бұқашықтарында  бұл  көрсеткіш 493,9 мың 
ккал  болды.  Мұның  өзі, 15 айлық  бұқашықтардан  нəрлілігі  жоғарғы  ет  өнімін  алуға 
болатындығын білдіреді        (1 сурет). 
 Бұқашықтардың  ойыс салмағы  нəрлілігіндегі  іш майдың ең көп үлес салмағы ІІІ  
топтағы  қазақтың  ақбас  сиыры  тұқымының 15 айлық  бұқашықтарында  байқалды 
(18,73%). Сонымен бірге, II- тəжірибе тобындағы 15 айлық əулиекөл бұқашықтарында бұл 
көрсеткіш 15,87%  көрсетті. 15 айлық жергілікті малдың бұқашықтарында бұл көрсеткіш 
12,23% болды.  
1 сурет - Тəжірибедегі бұқашықтардың  сойыс салмағының желінетін бөлігінің 
энергетикалық қуаттылығы, мың ккал 
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
500
334,5
388,1
493,9
I
II
III
мың ккал 

286 
 
Қорытынды 
Зертттеулердің  нəтижесінде  алынған  мəліметтерге  сүйене  отырып  бұқашықтардың 
сойыс салмағының желінетін бөлігіндегі  нəрлілігінің  18,73% ІІІ  топтағы қазақтың ақбас 
сиыры  тұқымының 15 айлық  бұқашықтарында  байқалды.  Сонымен  бірге, II- тəжірибе 
тобындағы 15 айлық əулиекөл бұқашықтарында бұл көрсеткіш 15,87%  құрады. 15 айлық 
жергілікті жақсартылған малдың бұқашықтарында бұл көрсеткіш 12,23% болды.  
 
Əдебиеттер 
 
1.
 
Аманжолов  К. - Особенности  отложения  жировой  ткани  у  герефорд  х 
симментальских помесей, Вопросы селекции и промышленной технологии в скотоводстве 
Казахстана. – Алма-Ата. 1981.-С.151-158. 
2.
 
Аманжолов К., Абжанов Р.,  Жумабаев М.Ж.. - Особенности отложения жировой 
ткани  у  бычков  помесей  казахская  белоголовая  х  немецкая  пятнистая,  Информ.  листок 
КАЗНИИНТИ. – 1987.-№18. 
3.
 
Аманжолов  К.,  Мелдебеков  А.М.-  Морфологический  и  химический  состав  мяса 
помесных  бычков  казахской  белоголовой  породы  разных  весовых  категории, 70 лет  на 
службе животноводства Кыргызстана// Тр. КыргНИИЖ.– Вып. 48.- Бишкек, 2001.-С.86-89. 
4.
 
Аманжолов  К.-  Динамика  изменения  массы  и  химического  состава  сортового 
разруба полутуш бычков казахской белоголовой породы, Вестник с.х. науки Казахстана. – 
Алматы, 2002.-№5.-С.59-58. 
5.
 
Аманжолов  К.,  Сейтмуратов  А.Жузенов  Ш.-  Качество  мяса  кастратов  казахской 
белоголовой породы, Ж. «Вестник с.-х. науки Казахстана», - Алматы, -2009, №8,- С. 47-50. 
 
 
 
В  статье  приведены  материалы  энергетической  ёмкости  съедобных  частей    туши  
подопытных бычков в возрасте 15-месяцев. Определены энергетическая ценность мякоти-
мяса,  внутреннего  жира    на  основании  изучения  химического  состава  мяса,  а  также 
химического  состава  внутреннего  жира.  Определены  соотношение  энергетической 
емкости  мякоти  мяса  и  внутреннего  жира,  а  также  энергетическая  емкость    съедобной 
части убойной массы.  
 
 
This article provides information on energy content of edible parts of experimental bull-
calves’ carcass at the age of 15 months. The energy value of flesh and visceral fat. The energy 
content of flesh / visceral fat ratio and also energy content for edible parts of slaughtered calves 
are defined.  
 
 
ƏОЖ 636.084.085 
 
Жазылбеков Н.Ə., Қалмағамбетов М.Б., Алматова Г.С. 
 
Қазақ мал шаруашылығы жəне жемшөп өндірісі ҒЗИ 
 
ЖШС «БАЙСЕРКЕ-АГРО» АЗЫҚТАРЫНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ ЖƏНЕ 
ҚҰНАРЛЫЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫ 
 
Аңдатпа  
Пішендеменің  жəне  сүрлемнің  сапасына  азықтық  шөптердің  проценттік 
арақатынасының жəне шабу уақытының əсері, жүгерінің пісу фазаларының жəне ұсақтау 

287 
көлемінің  азықтық  заттардың  химиялық,  макроминералдық  құрамына  жəне 
құнарлылығына əсері көрсетілген.  
Кілт  сөздер:  сүтті  мал  шаруашылығы,  мал  азығы,  азықтың  химиялық  құрамы, 
құнарлылық, пішендеме жəне сүрлем.  

жүктеу/скачать 3,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: