Сене күресіп келе жатқан жауынгер басылым

6

№20 (1330) 

19 – 25 мамыр 

2016 жыл

АНА ТІЛІ

АНА ТІЛІ

7

№20 (1330) 

19 – 25 мамыр 

2016 жыл

жИын

зерде

оған дейін жаңа жүйені меңгеріп алуға 

уақыт бар екенін жеткізді. 

Бірінші сыныпқа ағылшын тілі екі 

сағаттан жүргізілсе, жоғарылай келе 

сағат санын арттырып отыру көзделген. 

Қазақ және орыс тілінде оқытылатын 

мектептер негізгі пәндерді сол тілде 

меңгергенімен химия, биология, фи-

зика және информатика сабақтары 

ағылшын тілінде жүргізілетін болады. 

Жаңа бағдарламада мемлекеттік тілді 

меңгеруге үлкен көңіл бөлінгені де 

қуан тады. Сол сияқты, 12 жылдық 

оқу жүйе сінің артықшылықтары да 

талданды.

Баяндама аяқталғаннан кейін 

жиынға қатысушылар өздерін толған-

дырған сауалдарға жауап алып, ұсы-

ныстарын да жеткізуді ұмытқан жоқ. 

Жалпы, көптің көңіліне қонақтаған 

білім беру саласындағы жаңалықтар 

ұс таздар қауымы тарапынан қолдау 

тапқаны аңғарылып тұрды. Жиын өтіп 

жатқан сол күні, яғни түстен кейін ви-

це-министр Эльмира Суханбердиева 

Есік қаласында болып, Еңбекшіқазақ 

және Талғар ауданының ұстаздар 

қауымымен кездесу өткізді.

Алматы іргесіндегі ірі үш ау-

д а н н а н   к е й і н   а т   б а с ы н   о б л ы с 

орталығына бұрған Білім және 

ғылым вице-министрі Эльмира Су-

ханбердиева Талдықорғандағы оқу 

орындары директорлары және ұстаз-

дарымен жүздесті. Мақсат – білім 

мен ғылымды дамытудың 2016-2019 

жылдарға арналған мемлекеттік 

бағдарламасымен жан-жақты таныс-

тыру. Жиынға облыс әкімінің орын-

басары Бақтияр Өнербаев және білім 

басқармасының басшысы Ләззат 

Базарқұлова қатысты. 

Қуат ҚАйРАНБАЕВ,

Гүлжан ТҰРСыН

Алматы облысы

Ұстаздармен жүздесті 

Сыр өңірінің әйгілі жыр дүлдүлі Бұдабай 

ақын:

Көтеншіде Құлыншақ,

Өлең сөздің ұстасы.

Майлықожа, Мәделі,

Бұлар оның тұстасы.

Сөздерінің бар еді

Тістейтіндей қышқашы, – деп жырға 

қосатын Мәделі ақынның туған жері 

Сырдария өзенінің бойындағы кезінде 

Қосжарсуат аталған (қазіргі Оңтүстік 

Қазақстан облысының Отырар ауданындағы 

Қожатоғай ауылы) шұрайлы өлке, құнарлы 

топырақ. Олай дейтініміз, бұл аймақта 

қазақ ақындарының дүрі Майлықожа 

Сұлтанқожаұлы, ауыз әдебиеті үлгілерінің 

атақты жанашыры, фольклоршы-зерттеуші 

Жүсіпбекқожа Шайхисламұлы, Арын 

Қаражанұлы, Жолбарыс, Асан, Исабек 

Майлықожаұлдары, Мырзахмет, Кейкі, 

Сұлтанбек, Айнабек сынды т.б. талай 

саңлақтар дүниеге келген. 

Шалқар шабытты шайыр, суырыпсал-

ма ақын Мәделіқожа осы елден шыққан 

сөз зергерлерінің ең жасы үлкені әрі көш-

басшысы, өзінен соңғы ұрпақтың ұстазы 

болған. 

Ал кейінгі толқынның жыр жампоздары 

Мәделінің ізімен бірінен соң бірі көркем 

сөздің қасиетін, өлең өрімінің құдіретін 

бойына бойтұмар еткен тамаша талант 

иелері, ұлы дала елінің рухани-мәдени 

әлемін шырқау биікке көтерген ерекше 

дарындар әулеті болғаны жалпы жұртқа 

мәлім. Сондықтан бұл жайт жыр дүлдүлінің 

салып кеткен сара жолы, ақындық өнер 

мектебі екенін атап айтқан орынды.

Майлықожа ақын Мәделінің әкесі 

Жүсіпқожаның қарындасынан туған, яғни 

Мәделіге жиен болады. Ол туралы Майлы 

ақын Айман қызбен айтысында нағашысы 

Мәделіге жеті жыл ғашық болып қосылған 

Қасым ханның қызы, Кенесарының туған 

қарындасы Қалипа сұлудан үлгі алуды 

ұсынғанда ақын қыздың:

Ер болсаң сертіңе жет Мәделідей,

Дөң маңдай, қошқар тұмсық әдемідей.

Мен Қалипа болайын, сен Мәделі бол,

Ерліктен көңілің болса дәмелідей, – де-

ген сөзіне жауап ретінде Майлықожаның:

Қожасы орта жүздің – ақынымын,

Нақылият сөзі де бар ақылымның.

Сол секілді атақты Мәделінің,

Алысы емес – жиені, жақынымын, – 

деп тіл қатуы дәлел бола алады.

Он сегіз мың ғаламның жаратушысы 

Алла Тағала жұмыр басты пенделеріне 

биік сана, сыршыл сезім берді, соған сай 

ерік-жігер, қажыр-қайрат, мүмкіндік берді. 

Сезімнің ең жоғарғы көрсеткіші – махаб-

бат: алдымен ұлы жаратушыға, сосын ата-

анаға, туған елге, өскен жерге, туған-туыс, 

ағайын-жұртқа, жора-жолдас, құдай қосқан 

қосағыңа деген сүйіспеншілік. Ал ақындық 

өнер – тек қана адамға тән жоғары сезімнің, 

ақыл-ойдың, жан дүниесінің биік жемісі, 

Алланың берген шексіз нығметі. «Ақын – 

елдің жоқшысы, елдің ардағы, халықтың 

қамқоршысы» дейтініміз сондықтан. 

Өйткені ақынның бар арман-мақсаты өз 

елінің береке-бірлігі, ырыс-ынтымағы, 

сыйластық-татулығы, халқының амандығы 

мен тыныштығы болған. Өзі соған белсе-

не қызмет еткен. Мұны, әсіресе, Мәделі 

секілді зар-заман ақындарының өмірі мен 

тыстары мен дастандары өз заманының 

әлеуметтік-саяси жай-күйінен сыр шертіп, 

елдің сол кездегі белгілі тұлғалары мен 

жалпы халықтың тұрмыс-тіршілігінен мол 

мәлімет береді.

Айталық, «Түркістан уәлаяты газетінің» 

1875 жылғы шілде-тамыз айларындағы үш 

(№17, №18, №19) санында жарияланған 

«Сырдария облысының уаенный губер-

наторы Калауашовтың Хиуаға барғаны 

тақырыпта шығарған өлеңі» атты көлемді 

жыр, ұзақ толғауы орыс отаршылдарының 

Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы 

К.И.фон Кауфман мен оның қарауындағы 

Сырдария облысының әскери губернаторы, 

генерал Н.Н.Головачевтің басшылығымен 

1873 жылы болған Орта Азияны жаулап 

алу жорығын қалай жалғастырғаны жайлы 

толыққанды мағлұмат береді. Бұл шығарма 

ақынның ең шоқтығы биік туындысы, кең 

тынысты еңбегі.

Жау шыдамас орыстың ғәскәрына,

Жақын келген қариялар қастарына.

Хиуаға қамданды орыс бармақ үшін,

Қара күнді салғалы бастарына, – 

деп, жыр-дастанда Ташкентті, Қоқан 

хандығының жерін, Түркістан өлкесін ба-

сып алған орыс шапқыншыларының әскери 

қолы әрмен қарай Қилы, Әб өзені, Жызақ, 

Нүрек, Үшбе, Фарыш, Сынтап, Үшбенд, 

Қосбелгі, Баймен, Аяққұдық, Арслан бел, 

Қарақ ата, Мыңшұқыр, Гүжімді, Үшқұдық, 

Шеңгелді, Адам қырылған, Үш ошақ секілді 

елді мекендерін қалай жаулағаны, одан Сер-

доба көлін жағалап Хиуа хандығына жасаған 

шабуылы кезінде орыс-казак әскерлеріне 

Қазалы арқылы Тамды жерінен екінші 

отрядтың қосылғаны, оны Ақ патшаның 

жиені, князь Д.И.Романовский басқарып 

келгені баяндалады. 

Тамдыға Қазалыдан әскер түсті,

Екі тау біріккендей болды күшті.

Ақ патшаның жиені князь келіп,

Екі әскер бір-біріне жолығысты.

Енді орыс бастады қайрат, күшті,

Хиуаға көрсетейін дейді істі.

Солдаттар бара жатып бір топ атты,

Қосынның ортасына барып түсті, – 

дейді ақын.

Мұндағы Ресей императорының жиені, 

генерал-лейтенант Д.И.Романовскийдің 

Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент 

қалаларын айнала аумағымен бағындырған 

қанқұйлы орыс генералы М.Г.Черняевтің 

орнына Ташкент облысының әскери гу-

бернаторы болғанын тарихтан жақсы 

білеміз. Осы шайқастарда Сыздық төре 

бастаған Түркістан өлкесінің Мәтнияз, 

Мәтмұрат сынды батырларының сарбаз-

қосындарының жойқын соғыстары тілге 

білгенін және өз туындыларын жария-

лау үшін газет, баспа орындарына өзі 

барып жүргенін байқаймыз. Мәселен, 

«Бір жан жоқ болыстыққа талас емес» 

деген тақырыппен жарияланған өлеңіне 

жазылған алғы сөзінде «Түркістан уәлаяты 

газеті» (1878, №3, №4) былай деп жа-

зыпты: «Бір өлеңші адам өткен жылы бір 

болыс сайлағанда өлең шығарған екен. 

Біздің газетке басып шығаруға жіберіпті. 

Бұл өлең тәуір жазылған болса да, ішінде 

қазақ түсіне алмайтұғын сарттың тіліменен 

жазған сөзі көп екен. Біз қолымыздан 

келгенше біраз айқай деген сөздің орнына 

шақар деп жазған сөздеріндей тілін түзетіп, 

өлеңшінің сұрауы бойынша газетімізге 

басып шығардық. Осы күнде қазақтың 

өлеңшілері қазақ тілін қойып, сарттың тілін 

қосып өлең шығаратұғын болды. Сөйтіп, 

қазақтың өз тілімен жазылған өлеңі қазақ 

өлеңіне ұқсап бір-біреуіне ұйқасып, қызық 

болмайды».

Аталған өлеңінде Мәделі ақын теріс 

айналған аласапыран заманның тарлығын, 

өмірдің күйкі көріністерін, қоғамды 

жайлаған әділетсіздікті, парақорлықты 

сынап-мінеп, мансап-дәреже, қызмет-дә-

реже ақшаға сатылатынын, елубасы лар дың 

тұрақсыздығын, биліктің мейірім сіздігін, 

ел бірлігінің жоқтығы мен ха лықтың 

күйзелісін ашына суреттейді. Мәделі:

Есті кісі есермен ойнамайды,

Бойы қысқа тереңге бойламайды.

Ақша берген кісіні болыс сайлап, 

Елубасы ел қамын ойламайды, – деп 

би-болыстардың сайлауында жергілікті 

билік өкілдері жең ұшынан жалғасып, 

ақшалыларды қолдағанын, сөйтіп, есектер-

ге тұлпарларды, қарғаларға сұңқарларды, 

Кауфманнан бөлініп бармақ үшін, 

– дейді басқыншылардың енді түркімен 

жеріне ауыз салғанын айтып. Онда Шан-

дыр, Қызыл тақыр, Шамбал бел деген 

жерлерде қиян-кескі шайқас болғанын, 

түркі халықтарының сарбаздары қып-

қызыл қанға боялғанын, сол шайқаста ге-

нерал Н.Н.Головачевтың өзі де оң қолынан 

жараланғанын, соған қарамай соғысын әрі 

қарай жалғастырғанын жазады. 

Уаенный губернатор патша да көп,

Сұрасам ерлік қылған қайсысы деп,

Ерлікпенен жаралы боп Хиуаны алған,

Бұл айтқан губернатор Калауашов, – 

деп ақын отаршыл генералдың  жеңісін 

баян дап, тарихи тақырыпты толғаған кө-

лемді дас танын тәмамдайды.

«Түркістан уәлаятының газеті» дастан-

да суреттелгендей отаршылдардың соғыс 

қимылдары, жаулап алу жорықтары туралы 

тұрақты түрде мақала-хабарлар жариялап 

отырған. 1875 жылғы 27 тамыздағы №20 

санында, жырда көрсетілгендей, Хиуаға 

бағыт алған орыс шапқыншыларының 

жол-жөнекей елді басып алу әрекеттерін 

баяндайды. «Қоқан жақтан дуан асып орыс 

жұртына қараған жерді талан-тараж қылмақ 

үшін келген 5 мың шамалы адамдар Аханга-

ран деген жерге келіп жатқан кезде генерал-

лейтенант Калауашовтың әскері олармен 

ұрысып жеңіп, олардың көп адамдарын 

қырып, жойып, өлтіріпті. Бұл бұзықшылық 

салып жүрген адамдардың қалғаны Қоқан 

жаққа қарап қашып кетіпті. Бұлардың 

артынан біраз атты әскер бірталай жерге 

шейін қуып барып қайтыпты. Сөйтіп, 

біздің әскерге ешбір залал болған жоқ»  деп 

жазады газет.

Сондай-ақ басылымда жариялан-

ған (1880, 31 қаңтар, №2) мәліметтерде 

ақынның баласы Ғымхан Мәделіқожа-

ұлының Байырқұм болысына кандидат 

(орынбасар – Б.С.) болып, ал Мәделіқожа 

Жүсіпқожаұлының сол болыстыққа би 

ретінде тағайындалғандығы туралы Сыр-

дария облысы әскери губернаторының 

бұйрығы шыққаны мәлім етіледі. 

А л   а қ ы н н ы ң   ө л е ң д е р і   м е н   а й -

тыстарынан оның болыс болғанын да, 

Бұқара-Шәріпте діни білім алғанын да 

аңғарамыз. Мәделі ақынның өмір жолы 

мен шығармашылығына, би-болыс сынды 

мансаптарды атқаруына, Бұқар әмірлігінің 

аумағында еркін жүруіне мән бере 

қарасаңыз, оның медреседе алған білімінің 

өте тиянақты болғанын, ислам шариғаты 

мен қазақтың әдет-ғұрып заңдарын, ұлттық 

салт-дәстүрлерді, шығыстың классикалық 

әдебиет үлгілерін, көне діни кітаптар 

мен ескі қолжазба әдебиеттерді жақсы 

тышқандарға арыстандарды бағынышты 

(тәуелді) еткенін, соның салдарынан 

жөн білмейтін, жол білмейтін, аузынан 

сөзі, қойнынан бөзі түскен кездейсоқ 

адамдардың болыстыққа сайланып кеткенін 

өкінішпен айтады.

Ал ақынның:

Көкірегім дариядай шалқушы еді,

Қызыл тілім кемедей қалқушы еді.

Сөйлесем мың кісінің ортасында,

Тыңдаған қорғасындай балқушы еді, 

– деуінен оның өз жеке басының қазақ 

қоғамындағы алатын орнын, қадір-қасиетін, 

шама-шарқын, ұйымдастырушылық қа-

рым-қабілетін, ел басқарушылық мүмкін-

діктерін жақсы бағамдайтынын байқаймыз.

Мәделі ел мүддесін, халықтың ынты-

мағын ойлаған ақын. Осы ұлы мұрат жо-

лында ол талай араздас қан ағайынның 

арасындағы келіспеу шіліктерден бастап, 

бүкіл елдік деңгейдегі үлкен дауларға, 

келелі мәселелерге дейін белсене араласып, 

олардың оң шешімін табуына ықпал еткен. 

Ақын тәжірибелі би ретінде екі рулы елді 

немесе жаңылысқан дүйім жұртты жарасты-

рып, олардың ортасында бітімгершілікке, 

араағайындыққа жүрген. Онда «Жүйелі сөз 

жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады» 

демекші, ақын өзінің билік шешімдерін 

дәлелді сөздермен, поэтикалық терең ойлы 

толғамдарымен білдіріп, екі жақты өлең-

жырмен ақылға келуге шақырады. Мәселен, 

Ұлы жүздегі дулат тайпасының екі шонжа-

ры Байзақ пен Батырбек айтысып, ел арасы 

бүлініп бара жатқан кезде оларды бірлікке 

шақырып:

Дұшпандар тың салмай ма шабысыңа,

Тұлпардай әрбір шыққан дабысыңа.

Байзақ, Батырбекпен екі нусың,

От салма өзді-өзіңнің қамысыңа.

Белбеуді бел қышиды шешерінде,

Жылқы мал тебіспейді өсерінде.

Екеуің орта жасқа келіп қалдың,

Тастама жұртқа шала көшеріңде, – дейді 

аузы дуалы, сөзі уәлі ақын араздасқан ел 

ағаларына. Бұл жырдың қадір-қасиетін 

жоғары бағалаған қазақ руханиятының 

көсемі Ахаң (Байтұрсынов) оны өзінің 

«Әдебиет танытқыш» атты оқулығына 

әдеби-теориялық ұғымдарға үлгі-мысал 

ретінде сонау 1920 жылдарда енгізген.

«Досалы мен Қасымбек датқаны жарас-

тыру» деген өлеңінде де осындай ел биле-

ген адамдар арасындағы ашу-араздықты 

татуластыруы туралы жайтқа куә боламыз. 

Оларға ақын: «Досалы, Қасымбек ең төс 

елінде, Жылқы мал тебіспейді өсерінде, 

Артыңды шабыс пенен тартыс қылма, 

Қартайып дүниеден көшеріңде... Ақсуда 

жасақ жиып тұрысқаның, Жауыңды қашан 

бірге қуыспадым? Атыссаңдар дулаттың ба-

ласы өлер, Жалған ба бір атадан туысқаның? 

Домалап тасың шықса тау бетіне, Мастанба 

қолыңдағы дәулетіңе, Ашу-дұшпан тілімен 

адам өлсе, Кек қалар жеті пұтты әулетіңе!»   

деп басу айтып, келісімге шақырады.

Бұл ақынның ел бірлігін, жалпы қазақ 

жұртының ынтымағын ойлағандығының 

айқын айғағы. Бұдан Мәделінің бүкіл 

ақыл-ой, күш-жігерін салып, халықты қан-

төгістен  сақтағанын, сөйтіп, үлкен сауап ты 

іс жасағанын байқаймыз. 

Жалпы, жауласқан екі елді татуластыру, 

екі тайпа жұртты келісімге келтіру атам 

заманнан бері келе жатқан адамгершілік 

«

Ш

ындық сөзді

тиек етіліп, исі мұсылман жұртшылығы 

әскерлерінің ерлік қимылдары суреттеледі. 

Ақын:

Біраз ұрысып жөнелді Сыздық төре,

Қарасын оның орыс қалды көре.

Жөніне Хиуаға жөнелген соң,

Орыс көшті артынан бірге ере, – деп 

жергілікті халықтың азаттық үшін жан ая-

май соғысқанын жырға қосады.

Мәделі ақын Хиуа ханының сарбаздары 

отаршылдардың қарша бораған зеңбірек 

оғына (ол кезде оны «топ» деп атаған – 

Б.С.) қалай оранғанын, одан мұсылмандар 

әскерінің бас сауғалап Хиуа өзеніне қарай 

қашқанын, соңынан Атамұрат ханның 

қолға түскенін әсерлі өрнектейді.

Газеттің келесі №18 санында жарық 

көрген дастанның екінші бөлігі:

Өлең қылдым Хиуаны алғанынан,

Бөтен сөз айтқаным жоқ жалғанынан.

Диуанбегі жасауылханы келді,

Аман берді деген соң даңдарымен.

Қашқан ханды қолына іліндірді,

Жарлығын бәріне айтып біліндірді.

Үш адамды қаһар ғып губернатор,

Ішкеріге барысын Сібір қылды, – 

деп Хиуаны тас-талқан етіп басып алған 

Түркістан аймағының генерал-губернаторы 

К.И.Кауфман көтерілісшілерден үш адамды 

Сібірге жер аударғанын және ол бастаған 

отаршылдардың әскері хан бағында үш күн 

масайрап жатқанын жан-жақты баян етеді. 

Ал жырдың үшінші, соңғы бөлімі 

«Түркістан уәлаятының газеті» басылы мы-

ның тамыздағы №19 нөмірінде жариялана-

ды. Мұнда ақын:

Қаратып түрікпенді алмақ үшін,

Тәртіпке Хиуадай салмақ үшін,

Калауашов губернатор өзі аттанды,

«Ел боламын десең – бесігіңді 

түзе!» дейді дана халқымыз. Осы 

б і р   ғ и б р а т т ы   с ө з   ж а с   ұ р п а қ қ а 

лайықты білім мен тәрбие берудің 

маңыздылығын аңғартады емес пе? 

Тәуелсіздігімізді жария еткеннен бергі 

ширек ғасыр уақытта жаңару мен 

жаңғыртудың неше сатысынан өткен 

білім беру саласы әлемдік талаптарға 

сай қайта құрылуда. Мұндай өзгерістер 

туралы Мәдениет үйіне жиналған 

қауым Білім және ғылым министрі 

Ерлан Сағадиевтің есебінен әзірленген 

б е й н е б а я н н а н   т ы ң д а д ы .   Е р л а н 

Кенжеғалиұлы Елбасы Нұрсұлтан 

Назарбаевтың білім беру саласын 

үнемі назардан тыс қалдырмай, қолдау 

көрсетіп отыратынын айта келе бұл 

бағытта атқарылып жатқан істерге 

жан-жақты тоқталып өтті.

Жиынды ашып, жүргізіп отырған 

облыстық білім басқармасының бас-

шысы Ләззат Базарқұлова орта білім 

берудің мазмұнын жаңартуға қатысты 

ақпараттық түсіндіру жұмыстарының 

аясында өткізіліп отырған басқосуға 

келген ұстаздарға алғысын білдіріп, 

сөз кезегін вице-министр Эльмира 

Суханбердиеваға берді. 

Вице-министр білім беру саласын-

дағы негізгі өзгерістер жайлы тарата 

айтып берді. Атап айтқанда, біраз 

жыл дан бері жиі көтеріліп жүрген 

12 жылдық оқу жүйесі, бастау-

ыш сыныптардан бастап үш тілде 

оқуды енгізу, бес күндік оқу апта-

сын қалыптастыру мәселелері жай-

лы баяндады. Үстіміздегі жылдың 

бірінші қыркүйегінен бастап тәжірибе 

мектептерінде қазақ және орыс 

тілдерімен қатар ағылшын тілінде 

сабақ жүргізіле бастайтыны көптің 

көңілін күпті қылып жүргенін тілге 

тиек еткен ол, алдымен ағылшын 

тілінде дәріс беретін мұғалімдерді 

даяр лап алып, 2019 жылдан бастап бұл 

шара барлық мектептерге енгізілетінін, 

жүктеу/скачать 2,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: