Атты студенттердің ІІІ ғылыми-практикалық конференциясының м а т е р и а л д а р ж и н а ғ Ы

231 
 
Музыкалық тәрбиенің ерекшелігі – музыка  пәні арқылы сөзбен тіл жеткізіп айта 
алмайтын,  адамның  жан  дүниесіндегі  құбылыстарды  сезімді  дыбыс  арқылы  беруге 
мүмкіндік  тудырады.  Музыкалық  тәрбие  –  жеке  тұлғаның  ақыл-ойы  мен  дене  бітімін 
жетілдіріп,  жан-жақты  өмір  тәжірибесін  кеңейтуге,  қызығушылық,  біліктілігін  және 
ойлау қабілетін дамытуға, шығармашылық іскерлікке тәрбиелеуге мүмкіндік туғызады, 
оқушырды халықтық музыкаға баулиды [1]. 
 Терме  дәстүрінің  маңызы  –  бұл  тақырыптың  көкейкестілігі  қазіргі  орта  білім 
беретін  мектептердің  оқу  процесінде  дәстүрлі  жыр  термелердің  оқытылуы 
қажеттілігінен  туған.  Қазақтың  ақын-жырауларының  еңбектері  өте  аз  зерттелген, 
зерттелгенде де педагогикалық тұрғыдан қарастырылғаны жоқтың қасы.  
Қазіргі  таңда  терме  нағыз  тәрбиенің  қайнар  көзі  болып  табылады.  Өйткені 
термеде дүниеге келгеннен, дүниеден өткенше адам өмірінде тәрбие қаншалықты орын 
алатындығын, неге керек екендігін тұп-тұнық күйінде толғайды. Термені тыңдап өскен 
жан  өзінің  жанына  ізгілік  тауып,  жанын  жадыратады.  Яғни  біздің  жыр-терме,  өте 
құнды  тәрбие  құралы  болып  табылады.   Педагогика  ғылымында  терменің  тәрбиелік 
мәнінің  терең  зерттелмеуі  үлкен  мәселе  болып  табылады.  Бұл  жерде  іс-әрекет  – 
оқытушының  терме  арқылы  тұлғаға  әсер  етуі  көрсетіледі.  Психологияда  іс-әрекеттік 
бағытқа  А.Н.Леонтьев  еңбектері  арналған  (іс-әрекет  бұл  өзіндік  құрылымы,  ішкі 
ауысулары және өзгерулері өзіндік дамуы бар жүйе). 
Жалпы терме өнері ежелден келе жатқан халықтың төл тумаларының бірі. Жаны 
қазақ  әр  пенде  термені  тыңдап  оңашада  ой  кешіп,  пісіп  жетіліп  отырады.  Терме  – 
қазақтың  тұнып  тұрған  тарихы,  салт-санасы,  өсу  жолы,  ұлттық  бейнесі,  тәрбиесі. 
Жырдың үлгі- өнеге, насихат, өсиет ретінде айтылатын түрі –терме деп аталады. 
Терме жырау өмір тәжірибесінен алынған философиялық ой-шешімдерін айтады 
адамгершілік қарым-қатынасты, өмірдің философиялық мәнің түсінуді, адамгершілікті, 
әділеттілікті  уағыздайды.  Термеші  адамгершілік  пен  зұлымдықты,  әділеттілік  пен 
әділетсіздікті,  жаман  мен  жақсыны  салыстыра  жырлап  тындаушыны  адамгершілікке, 
достыққа, бірлікке, ынтымаққа, еңбекке, өнерпаздыққа тәрбиелейді. Терме – жастарды 
өнерге баулудың, адамгершілікке тәрбиелеудің қуатты және құралы [1]. 
 Жыр – терме тәрбиелік мәні бар педагогикамен ұштасып жатқан дүние. Жалпы 
педагогика  тұлғаны  тәрбиелеу  болса,  термеде  де  дәл  осы  міндеттер  тоқтаусыз 
толғанады,  яғни  өсиет,  нақыл  сөздер  тәрбиенің  сан  түрлі  қырларын  келер  ұрпаққа 
жүктейді,  жастарды  еңбек  сүйгіш,  өнегелі  -  өнерлі,  арлы  азамат  болуға  үндейді. 
Көрнекті педагогтардың бірі В.А. Сухомлинский: «Өмірдің азаматтық тұғырға көтерер 
ең  маңыз  ұлағатты-  адамгершілік  қарым-қатынас  »-  деп  атап  көрсеткендей,  адамның 
адамгершілік  жағынан  қалыптасуы  туылған  кезден,  өскен  ортадан  басталады. 
Адамгершілік  тәрбие  беру  –  терменің  ең  маңызды  мәселелерінің  бірі.  Бұл  өте  заңды 
мәселе. Біздің қоғам өмірінде адамгершілік бастамаларының рөлі барған сайын артып, 
моральдық фактордың ықпалы кеңейіп келеді. 
Терме  өнеріндегі  ақыл-нақыл  сөздердің  көздейтін  ең  негізгі  мақсаты  – 
заманындағы  адамдарды  тәрбиелеу,  мінез  құлқын  түзету,  кейінгі  келер  буын,өсер 
жасты  жақсылық  пен  жамандық  парқын  айырып  халқына  пайдалы  адамгершілігі 
жоғары  азамат  етіп  өсіру  тілегінен  тұрады. Қазақ  ақын–жырауларының  поэзиясынан 
ғасырлар  сырын,  халықтың  салт  –  санасын,  ой-өрісін,  тілек–мақсатын  айқын 
аңғарамыз.  Өйткені  жыраулар  толғауларынан  халықтың  не  бір  нәзік  сырлары,  мұң  –
мұқтажы, қайғы – қасіреті, қуаныш – сүйініш, келер ұрпаққа айтар өсиеті өзекті орын 
алады. Ақын–жыраулар өмірдің ұсақ мәселелеріне аз араласып, көбінесе, заман-дәуір, 
өткен  мен  келешек,  адамгершілік,  жақсылық,  жамандық  жайлы  ойлар, 
болжаулар,қағидалы сөздер айтып отырған. Сондықтан да қазақ поэзиясында жыраулар 
жетекшілік,  ақылгөй,  тәрбиешінің  рөлін  атқарады.  Олардың  шығармаларынан  ой-

232 
 
қиялдың  байлығы,  суреттеу  тәсілдерінің  кемелдігі  мен  әсемдігі,  ойдың  кең  өрістілігі 
сезіледі  [2].  Ал  ақыл-ойға,  терең  тәлімге  құрылған  поэзиялық  сөз  маржандарынан 
ұлттық сипатты танытатын мәдени мұралардың тарихын танып білеміз. 
Ақын-жыраулар халық мақал – мәтелдері негізіне сүйене отырып, өзі де тыңнан 
аз сөзге көп мағына сыйғызып, тәрбиелік мәні бар тың афоризм сөз тіркесінен жасаған . 
Мысалы,  «Жақсының  жолы  жарық  күн,  жаманның  жолы  көмескі»,  «Ерінбей  еңбек 
еткенің  еңбегі  дейді  жанады»,  «Көпті  көрген  ер  жігіт  көсем  болар  төселіп»,  «Өңкей 
жақсы қосылса - бітіреді кеңесті, өңкей жаман қосылса - шығарады егесті», «Қарыздар 
болсаң  жаманға,  тар  жерде  олар  жағадан.  Көп  сөзіне  ісініп  құтырар  иттей  қабаған», 
«Жаман  адам  зорлықшыл,  жақын  жерге  тыртаңдап  ажарсыз  жігіт  қатынға  алдырар 
сырын жыртаңдап», «Ақылды жігіт, адал жүр, ұрлықты қылып мақтаңба ұрлық, өтірік 
жалған ант мұсылманға жаққан ба?» т.б. 
Осы арқылы ақын-жыраулар жастарды ойын орамды, тілге бай, өнерлі - өнегелі 
етіп тәрбиелеуге көңіл бөліп отыр. Жастар мақал – мәтел боларлық асыл ойға құрылған 
әдемі сөз маржандарын есітіп өссе, одан ғабрат алары сөзсіз. 
Терме тәрбиенің қайнар көзі болып табылады. Терме өнері ежелден келе жатқан 
халықтық  төл  тумаларының  бірі.  Жаны  қазақ  әр  пенде  термені  тыңдап  оңашада  ой 
кешіп,  пісіп  жетіліп  отырады.    Терме  өмір  тәжірибесінен  алынған  философиялық  ой-
шешімдерін  айтады,  адамгершілік  қарым–қатынасты,  өмірдің,  философиялық  мәнін 
түсінуді, адамгершілікті, әділеттілікті уағыздайды. Терме – жастарды өнерге баулудың, 
адамгершілікке тәрбиелеудің қуатты құралы [3].  
Осындай  қорытындыға  келе  отырып  біз  термені  өте  керекті,  тәрбие  құралы 
екенін  анықтадық.  Әрбір  мектепте,  әр  сыныпта  музыка  және  әдебиет  пәндерінде  осы 
терменің мазмұнын ашып  балаларға жеткізіп отырса баланың рухани өсуі  мен тәрбие 
мәселесі оңтайлы шешіле бермек. 
Кез-келген  жанрдың  туып  қалыптасуына  уақыт  керек.  Сонымен  қатар  әдеби 
жанрдың  халық  арасындағы  өміршеңдігі  сол  халықтың  әлеуметтік  жағдайы  мен 
этникалық ерекшелігіне, тұрмыс жайына икемді келіп, сол халықтың рухани дүниесіне 
біте қайнасып кету қасиетті де себепкер болады. Жыр – қазақ халқының жанына жақын 
жанр.  Поэтикалық  тіл  мен  табиғы  әнге  рухы  жақын  қазақтай  халықтың  әдебиетінде 
жырдың  рөлі  жоғары.  Бесік  жыры,  әңгіме-жырлар,  әдет-ғұрып  жырлары:  ау-жар, 
беташар,  тойбастар,  жоқтау  т.б.  өлең-жырлар  халық  өмірінің  туғаннан  жер  қойнына 
енгенге  дейінгі  бар  ғұмырындағы  рухани  серігі.  Ел  батырын  мадақтаса  батырлар 
жырын жырлап, махаббатты дәріптесе ғашықтық жырлардан азық алған өткен кезеңде 
жыр жанрын  өзінің айнымас серігі еткені  де жанрдың халық  жадына жайлылығы мен 
қажеттілігінен туындаса керек. 
Жырдың қазақ халқындағы жанрлық табиғанын тарата айтар болсақ, ол  – қазақ 
халық  поэзиясындағы  7  -  8  буынды  өлең  өлшемі,  поэзиялық  шығарма.  Қазақ  ауыз 
әдебиетіндегі  батырлар  жыры,  лиро  -  эпостык  жырлар,  тарихи  жырлар,  жыраулар 
поэзиясы,  толғаулар,  термелер,  тағы  басқа  түгел  дерлік  поэзияның  осы  өлшемдегі 
үлгісіне  құрылған.  Қазақ  жазба  поэзиясында  жыр  үлгісі  кеңінен  қолданылады.  Өлең 
өлшемінде  жыр  үлгісі  қара  өлеңмен  қатар  жарыса  жүреді.  Жыраулар  поэзиясынан 
бастап қазіргі ақындар шығармаларында жыр үлгісі молынан ұшырасады. Абай да жыр 
үлгісін  еркін  қолданған.  Буын  санын  тұрақтандыра  қолданған.  «Патша  құдай 
сыйындым»,  «Интернатта  оқып  жүр»,  «Ғылым  таппай  мақтанба»,  «Жаздыкүн  шілде 
болғанда», «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «Бөтен елде бар болса», «Ішім өлген, сыртым 
сау», «Болыс болдым, мінеки», «Сәулең болса кеудеңде», «Өзгеге көңілім тоярсың» т.б 
шағын өлеңдер мен аудармаларында жыр үлгісін қолданады. Абайда да жыр үлгісінің 
өлшемі  түрленіп  қолданылады.  Абайдан  бергі  жазба  әдебиетінде  де  жыр  үлгісінің 
байырғы өлшеміне өзгерістер енген. Аузы әдебиетіндегі жыр өлшеміне аралас буын тән 

233 
 
болған. Мұндай өлшем қазақ халкының толғауларында, ноғай халқының йырларында, 
башкұрт халқының қобайырларында, қырғыз халқының санатында сақталған.  
Жыр  жанрының  осындай  өзіндік  ерекшеліктері  аталмыш  жанрды  оқытуда  да 
басты  назарға  тұтатын  мәселелер.  Жылпы  білім  беретін  қазақ  мектептерінің  6-
сыныбынан  бастап  батырлар  жыры  оқытыла  бастайды.  5-сыныпта  ауыз  әдебиетінің 
тұрмыс-салт  жырлары,  аңыз,  ертегілерінен  бастап  әдебиетттің  барлық  дерлік  жанрын 
қамтитын  жалпы  білім  бағдарламасы  бойынша  лиро-эпостық  жырлар  7  сыныпта, 
жыраулар поэзиясы 8 сыныпта оқытылады. Демек, жырды орта буын сыныптарда 10-14 
жас  аралығындағы  оқушыларға  оқыту  жоспарланып  отыр.  Оқушының  таным 
деңгейінен  қарағанда  да  физиологиялық  ерекшелігінен  де  аталмыш  сыныптар  дұрыс 
таңдалған.  Себебі  қазақтың  құнарлы  тілін,  мол  сөздік  қорын  қамтитын  жырлар 
оқушыларға  дер  кезінде  сіңіріліп,  тілдік  қоры  мен  таным  деңгейін,  рухани  болмысын 
қалыптастырады деген ізгі мүддеден туындап отыр. 
Ата  -  бабамыздың  дәстүрінде  немесе  аға  буын  ұрпақтың  тәжірибесінде  жырды 
сағаттап  тыңдау,  жадында  тұту,  сол  арқылы  рухани  жетілу  болғандығы  мәлім. 
Бүгінгідей  арнаулы  мектеп,  оқулық,  техникалық  құралдардың  болмаған  кезеңінің 
өзінде  жырды  меңгеру  дәрежесі  бүгінгіден  артық  болған  сияқтанады.  Оған  дәлел 
ауыздан-ауызға  таралып  бүгінге  жетуі  әрі  бір  ғана  жырдың  өзінің  бірнеше  вариантқа 
түрленуі,  молаюы  деуге  болады.  Біздің  өз  тәжірибемізде  де  жырды  тыңдау, 
отбасындағы  қам-қарекет  үстінде  де  күй  табақтарды  қойып  қайталап  тыңдау,  кейбір 
қызық  тұстарын  айтысып  талқылау,  жаттау  болды.  Мәселен,  «Айман-Шолпан» 
жырындағы  Айманның  Көтібарға  айтқан  уәждері,  батырлардың  алдынан  шыққан 
Теңгеге  айтқан  ұтқыр  сөздері  шешендік  пен  шеберлік  үлгісіндей.  Сүйсіне  тыңдап 
жадқа тұту болған. 
Ал  бүгінде  жырды  жаттаған  оқушыны  кездестіру  қиын.  Тіпті  батырлар 
жырының  сюжетін  білетіндері  де  сирек.  Бұл  –  жырға  деген  қызығушылықтың 
төмендеуі.  Ал,  қызығушылықтың  төмендеуін  бірнеше  мәселе  төңірегінен  іздеуге 
болады:  Жалпы  көркем  әдебиетке  оқырмандықтың  төмендеуі,  ақпарат  ағымының 
молдығы, интернет желісінің дәстүрлі білім көзін ығыстыруы т.т. 
Дегенмен,  жырға  оқушы  қызығушылығының  төмендігін  тікелей  оқу  үдерісінен 
іздеген  абзал  болар.  Бүгінгі  мектепте  жыр  жанры  қалай  оқытылып  жүр  деген  заңды 
сұрақ  туындайды.  Біріншіден,  мектеп  бағдарламасына  сәйкес  жазылған  оқулықтарда 
жырдың  қысқаша  үзінділері  берілген.  Жырдың  сюжетінің  ширегі  қамтылған 
үзінділерді ұсынуда шығарманың желісінің сақталуы, бірізділік айтарлықтай сәтті емес. 
Онсыз  да  қызығушылығы  төмен  оқушы  ондай  шығарманы  оқуға  құлықты  емес. 
Екіншіден,  тұрмыс,  тіршілік,  әлеуметтік  жағдай,  өміртанымдық  дүние  бүгінгі  мен 
кешегіне  салыстырғанның  өзінде  өте  алшақ.  Бұл  да  өз  кезегінде  қызығушылықты 
төмендетеді. Үшіншіден, жырдағы тілдік қабат қою, сөздік қор аса салмақты [2]. Ұстаз 
тарапынан көп ізденіс пен іс-тәжірибені қажет етеді. Оқушының тілдік қорын молайту 
үздіксіз,  сатылы  шеңбер  түріндегі  оқыту  ұстанымын  талап  етеді.  Яғни,  5  сыныптағы 
ертегідегі оқыған ұғымдар, тұрмыс-салт жырларында қайталанып, батырлар жыры мен 
лиро-эпостық  жырларда  дамыта  қайталануы  қажет-ақ.  Сонымен  қатар  рухани  әлемге 
тарту, қызықтырудың басқа да әдістерін (рөлдік ойындар, іскерлік ойындар, оқытудың 
замануи әдістерін) пайдалануды барлық мұғалім бірдей атқара бермейтінін ескермеске 
тағы болмайды. 
Осындайда оқытудың ең қарапайым жолын еске алмайтынымыз таңдандырады. 
Мәселен ата-бабамыз жырды қандай жолдармен меңгерді деген заңды сұрақ туындаса 
керек-ті.  Өткен  ғасырда  жырды  қазіргі  біз  сияқты  қағаз  бетіне  түсіріп  оқыды  десек, 
адам иланбас еді. Ондай мүмкіндік те, қажеттілік те болған жоқ. Жыр – ол музыкалық 
шығарма.  Жыр  жанры  өз  кезегінде  жыршыны,  жырауды  туғызды.  Жыршы  жырды 

234 
 
әуезбен, көркем мақаммен қобыз, домбыра сияқты аспаппен жеткізген. Ал музыкалық 
шығарманы аспаппен, үнмен қабылдау заңдылық. Сонда ғана ол әсер туғызады. Ал ХХІ 
ғасырда  отырған  біз  жырды  сол  компоненттерінен  жалаңаштап,  қағаз  арқылы 
қабылдатқымыз келеді.  
Қабылдаудың  үш  тетігі  бары  мәлім,  олар:  тыңдау  арқылы,  көру  және  ұстау 
арқылы.  Барлық  поэзиялық  шығармаларда  тыңдау  қабылдаудың  алғашқы  сатысы 
болуы шарт. Себебі поэзия – сезімдік шығарма. Ол тыңдалуы, үн арқылы сезімге ықпал 
етуі  керек.  Ал  жыр  онсыз  да  музыкалық  шығарма  болуы  себепті  жырды  ең  әуелі 
тыңдату бұлтартпай орындалатын әрекет-тәсіл болуы керек.  
Сонымен,  мектепте  батырлар  жырын  оқытуда  ең  әуелі  жырды  тыңдатудың 
қаншалықты  маңызды  екенін  баса  айтқымыз  келеді.  Жырдың  мазмұнын  меңгертуге 
арналған  алғашқы  сағаттағы  сыныптық  жұмыс,  сыныптан  тыс  үйге  берілетін 
тапсырманың  да  денін  жырды  тыңдатуға  арнау  керек.  Жырдың  тирадалық  түйдектері 
де тыңдау кезінде айқын танылады. Жыр сюжетті шығармалар қатарына жатады. Оны 
оқыту  мен  талдау,  саралау  жұмыстарында  тақырып  пен  идеяға,  образдар  жүйесіне, 
тілдік ерекшеліктеріне, жанрлық ерекшеліктеріне баса көңіл бөлінеді. Шығарманы оқу 
мен  талдау  үдерісінде  басты  нысан  жырдың  мазмұндық,  жанрлық,  көркемдік  сипаты 
болып, ол оқушы мен мұғалімнің ынтымақтасқан шығармашылық жұмысының өзегіне 
айналса,  қазақтың  әдеби-музыкалық  құндылығы  болып  саналатын  терме  мен  жырды 
тану, бағалау дәрежесі де көтерілер еді. 
 
Әдебиет 
1.
 
Марғұлан Ә. Ежелгі жыр аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985.  - 366 б.  
2.
 
Ж. Сандыбаев. Музыка туралы үлкен кітап. – Алматы, 2008. – 20 
3.
 
Ғабитов Т. Қазақ мәдениетінің типологиясы. – Алматы, Қазақ университеті, 1998. 
– 202 б. 
 
 
УДК 372.878 
РАЗВИТИЕ МУЗЫКАЛЬНОГО МЫШЛЕНИЯ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ 
НА УРОКАХ МУЗЫКИ 
 
А.А. Карамендина 
Государственный университет имени Шакарима г. Семей, студент группы ПЗ -333 
Научный руководитель: Ж.Н. Айтжанова - старший преподаватель кафедры 
музыкальное образование,  ГУ имени Шакарима г. Семей 
 
Необходимость  многогранного  исследования  сферы  развития  музыкального 
мышления  у  детей  осознается  как  остро  актуальная  проблема  современной 
музыкальной  педагогики.  Наиболее  благоприятен  для  развития  музыкального 
мышления  средствами  музыки  младший  школьный  возраст,  так  как  именно  в  этот 
период закладывается базовая культура человека, фундамент всех видов мышления. 
В  настоящее  время  односторонне  рационалистический  подход  образовательной 
системы  переживает  кризис,  и  взоры  многих  педагогов  и  родителей  обращены  в 
сторону искусства.  
Проблема  музыкального  мышления  как  таковая  существует  в  современной 
науке  относительно  недавно  и  является  одной  из  самых  притягательных  в 
теоретическом музыкознании, музыкальной педагогике и психологии. В то же время 
генетические истоки этой проблемы просматриваются с достаточно далеких времен - 
XVIII век - И. Ф. Гербарт, Э. Ганслик, Г. Риман.  

235 
 
Долгие  годы  внимание  исследователей  сосредотачивалось  на  отдельных 
компонентах  процесса  обучения  и  воспитания.  И  только  в  XX  веке  педагоги 
обратились  к  личности  ребенка,  стали  развивать  их  мотивации  в  обучении,  пути 
формирования  потребностей.  В  работах  В.  В.  Медушевского,  Е.  В.  Назайкинского, 
В.  Н.  Холоповой  и  др.,  раскрывается  культурологический  уровень  музыкального 
мышления,  в  которых  смысл  музыкального  произведения  рассматривается  через 
интонации,  жанры  и  стили  историко-культурных  контекстов  эпох.  Социальный 
аспект  проблемы  исследуется  в  работах  А.  Н.  Сохора,  Р.  Г.  Тельчаровой,  В.  Н. 
Холоповой.  
В  работах  Б.  В.  Асафьева,  М.  Г.  Арановского,  В.  В.  Медушевского,  Е.  В. 
Назайкинского  и  др.,  рассмотрено  историческое  становление  и  развитие 
музыкального мышления.  
Музыковедческий  уровень,  прежде  всего,  через  интонационную  специфику 
музыкального  искусства,  как  основу  музыкального  образа,  изложен  в  трудах  Б.  В. 
Асафьева, М. Г. Арановского, Л. А. Мазеля, Е. В. Назайкинского, А. Н. Сохора, Ю. 
Н. Холопова, Б. Л. Яворского и других.  
С другой стороны, и сама музыкальная педагогика накопила богатый материал, 
так или иначе связанный с проблемой музыкального мышления (исследовательские 
работы  Т.  А.  Барышевой,  В.  К.  Белобородовой,  Л.  В.  Горюновой,  А.  А. 
Пиличаускаса).  
Но  все  же  остается  много  неясностей  в  сфере  образного  музыкального 
мышления. Само понятие «музыкальное мышление» еще не получило статуса строго 
научного термина. Дело не только в относительно недостаточной изученности этого 
явления, но и в его отличиях от того что, именуется собственно мышлением. И хотя 
область  понятий  и  логических  операций  играет  известную  роль,  как  в  процессе 
создания  музыкального  произведения, так и при  его  восприятии,  совершенно  ясно, 
что  не  она  определяет  специфику  музыкального  мышления.  Поэтому  вопрос  о 
правомерности данного понятия еще остается открытым.  
Мышление (англ. - thinking; немец.  - denkens;  франц. - pensee), в общем виде, 
определяется как процесс обобщённого отражения действительности, возникший из 
чувственного познания на основе практической деятельности человека.  
Будучи  сложным  социально-историческим  феноменом,  мышление  изучается 
многими  науками:  философией  (в  плане  анализа  соотношения  субъективного  и 
объективного  в  мышлении,  чувственного  и  рационального,  эмпирического  и 
теоретического и др.); логикой (наукой о формах, правилах и операциях мышления); 
кибернетикой  (в  связи  с  задачами  технического  моделирования  мыслительных 
операций  в  форме  «искусственного  интеллекта»);  психологией  (изучающей 
мышление как актуальную деятельность субъекта, мотивированную  потребностями 
и направленную на цели, которые имеют личностную значимость); языкознанием (в 
плане  соотношения  мышления  и  языка);  эстетикой  (анализирующей  мышление  в 
процессе  созидания  и  восприятия  художественных  ценностей);  науковедением 
(изучающим  историю,  теорию  и  практику  научного  познания);  нейрофизиологией 
(имеющей  дело  с  мозговым  субстратом  и  физиологическими  механизмами 
мышления);  психопатологией  (вскрывающей  различные  виды  нарушений 
нормальных  функций  мышления);  этологией  (рассматривающей  предпосылки  и 
особенности развития мышления в животном мире).  
Естественно,  что  эта  проблема  многоаспектна  и  при  её  рассмотрении 
исследователи также опираются на данные разных наук.  
Общефилософский уровень рассматривает музыкальное мышление как один из 
видов художественного мышления. По современным философским представлениям 

236 
 
«мышление  определяется  как  высшая  форма  активного  отражения  объективной 
реальности,  состоящая  в  целенаправленном,  опосредованном  и  обобщенном 
познании  субъектом  существующих  связей  и  отношений  предметов  и  явлений,  в 
творческом созидании новых идей, в прогнозировании событий и действий». [2, 382 
- 383].  
Музыкальным  материалом  является  не  просто  природный  звук,  а  звук 
художественно  осмысленный  и  соответствующим  образом  преобразованный  в 
чувственно-образный  материал  музыкального  отражения.  Поэтому  -  музыкальное 
мышление  как  деятельность  представляет  собой  процесс  преобразования  звуковой 
реальности  в  художественно-образную.  Оно  определяется  нормами  музыкального 
языка,  «наполняется  «языковым  содержанием»,  поскольку  его  материалом 
становятся  элементы  и  правила  данного  языка,  и  предстаёт  как  «языковое 
мышление»,  как  реализация  в  действительности  специфической  «музыкально-
слуховой способности».[1,91].  
Логический  уровень  в  музыкальном  мышлении  подразумевает  осмысление 
логики  организации  различных  звуковых  структур  от  простейших  до  сложных, 
умение  оперировать  музыкальным  материалом,  находить  сходство  и  различие, 
анализировать и синтезировать, устанавливать взаимосвязи.  
В  самом  общем  виде  логическое  развитие  музыкальной  мысли  содержит, 
согласно известной формуле Б.В.Асафьева «imt», где i - первоначальный импульс, m 
- движение, развитие, t - завершение.  
Осмысление  логической  организации  звуковой  ткани,  с  одной  стороны,  и 
переживание  выразительной  сущности  музыкального  художественного  образа,  с 
другой,  создают  в  своём  синтезе  музыкальное  мышление  в  полном  смысле  этого 
понятия.  Мышление  в  таком  случае  представляет  собой  отражение  в  сознании 
субъекта  музыкальной  деятельности  музыкального  образа,  понимаемого  как 
совокупность  рационального  и  эмоционального.  Только  сплав  этих  двух  основных 
функций  музыкального  мышления  делают  художественно  полноценным  процесс 
музыкально-мыслительной деятельности.  
Социологический  уровень  подчеркивает  социальную  природу  музыкального 
мышления.  «Все  формы  музыкального  мышления  осуществляются  на  базе  особого 
«языка»,  который  отличается  и  от  обычного  словесного  (вербального),  и  от  языка 
математических  или  логических  формул,  и  от  «языка  изображений».  Это  - 
«музыкальный  язык»....  Музыкальный  язык  (как  и  язык  вербальный)  -  продукт 
общества».  [4,  62].  Правда,  в  общественном  сознании  и  общественной  практике 
живут не готовые «слова» музыкального языка, а лишь более или менее стабильные 
в  каждую  эпоху,  но  постепенно  изменяющиеся  под  воздействием  социально-
исторических  условий  «типы  слов»,  на  основе  которых  композитор  создает 
собственные,  индивидуальные  интонации.  Таким  образом,  материал,  которым 
оперирует  музыкальное  мышление  композитора,  исполнителя  и  слушателя,  имеет 
социальное происхождение.  
Психологический  уровень.  Исследование  художественных  произведений 
позволяет  психологам  [5;  6]  судить  о  законах  мышления,  взаимодействии 
«логической»  и  «эмоциональной»  сфер,  абстрактных  и  образных  представлений  и 
ассоциаций,  воображения,  интуиции  и  т.д.  Поэтому  музыкальное  мышление,  -  по 
мнению  музыкальных  психологов  Л.Бочкарёва,  В.Петрушина,  Б.Теплова,  и  мы 
разделяем  их  точку  зрения,  -  есть  ни  что  иное,  как  переосмысление  и  обобщение 
жизненных  впечатлений,  отражение  в  сознании  человека  музыкального  образа, 
представляющего собой единство эмоционального и рационального.  

237 
 
Также  исследователями  этого  уровня  выделяется  три  вида  мышления: 
композиторское,  исполнительское  и  слушательское  (Назайкинский,  Петрушин, 
Раппопорт и др.).  
На  педагогическом  уровне  задается  вопрос,  какова  же  в  этом  процессе  роль 
искусства,  музыки?  «Музыка,  выполняя  множество  жизненно  важных  задач, 
призвана  решать,  быть  может,  самую  главную  -  воспитать  в  детях  чувство 
внутренней причастности к духовной культуре человечества, воспитать жизненную 
позицию ребят в мире музыки». [7, 38].  
Формируя  музыкальное  мышление,  мы  вводим  человека  в  мир  искусства 
потому, что это мир, который, в отличие от мира науки, содержит в себе духовные, 
нравственные  ценности:  это  ИСТИНА,  КРАСОТА,  ДОБРО,  как  величайшая 
самоценность.  Следовательно,  открывая  перед  человеком  мир  искусства,  мы 
помогаем ему пройти путь познания самого себя и мира, в котором он живёт. При 
данном подходе, художественное мышление и как разновидность его - музыкальное 
мышление - это процесс самопознания и проявления духовной красоты личности на 
пути творческого осмысления и преобразования жизни и искусства.  
По  мнению  ведущих  отечественных  музыковедов,  самой  характерной 
особенностью  музыки  является  её  интонационная  природа.  Слово  «интонация»  в 
истории  музыкального  искусства  бытует  давно  и  имеет  различные  значения. 
Интонацией  назывались  вступительная  часть  перед  григорианским  песнопением, 
вступительное  прелюдирование  на  органе  перед  пением  хорала,  определённые 
упражнения  по  сольфеджио,  интонация  в  исполнительском  искусстве  -  основанная 
на  звуковысотных  микросоотношениях  чистая  или  фальшивая  игра  на 
нетемперированных  инструментах,  чистое  или  фальшивое  пение.  Цельную 
интонационную  концепцию  музыки  разработал  Б.В.Асафьев.  Он  научно  обосновал 
взгляд на музыкальное искусство как интонационное искусство, специфика которого 
заключается в том, что оно воплощает эмоционально-смысловое содержание музыки 
подобно тому, как внутреннее состояние человека воплощается в интонациях речи..  
Таким  образом,  из  сказанного  выше,  можно  сделать  выводы  о  том,  что 
музыкальное  мышление  -  разновидность  мышления  художественного,  представляет 
собой  особый  вид  художественного  отражения  действительности,  состоящий  в 
целенаправленном,  опосредованном  и  обобщенном  познании  и  преобразовании 
субъектом  этой  действительности,  творческом  созидании,  передаче  и  восприятии 
музыкально-звуковых  образов.  Специфика  музыкального  мышления  определяется 
интонационной  и  образной  природой,  духовным  содержанием  музыкального 
искусства  и  активным  самовыражением  личности  в  процессе  музыкальной 
деятельности.  
Таким  образом,  феномен  музыкального  мышления  выступает  как 
многоуровневое образование, рассматриваемое с позиции различных наук.  
Анализ  различных  подходов  в  изучении  мышления  с  точки  зрения  нашего 
исследования,  привёл  нас  к  выделению  трёх  важнейших  аспектов  развития 
музыкального мышления младших школьников: это объём, связь и творчество.  

жүктеу/скачать 2,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: