Алматы экономика және статистика академиясы

 
Экономикасы  орталықтандырылған  экономиканы  реттеуге  мемлекеттің  қатысуы 
жиірек кӛрінеді. Олар басқарушынық жоспарлар, қатар заңдар, табиғи, еңбек, қаржылық, 
материалды ресурстарға қожалық ету.  
 
Мемлекетті 
бюджетті 
бӛлуге 
табылады. 
Нарықтық 
экономикасы 
бар  
мемлекеттерде  мемлекеттің  экономпаиканы  реттеуі  жанама  мінезде  және  кәсіпорындыр 
мен кәсіпкерлер қызметіне қатысуы азырақ болады. 
 
Олар  заңдылық  реттеу,  салықтық  жүйе,  міндетті  тӛлемдер  және  аударымдар, 
мемлекеттік  инвестициялар,  субсидиялар,  жеңілдіктер,  мемлекеттік  әлеуметтік  және 
экономикалық бағдарламалар іске асыру арқылы мемлекет экологияға әсер етеді. 
 
Мемлекеттік реттеудің басты мақсаты, мем-ң қоғамның мүддесін сақтау. Мемлекет 
экономикалық  бостандық  жағдайынды  әлеуметтік  топтау,  саналар,  монополиялар, 
кәсіпкерлер  және  жеке  тұлғаның  құқықтары  мен  бостандықтарын  бұзылмауын 
қадағалайды. Сонымен қатар мемлекеттік реттеу, келер ұрпаққа жағдай жасау, қоршаған 
ортаны қорғау, табиғаттың жойылуына жол бермеуге бағытталған. 
 
Тікелей  мемлекеттік  реттеу  мемлекет  үшін  маңызы  зор.  Қоғамдық  қауіптілік, 
экономика  және  қоғам  үшін  маңызы  зор  объектілер,  кәсіпорындар  және  ұйымдарға 
бағытталады.  Олар  әскери,  қорғаныс,  энергия,  ұлттық  мұражайлар,  денсаулықты  сақтау, 
қоршаған ортаны ластау және қорғау т.б. 
 
1)  Салықтық  реттеу  бірінші  бағыты  мемлекеттік  реттеу.  Ол  салық  салу 
белгілерін,  салықтық  жеңілдіктер  еңгізу,  салықтан  босату,  сонымен  қатар  кезеңдік 
алымдар мен баждар белгілеуде кӛрініс алалды. 
 
2)  Қаржы-несиелік  реттеу.  Мемлекеттің  ақша  айналымы  және  ақша  тӛлеміне, 
яғни ақша тӛлемін, әсер етуі. Олар: ақша эммисиясы, орталық баға арқылы ақша массасын 
тӛлеуіне әсер ету. 
 
3)  Бюджеттік  реттеу  мемлекеттік  органдар  мемлекеттің  және  шығындалуына 
басшылық  жүргізе  алады.  Сонымен  қатар  мемлекет  қосымша  бюджетке  тӛлемдер 
белгілеуге мүмкіндігі бар. 
 
4) Бағалық реттеу. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік бағаның шекті 
дәрежесін белгілейді және осы нормадан жоғарламауын қадағалайды. 
 
5) Әлеуметтік реттеу. Бұл мемлекеттің әлеуметтік  тиімділік, тұрғындар ӛніп-ӛсуі, 
қорғау, адамдарға ӛмір сүру жағдайын жасау және т.б. Әуелі реттеу негізінде әлеуметтік 
сақтандыруды, бостандық, денсаулықты сақтандыру қолданылады. 
 
6)  Монополияға  қарсы  мемлекеттік  реттеу.  Табиғи  монополияны  қоспағанда 
барлық монополистерді мемлекет шектеу жасайды н/е тыйым салады. 
 
7)  Сыртқы  экономикалық  мемлекеттік  реттеу.  Бұл  мем-ң  экспорт  ж/е  импорт 
ұғымына, сыртқы сауда проц-не мем-к шекарадан, тауар, валюта нарығында айырбастау, 
капиталды мем-ке кіруі ж/е шығуы б-ша құралдар мен шаралар қолданылады. 
Нарық экономикада маңызды рӛл атқарады, онда халықтың тіршілік әрекеті үшін, 
халық тұтынатын тауарларды дайындауда тікелей ӛнім ӛндіріледі. Бұл аспектіде соңғы 15 
жылдағы мемлекеттің нарықпен ӛзара байланысы қалай қалыптасқаньш  және дамығанын 
қадағалау  қажет.  «Біз  мемлекет  орнаттық,  нарық  экономикасын  кұрдық  және  ол 
қайтарымын енді беруде», - деп атап ӛтті ҚР Президенті.  
Трансформациялык  кұлдырау  кӛптеген  әлеуметтік-экономикалық  проблемаларды 
тудырды,  біріншіден,  нарықтың  кезең-кезеңмен  даму  сатысына  сокпай  ӛтіп,  дамыған 
елдердің  деңгейі  жақын  бағдары  ретінде  қабылданды.  Екіншіден,  агроӛнеркәсіп 
тауарларының  бағалары,  әлемдік  рыноққа  қарағанда  жоғары,  теңгенің  долларға  бағамы 
кӛтерілді, бұл импорттың экспортқа қарағанда артықшылығын кӛрсетті. 
Сӛйтіп,  қазіргі  кезендегі  мемлекеттің  ең  маңызды  міндеті  —  экономикалық 
дағдарыстан  ӛту.  Бұл  республика  экономикасыньщ  трансформациялану  бағыттарьш 
обьективті  негіздеуді,  экономика-ны  жаһандандыру  жағдайы  бойынша  онын  кӛріну 
нысандарының ерекшеліктері мен заңдылыктарын негіздеуді талап етеді. Бүл мәселелерді 
шешпей  мемлекеттің  нарық  пен  экономикалық  қатынасын  дамытудағы  олардың  рӛлін 
анықтау қиын. 

Осы  уақытқа  дейін  мемлекет  жоспарлау  мен  басқарудың  тиімді  жүйесін  құра 
алмауда.  Халықтың  тұрмыс  деңгейі  әлі  де  болса  ӛте  темен.  Банкілердегі  азаматтардьщ 
салымдары ЖІӚ-нің 10%-ын, ал сол уақытта АҚШ-та 30%-ын құрды. Ішкі нарықта шетел 
капиталының  басым  жағдайда  болуы  экономиканың  дамуына  теріс  әсер  етті. 
Бәсекелестіктің  киындықтарын  бастан  кешіре  отырып,  қазақстандық  кәсіпкерлер 
шетелдік тауарлардың қазақстандық рыноктарда шектеуді қажет етеді. Осыған орай 1999-
2001 жылдары отандық ӛнеркәсіп тұтынушылардың сұранысын қанағаттандырып үлгере 
алмауынан  еңбек  ӛнімділігі  бұрынғыша  тӛмен  болуына  қарамастан  импорт  бойынша 
бірқатар шектеулер қабылдады.  
Шетелдік  инвесторлар  Қазақстан  экономикасыньщ  дамуьша  мүдделі  еместігін 
ескере  отырып,  ерекше  шетелдік  инвестицияларға  бағдарланбағаны  жӛн.  Сонымен  бірге 
мұнайгаз  нарығы  жұмса-лымдарьшан  жоғары  табыс  алатын  инвесторлардың  кӛпшілігі 
инвестиция  ағьшын  ӛсіруді  жалғастыруца.  Мұның  нәтижесінде,  жинақ  ақша  мӛлшері 
инвестициялық белсенділіктің  ауқымына  елеулі  әсер  етпейді.  Ӛкінішке  орай,  мұның  бәрі, 
республиканың салымшылары үшін епті тәсіл жасау мүмкіндіктерінің жоқтығына әкеледі. 
Экономика жағдайында мемлекеттің ауыл шаруашылығының рӛлін жете бағаламау 
сезіледі.  Оның  салдары  ретінде,  ауыл  шаруашылық  ӛнімдерінің  кейбір  түрлерін  ӛндіру 
тоқтатылды.  Ауылдық  жерден  қалаға  жұмыс  күшінің  жылыстауы  жұмыс  қолдарын 
пайдалануцағы  сәйкессіздікке  әкеледі.  Алайда,  ең  бастысы,  ауыл  шаруашылығы 
бағалардың тепе-теңдігін бұзады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.1 Дәріс.Нарықтық экономикадағы мемлекеттің қызметтері. 
 
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттіліктерін анықтайтын факторлар. 
2. Мемлекеттің макроэкономикалық саясатының негізгі мақсаттары мен міндеттері. 
ЭМР құралдары. 
3. Экономикаға әсер ететін тура және жанама әдістер. 
4. Мемлекеттің экономикалық мақсаттары 
 
 
1.  Макроэкономикалық  теорияның  құрамдыбӛлігі  ретінде  болатын  экономикалық 
саясат  теориясы  ЭМР  қажеттілігін,  нарықтық  дамымауымен  байланысты  әртүрлі 
белгілерімен түсіндіріледі. Оған келесілер жатады: 
 
-  Бәсекелестіктің болмауы. Әртүрлі салалардағы аймақтық нарықда монополияның 
пайда  болуынан  кӛрінеді.  Егер  мемлекет  ӛзінің  бағасының  реттеуіне  әсер  етпесе, 
қоғамның жағдайына залал келтіреді. 
 
-    Қоғамға  қажетті  нарықта  ұсынылмайтын  немесе  аз  мӛлшерде  ұсынылатын 
кӛптеген тауарлардың болуы. Осындай тауарлар негізінде, қызмет кӛрсет формада: білім 
беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет және т.б. салалар. 
 
-    Сыртқы  әсерлер.  Мысалы,  қоршаған  ортаның  ластануы,  заңды  және  жеке 
тұлғаның, шаруашылық субъектінің қоғамға экологиялық зиянын тигізу. 
 
-  Толық емес нарықтар. Мысалы, сақтандыру қызм. кӛрсететін нарық. Оның ішінде 
медициналық және зейнетақы қызметтері. 
 
-    Мәліметтердің  жетілмеуі.  Кӛптеген  жағдайларда  мемлекеттің  белсенді 
қатысуынсыз ӛндіре алмайтын қоғамдық таурларды білдіреді. 
 
-    Дағдарыс  және  дипрессия  уақытында  кӛбінесе  анықталатын  жұмыссыздық, 
инфляция, экономикалық теңсіздік. 
 
-  Табыстарды артық, не кем емес қылып бӛлу. 
 
-    Нарықтық  емес  мемлекет  қоғам  тұтынуды  міндеттейтін.  Мысалы,  білім  беру, 
міндетті тауар саны. 
 
ЭМР-  мемлекеттің  қоғамның  шаруашылық  ӛміріне  әсер  ету  процесі  және  белгілі 
бір  концепцияға  негізделген  мемлекеттің  экономикалық  және  әлеуеуметтік  саясаты  іске 
асатын  әлеуметтік  процестер.  Сонымен  осындай  жағдай  қойылатын  мақсатқа  жету  үшін 
мемлекеттік реттеу. Белгілі бір құралдар жиынтығы қолданылады. 

2.  ЭР-ң ӛзара байланысты болатын мақсаттың кезеңдері  бар. Негізгі  орталық мақсаттары 
экономикалық  дамуды  оның  әлеуметтік  салаларын  қоса  алғанда  және  қоғамдық 
тұрақтылықты  ұстап  тұру  үшін  жағымды  жағдай  қалыптастыру  б.т.  Қалған  барлық 
мақсаттар  осы  2  мақсаттан  шығады.  Бірақ  ,  олардың  уақыт  ӛтуіне  әртүрлі  факторларға 
байланысты ӛзгереді және ӛзара тығыз қарым-қатынаста бола тұрып, ӛзара алмасады. 
 
Батыста  кӛптеген  ғылыми  және  оқу  басылымдырында  мемлекеттікк  ретттеудің  4 
негізгі мақсатарға бӛлінеді: 
 
1) Жұмыссыздықты миницизилация  
 
2) Бағалар тұрақтылығы 
 
3) Ішкі ӛнімнің ӛсу қарқ-ң қамт-сыз ету 
 
4) Сыртқы эк-қ тұрақтылығы 
 
МР-ң осы негізгі мақсатынн әртүрлі 2-ші деңгейдегі мақсаттар шығады. Оларға  
• табыс артуына ж/е бәсек-ң дамуына жағымды жағымды институтционалды жағдайларды 
жасау. 
• Эк-қ ӛсуді ынталандыру,  
• ЭТПроцесзациясы, экономикалық циклді реттеу.  
• Әлем нар-да ұлттық ӛндірушілердің жоғары бәсеке қабілеттілігін қам-сыз ету 
• Сыртқы эк-қ тұрақтылықты қам. ету. 
 
Ұлттық  шаруашылықтағы  ЭМ  негізгі  бағыттарына  және  ұлттық  нарықта 
тұрақтылықты қалыптастыруға жалпы және жеке элементтер бойынша ӛндірістік күштеу 
жүйесін  реттеу,  экономикалық  меншік  қатынасын  реттеу  жатады.  Дамыған  нарықтық 
экономика  жағдайын  мемлекет  ӛзінің  мақсаттарын  іске  асыру  үшін  экономикалық  және 
экономикалық  емес  фактор  болатын  жалпы  заттар  жиынын  қолданады.  Оларға  келесі 
құралдар жатады: 
 
1) әкімшілік- құқықтық құралдар 
 
2) мемлекеттік қаржылар 
 
3) ақша- несиелік құралдар 
 
4) сыртқы экономикалық құралдар 
1.  Әкімшілік  қҧқықтық    құралдар  деп  негізгі  экономикалық  тұақтылықты 
қалыптастыруға  бағытталған  құралдарды  айтамыз.  Нарықтық  экономикасы  дамыған 
елдердің барлығында енгізілген шаруашылық құқық бар. 
2.  Мемлекеттік  қаржылар  батыстың  барлық  елдерінде  мемлкеттік  реттеудің  негізгі 
құралы  ретінде  мем-к  қаржылар  болады,  яғни  дамыған  елдердің  1/3-1/2  ЖҰӚ  қайта 
бӛлетін  мем-к  бюджеттің  ж/е  әлеуметтік  сақтандыудың  орталықтандырылған  қорларын 
қалыптастыру ж/е қолдануға бай-ты құралдар. 
3. Ақша-несиелік қҧралдары: 
-  Орталық эммисиялық бағыты есеп ставкасының ӛзгеруін, яғни ортаылық банктің, жеке 
меншік банктердің коммерциялық вексельдерді сатып алу кезінде процентін ӛзгерту 
-    минималды  резервтер  нормасының  ӛзгеруі  қор.  нарықтағы  операцсялар,  яғни  орталық 
және  коммерциялық  банктер  арасындағы  болатын  мемлекеттік  бақылау  аппораттарын 
сату, сатып алу. 
Ақша-несиелік құралдар кӛлемімен мемлекет Орталық банк негізінде 
ақшалай және несиелік кӛлеміне ықпал етеді. 
4. Сыртқы экономикалық қҧралдар. 
Батыс  елдердің  сыртқы  эк-қ  қатынастардың  әртүрлі  жағдайларына  әсер  етуді  (саудаға, 
капитал  миграциясына,  жұмысшыкүшіне).  Оған  кеден  және  отандық  импортерлерге 
салықтық  жеңілдіктер,  шетел  инвесторларына  нарықтық  жеңілдіктер  шетелге  жұмысшы 
қүшін  тартуға  негіздеген  квоталар,  валюталық  биржаларда  айырбас  курстарды 
тұрақтандыруға бағытталған. Орталық банктің ұлттық валютаны сатып алу сатуға жатады. 
 
 
3.  Мемлекеттің  экономикаға  араласуы  заңмен  реттелген  және  логикалық  жүйеге 
сәйкес келуі  арқылы шаруашылықтың дамуына белсенді  әсер етуімен түсіндіріледі  және 
реттейтін  әртүрлі  және  ӛзара  байланысты  кешендерді  қосады.  Мемлекеттің  экономикаға 

ықпалы  функционалды  тиімділіктің  негізгі  тәртібін  сақтауға  бағытталған.  Қазіргі 
нарықтық  шаруашылықты  ӛкімет  экономикалық  (жанама)  және  әкімшілік  (тура) 
әдістерімен  ықпал  етеді.  Экономикалық  әдістердің  ӛзгермелі  мағыналары  бар.  Олар: 
нарықты  функционалдау  механизміне  жеткілікті  жұмыс  енеді  әрі  мемлекетке 
экономикалық  процестерді  әсер  етуге  рұқсат  береді.  Сондықтан  мемлекеттің  орналасуы 
туралы белгілі бір дәрежеде экономикалық және әкімшілік әдістермен шектеу шарты. 
 
 
 
ЭМР-дің әдістері 
 
 
 
 
 
Әкімшілік 
 
 
 
 
 
 
 
Экономикалық   
 
Рұқсат    Рұқсат     Мәжбүр 
 
 
 
 
 
 
етілуі      етілмеуі    ету   
 
 
 
 
Бюджеттік   
Ақшалай-несиелік 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жекелей   Кейбір          Кейбір сала   
 Бюджеттік қорлардың 
1) Ақша-несиелік   
 
салалар-ң   сала   
түрлерін 
 
  қолданылуының ба- 
лік саясаты 
рұқсат 
 түрлеріне 
мәжбүрлікпен 
  ғыттары мен түрлері          2) Салықтық , кедендік сая-  
ететіндей   тыйым салу   енгізу  
 
 
 
 
 
сат 
 
түрлері   
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Экономикаға мем-ң тура әсер етуі  
 
 
Экономикаға мем-к жанама 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
түрде әсер етуі. 
 
 
Кез  келген  экономикалық  әдістің  ӛзінде  әкімшілік  шешім  құралы  арқылы  іске 
қосылады  және  сәйкес  мемлекеттік  органдардың  бақылауында  болады.  Экономикалық 
және  әкімшілік  әдістердің  кейбір  ұқсастығына  қарамастан  бір-біріне  қарама-қарсы 
болады. Әкімшілік әдістер еркін таңдауды елеулі шектейді, ал экономикалық жоқ. 
 
 
Экономикалық қатынастарға қатысушыларға қосымша стимулдар қалыптастырылады. 
 
4. Экономикаға мемлекеттің қатысуын функциялар арқылы байқалады: 
 
1)  Экономикалық  шешімдер  қабылдау  үшін  құқықтық  міндеттемелерін  құру, 
мемлекет  кәспкерлер  қызметтерін,  азаматтардың  құқығын  және  міндеттерін  анықтайтын 
заңдарды дамытады және қабылдайды. 
 
2)  Экономикалық  тұрақтануы  үкімет  бюджеттік-салық  саясатын  және  несие-ақша 
саясаты  ӛндірістің  құлдырауын  жеңу  үшін,  инфляцияны  тӛмендету  баға  мен  ұлттық 
валютаның тұрақты деңгейін ұстап тұру үшін қолданады. 
 
3) Ресурстарды бӛлудің әлеуметтік құралдары. 
 
Мемлекет  жеке  сектор  айналыспайтын  туарларды,  қызмет  кӛрсетуді  ӛндірістерін 
ұйымдастырады.  Ол  ауыл  шаруашылығын,  байланыстың,  кӛліктің  дамуына  жағдай 
жасайды және ғылымға шығыдарды айқындайды және т.б. 
 
4) Әлеуметтік қорғау, әлеуметтік кепілді қамтамсыз ету. Соның ішінде минималды 
жалақы, зейнетақы, мүгедектерге, жұмыссыздарға жәрдемақы, әртүрлі кӛмектер. 
 
5) Халықаралық-экономикалық қатынастардың дамуы. 
4. Дәріс.Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері 
 
 
1. ЭМР-ң әдістері: әкімшілік және экономикалық  

 
2.  Эко-ны  ұзақ  мерзімге,  орта  мерзімге  ж/е  күнделікті  реттеудегі  әртүрлі 
құралдардың үйлесуі. 
 
 
1. Шаруа-қ жүргізудің нарықтық жүйесі бар елдерде мемлекеттік басқару 2 бағытқа 
бӛлінеді: 
 
- экономикалық 
 
- әкімшілік 
 
Әкімшілік  басқару  мемлекет  меншігіндегі  объектілер  мен  мемлекеттік  ұйымдарға 
жүргізіледі. Мемлекет объектілерге қатысты мынадай құқықтарға ие: 
 
•  олардың  қызмет  етуі  мемлекеттік  жоспарлар  мен  бағдарламаларға  сәйкес 
жүргізілуін талап ете алады 
 
• басшыларын жалдап, тағайындап және ауыстыра алады. 
 
•  Объектілерді  құру  және  жою,  сатып  алу  және  сату,  оның  табысын  бӛлуге, 
үйлесіне үміткер бола алады 
 
•  ӛзінің  объект  басқаруда  ӛкілдікті  мемлекеттік  емес  коммерциялық ұйымдар  мен 
құрылымдарға табыстай алады. 
 
• басты басқару құқығын ӛзіне қабылдай отырып, мемлекет тиімді жағдайда белгілі 
бір кезең аралығында сенімгерлік басқаруды енгізу. 
 
•  тікелей  мемлекеттік  басқаруындағы  кәсіпорындар  мен  ұйымдардың  қызметін 
тексеру және бақылау. 
 
1) Тікелей мемлекеттік басқару объектілеріне мыналар жатады: 
А) мем-к бағдарламалар 
В) мем-к ұйымдар 
С) мем-к бюджет қаржылары 
Д) мем-к акция пакеттері 
Е) аса маңызды объектілер мен ресурстар ( қарулы күштер, пайда қазбалары, 
ұлттық қорлар, тарихи ескерткіштер ж/е т.б.) 
 
2) Әкімш. мемлекеттік басқару субъектілері 
 
 
      А) мемлекеттің, биліктің атқарушы органдары 
 
 
      В) заң шығарушы және сот органдары 
 
Экономикалық  әдістер.  Экономикалық  басқару  субъектілерге  кәсіпорынға, 
компанияларға,  кәсіпкерлерге,  ұйымдарға,  мемлекеттің  бекітілген  ережелер,  нормалар, 
шектеулер  арқылы  ықпал  етуі  және  ол  бұл  ережелердің  мүлтіксіз  орындалуы  мемлекет 
тарапынан талап етіледі. 
 
Экономикалық  немесе  жанама  мемлекеттік  реттеу  ретінде  ақшалай-несиелік 
инструменттер. Ақшалай-несиелік инструменттер 2 тҥрге бӛлінеді: 
 
1)  Ақшалай  эммисиясы,  ірі  қаржылық  ставкасын  орнату,  Орталық  банкте 
қаржылық инструментінің, резервті қорының минималды кӛлемін орнату және де бағалы 
бағалы  қағаздар  нарығында  мемлекеттік  мекемелердің  операцияларын  жүргізу.  (бағалы 
қағаздар нарығында) 
 
2)  Экспортты, импортты квоталар, лицензиялар, кедендік баж салықтар, салықтық 
тағайындамалар, салықтық жеңілдіктер, салықтық несиелер. 
 
Мемлекеттің экономикаға араласуы мүмкін бағаның тең жайылған болып: 
 
1) нарық экономикасы субъект (ойыншықтарын) жасап шығару 
 
2) мемлекеттік секторды жасау және оны басқару 
 
3) табыстарды қайта бӛлу 
 
4) экономикалық дамуын қарастыру 
 
5) табиғи монополияны басқару, монополиялармен күресу 
 
6) бағалар мен еңбекақыны қадағалау 
 
7) есеп ставкасын қадағалау 
 
8) эммисиялық қызметті жүргізу 
 
9) салықтарды қадағалау 

 
10) фирмалар мен комп-ң сыртқы эк-қ қызметін ынталандыру 
   
ЭМР-ң негізгі формаларын қатастырсақ оның мұндай әсер етуінің бір аспектісінде 
баға қалыптастыруын біле аламыз. 
 
Тура әдістер 
Жанама әдістер 
1) Бағалық субсидиялар 
2) Акциздер 
3) Қосылған құнға салық салу 
4) Салықтан босату 
5) Экспорттық субсидиялар 
1) Сыртқы саудадағы үлесі 
2) Кедендік баж салығы 
3) Эмиссия 
4) Реқаржылық 
5) Кейбір салықтар 
 
 
 
2.  Экономиканы  тікелей  басқару  негізінен  әлеуметтік-экономикалық  жоспарлау 
және бағдармалау арқылы жүзеге асырылады. 
 
Жоспарлау  экономиканы  реттеудің  бір  бӛлігі  б.т.  Жоспарға  оны  толықтыратын 
болжау және экономикалық талдау жүргізіледі. 
 
Болжау  дегеніміз  –  белгілі  бір  объектінің  болашақтығы  жәй-күйі,  даму  жолдары 
туралы  ғылыми  дәлелдеу.  Болжамдарды  зерттеп,  дайындау  процесі  болжау  д.а.  Болжау-
қоғам  ӛнімінің  барлық  саласында  теория  мен  практиканы  байланыстырып  тұратын  ӛте 
маңызды түйін болып саналады.   Қоғам  дамуының  болжаудың  негізгі  бағыты  болып 
экономикалық болжау саналады. 
 
Экономикалық  болжау  -  қоғамдық  ұдайы  ӛндіріс  процесі,  ал  зерттеу  заты 
экономикалық  объектілердің  даму  заңдылықтары,  болашақ  жай-күйі  экономикалық 
жоспарлау,  әзірлеу  әдістері.  Сондықтан  экономикалық  болжау  дегеніміз  эономикалық 
процестің  барлық  әдіс  тәсілдерін,  құралдарын  қолдануға  экономикалық  құбылыстарды 
зерттеудің ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық болжам жасау процесі. 
 
Экономикалық болжау келесі 4 топқа жіктеледі: 
 
1) болжау кеңестеріне б-ты: 
 
 
 
ә) макроэкономикалық (халық шаруашылық) 
 
 
 
а) құрылымдық (салааралық , аймақтық) 
 
 
 
б) экономикалық кешендер (агроӛнеркәсіптік, отынэнергия 
инвестициялық)              
 
2) болжау мінездеме бай-ты 
 
 
 
ә) оперативті (1 айға дейін) 
 
 
 
а) қысқа мерзімді (1 ай-1 ж. дейін) 
 
 
 
б) орта мерзімді (1 ж.-5 ж) 
 
 
 
в) ұзақ мерзімді (5-15,20 ж) 
 
 
 
г) алыс мерзімді (20-дан артық) 
 
3) зерттеу объектісіне бай-ты: 
 
 
 
ә) ӛндірістік қатынастың даму болжамы 
 
 
 
а) ғылыми-техникалық процесс даму болжамы 
 
 
 
б) халық шаруашылығының даму динамикасы 
 
 
 
в) мемлекеи ресурстардың даму болжамы 
 
4) функционалдық белгісі б-ша: 
 
 
 
а) барлау болжамдары 
 
 
 
б) нормативтік болжамдар 
 
 
 
 
5. Дәріс. Экономиканы ақша-несиелік реттеу 
 

 
1. Ақша нарығы және мемлекеттің ақша саясаты 
 
2. Экономикадағы ақша ұсынысына Ұлттық банктің әсері 
 
3. Ұлттық банк қолданатын экономиканы реттеу құралдары 
 
4. Коммерциялық банктердің қызметін реттеу 
 
 
1.  Нарықтық  экономика  ӛзінің  қалыпты  дамуында  спецификалық  ақша  нарығы 
қалыптасады. 
 
Ақша нарығы бұл-нарықтық ақшаға сұраныс пен ұсыныстың әсерлесуі нәтижесінде 
тұрақты  пайыз  ставкасы  белгіленеді.  Ол  ӛзінің  ақша  бағасын  елестетеді.  Ақша  нарығы 
ӛзіне  ақша  сұранысы  мен  ұсынысының  әсерлесуінен  қамтамасыз  ететін  институттарға 
қосады.  Мемлекеттік  ақша  бұл  несие  саясатында  ақша  айналымын  және  несиесін 
реттейтін.
 
Ақша-бірыңғай эквивалент ролін атқаратын ерекше тауар
. 
 
Ақша  несие  саясаты-қоғамдық  ұдайы  ӛндірісті  мемлекеттік  реттеудің  маңызды 
тәсәлі.  Нарықтық  экономиканың  ӛсуіне  аса  қолайлы  жағдай  жасау  мақсаты  болып 
табылады.  Бұл  Ұлттық  банкпен  жүргізіледі.  Ақша  эмиссиясын  реттейді  және 
коммерциялық  банктерге  несие  беруді  жеңілдетеді.  Ұлттық  банк  арқылы  жеке 
инвестициялық мерзімділікке, тұтынушының сұраныс динамикасына, баға деңгейіне әсер 
етеді.  Елдегі  ұйымның  ақша  айналымын  жалпы  мем-к  заңдармен  реттеуді  ӛзі  ашық 
жүйесін  жүргізеді.  ҚР-ның  ақша  Республика  Президентінің  жарлығына  сәйкес 
ұйымдастырылған  «ҚР  Ұлттық  банкі»  туралы  1995ж.  30  наурызынан  бастап  заңды  күші 
бар.  Жарлық  ұйымның  ақша  айналымының  құықтық  нормалары  мен  формаларын 
белгілейді.  Ол  ӛзіне  тұрақты  ақша  бірлігін,  ақша  монетасын,  эммисиясын  белгіленген 
бақылау  тәртібін  ақша  айналымын  ұйымдастыруды  және  реттеуді  қосады.  Ақша  жүйесі 
ӛзіне тиесілі элементтерді қосады: 
-
 
ақша белгілері мен түрлері 
-
 
ақша бірлігінің атауы 
-
 
эммисия тәртібі  
-
 
ақша түрлері 
-
 
валюталық бағам 
 
Ақша  белгілері  мен  түрлері  егер
 
1991ж.  1-ші  қаңтарына  дейін  айналымда 
қазынашылық  билеттер  б-са,  онда  қазіргі  кезде  ҚР-ң  ақша  белгілері,  банкнота  мен 
монеталардан  тұрады.  Оларды  ұлттық  құны  б-ша  барлық  тӛлем  түрлеріне  қабылдауға 
міндетті.  Ақша бірлігі атауы
.
 ҚР ақша бірлігі 100 тиыннан тұратын 1 теңге б.т. 
 
Эммисия  тәртібі.  Қолма-қол  ақшаны  шығару  оның  айналымын  ұйымдастыру 
Ұлттық  банкпен  банкноттар  мен  монеталарды  сату  формасында  қолма  қол  ақшасыз 
эквивалент алу арқылы жүзеге асырылады. 
Ақша  түрлері  заңды  тӛлем  құралы  болып 
табылады  (қағаз  н/е  несиелік  ақшалар).  Валюталық  бағам-бір  елдің  ақша  бірлігінің 
қатынасы. 
Экономиканы мемлекеттік реттеуде ақша-қарыз және қаржы шаралары қолданылады. 
Солардың  ішіндегі    шешуші  жоғарғысы  мемлекеттің      орта      мерзімді      экономикалык   
бағдарламасы.      Ол  кӛптеген      мақсаттар    мен    оны    жүзеге    асыру    жолдарын    қамтып 
салалық, ғылыми-техникалық бағыттарды біріктіреді. 
Нарықтық   қатынастарды    реттеудің   тарихындағы    кӛптен пайдаланылып, танымал 
болғаны ақша-қарыз шаралары. Ақша-қарыз   шаралары   арқылы   ЭМР   мәні   бос   ақшаның 
сұранысының   мелшері   мен   қарыз   қүиыныц   ӛзгеруінде.   Олар қарызға     қажеттілік   пен   
салым      түсуінің      мӛлшерін      анықтайды,  былайша  айтқанда  қарыз  қаражатының  үсынысын 
туындатады.  Реттеу  шаралары  қарыз  қаражатының  мӛлшері  мен  қүнына  әсер  етіп,  
халықшаруашылығының  қарызға  сүранысы    мен    оны  пайдалану  жолдарына  ықпал 
жасайды. Ақша-қарыз    шаралары:    ақша    шығару    (эмиссия    денег, латынша -  выпуск),   
қарыз   қүнының  (учетная   ставка) ӛзгеруі,қарыз  кӛлемін  шектеу,  сақтық қордың шегін  
жылжыту, құнды қағаз сатудағы әрекет (операции на открытом рынке). 

Ақша-қарыз  шараларының  негізінде  жүргізілетін  мемлекеттің  экономикалық  саясаты 
теңге саясаты (монетаристкая политика) деп аталады (латынша топеіа -ақша белгісі). 
 Теңге      саясаты      дамыған      нарықты      экономиканы      меңзейді,  заңды  және        ережелік   
әсерлердің   қүрылымының   тиімділігін, кәсіпкердің жеке адам мен қүқықтық бейпелердің 
қарызга  басым  түрде  тәуелді  екендігін  түбегейлі  сіңіргендігін,  ақша  қүнсыздануынын 
томендігІн, межеленетін немесе мүлде болмайтындығын кӛрсетеді.  
Ақша кӛбейту (эмиссия денег) деген жаңадан басып шығару ғана емес, қолдағы бары мен 
алым-берімге қолданылатынының молаюы. 
Ақша кӛбейтудің үш міндеті (функция) бар: 

жүктеу/скачать 1,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: