қиын.  Бірақ,  әлі де  аз дәрежеде ол мәдениеттің материал-

жүлдыздармен, сүтқоректі жануарлармен, түлкілермен, крис- 

талдармен, жасушалармен, феномендермен, гамма-сәулеле- 

нумен жөне мэдениет элементтерімен айналысуы тиіс.

Біз психологияны мінез-күлықты зерггейтін ғылым және 

мәдениетті зертеуші ғылым ретінде мәдениетгануды ажыра- 

туға мүмкіндік беретін жэне осы ғылымның әрқайсысына 

зерттеудің шынайы,  материалды объектісін беретін талдау- 

ды үсынуды мүмкін деп санаймыз.

Ғылымда  бақылаушының  санасын  және  бақылаушы 

санасынан тыс өмір сүретін затгар мен қүбылыстарды, сырт|-| 

қьі ортаны ажырату қабылданған. Ғалым озінің сезім орган-, 

дары арқылы сыртқы дүниемен қатынасқа түсуі негізінде 

түйсік қалыптасады. Түйсік үғымға трансформациялана- 

ды.  Ойлау кезіндегі әртүрлі амал, төсілдер қолдану салда- 

рынан үғым алғьшіарттарды, болжамдар, қорытындылар мен 

т.б. қалыптастырады.  Бүл алғышарттардың, болжамдар мен 

қорытындылардың  ақиқаты  сыртқы  ортадағы  тәжіри- 

белермен тексеріледі  (Einstein A  1936:  350),  осылай ғылы- 

ми білім алынады.

Таным процесінде алғашкы қадам бақьілау немесе сырт-, 

қы дүниені сезім органдарының көмегімен қабылдау болып I 

табылады. Түйсік үғымға трансформацияланғаннан кейінгі 

келесі қадам — бақыланатьш затгар мен қүбылыстарды клас- 

сификациялау.  Сыртқы дүниенің заттары мен қүбылыста- 

ры алуан түрлі түр:  қышқылдар,  металдар, татсар,  сүйық- 

тар, сүтқоректілер, жүлдыздар, атомдар, болшекгер және т.б. 

сыныптарға топтасады. Қазір адамды зертгеуде оте маңыз- 

ды қүбылыстардың түтас бір тізімі  бар екендігі айқын бо­

лып отыр.  Бүл — символдық заттар мен қүбылыстар тізімі. 

Ғылымда  ашық  атауы  жоқ.  Таң қаларлық,  бірақ  шынды- 

ғында  осылай,  бүлай  болу  себебі  заттар  мен  қүбылыстар 

өрқашанда оз негізінде,  озіне тән қасиеттерге тәуелді түрде 

емес, тек белгілі бір контекстерде зерттеліп,  белгіленді.

Нәрсе озінше маңызды:  “Раушан — бүл раушан”.  Эре- 

кет бастапқыдан этикалық, экономикалық немесе эротика- 

лық әрекет болып табылмайды.  Әрекет дегеніміз — әрекет. 

Әрекет этикалық,  экономикалық немесе эротикалық кон­

тексте қарастырылғандықтан этикалық, экономикалық не­

месе эротикалық болады.  Мысалы, қытай фарфор вазасы — 

бүл  не,  ғылыми  зерттеу  объектісі,  онер  туындысы,  тауар 

немесе  соттың  істі  қарауындағы  айғақ  па?  Жауап  айқын. 

Затты  “қытай  фарфор  базасы”  деп  атау  оны  белгілі  бір

20

контекстке енгізуді білдіреді, ең алдымен былайша айту ке- 

пек еді:  “күйдірген саздан әшекейленіп жасалынған форма” 

немесе коммерциялық контекстте қарастырылуына байла­

нысты өнер туындысы ғылыми зерттеу объектісі немесе та- 

уар болуы мүмкін.

Енді символданған яғни, рәмізделген заттар мен қүбы- 

лыстарға  оралайық:  сөз,  тас  балты,  киелі  зат,  қайын  ене 

немесе сүтке қатынас, дүға айту, қасиетгі су бүрку, керами- 

калық ыдыс, дауыс беруге қатынасу,  қасиетті сенбіні сақ- 

тау, сонымен қатар, қоғам мүшесі ретінде адамға тән кейбір 

қабілеттер, әдеттер (жөне затгар)  (Tylors Е .В.  1913:  1).  Олар 

мәнді болғандықтан, мөн: адамның символдық қабілетімен 

байланысты затгар мен қүбылыстар.

Адамның символдау қабілетімен байлынысты затгар мен 

қүбылыстар астроносиялық, физикалық, химиялық, анато- 

миялық, физиологиялық, психологиялық жөне мәдениетта- 

нушылық төрізді түрлі контекстге  қарастырылуы  мүмкін; 

олар  өз кезегінде,  сәйкес астрономиялық,  психологиялық 

және мәдениетганушылық феномен бола алады. Ойткені адам- 

ның  символдық  қабілеттеріне  тәуелді  барлық  заттар  мен 

қүбылыстар біздің планетамыздагы тіршіліктің козі —  күн 

энергиясына тәуелді —  бүл астроносиялық контекст.  Осы 

заттар мен қүбылыстар адамда болатын анатомиялық, нервтік 

жэне психикалык процестерінің терминологиясьщца қарас- 

тырылуы  және  түсіндірілуі  мүмкін.  Сонымен  бірге,  олар 

адам ағзасымен озара байланысты, ягни, соматикалық кон­

тексте қарастырылуы және түсіндірілуі мүмкін.

Оларды адам агзасымен емес,  экстрасоматикалық кон­

тексте, яғни, басқа үқсас заттар жөне қүбылыстармен озара 

байлынысты қарастыруга болады.

Символданған затгар мен қүбылыстарды адам агзасымен 

өзара байланыста, ягни соматикалық контексте қарастырған 

жағдайда оларда мінез-қүлқы (жүріс-түрысы), ал мүны зерт- 

теитін ғылымды — психология деп атауға болады. Символ- 

данган затгар және қүбылыстар агзасымен емес, бір-бірімен 

озара байланыста қарастырылап және түсіндірілген жагдай- 

да біз оларды мэдениет деп, ал мүны зерттейтін гылымды — 

мэдениеттану деп атаймыз.

Бүл талдау кесте бойынша  1-суретте корсетілген.

Диаграмманың ортасында 0 1,02,03 жэне т.б. шеңбері бар 

Т

1

К  ағана орналасқан.  Бүл — адамның рэміздеу қабілетіне

21

тәуелді заттар мен қүбылы- 

старды  белгілейді.  Бүл  зат­

тар мен қүбылыстар шынайы 

дүниеде бар феномендердің 

белгілі бір сыныбын қүрай- 

ды. Өйткені, оларда бірыңғай 

белгілеу жоқ болғандықтан, 

біз оларға символатгар (рәміз- 

діктер) деген ат беруге баты- 

лымыз барып отыр. Біз жаңа 

терминді енгізудің жауапкер- 

шілігін түсінеміз.  Бірақ фе

1-сурет

номендердің осы  маңызды  сыныбына  атау  керек,  өйткені 

оны басқа сыныптардан бөлек

алып  белгілеу  қажет.  Егер  біз  физик  болсақ,  бүл  заттар 

мен қүбылыстарды, мысалы,  “гамма-феномендер” деп атай 

алар едік.  Бірақ біз физик емеспіз,  үсынылған термин грек 

әліппесінің  әріптері  атынан да  қарапайым деп  ойлаймыз. 

Үлгі: егер изоляциялау (айыру)  әрекетінің нәтижесін изо- 

лят (айырушы зат) деп атау қабылданған болса, онда адам- 

ның символдауға қабілеттілігінің қызмет етуі нәтижесін сим- 

волат деп атауға болады. Дегенмен, феномендердің осы сы- 

ныптарын дәл қандай сөзбен атау керектігіне шамадан тыс 

маңыз берудің қажеті жоқ.  Сірә,  ең жақсы атты ойлап та- 

буға болады. Бірақ, маған феномендердің осы тобының аты 

болуы өте маңызды болып көрінеді.

Адамның рәміздеу кабілетіне тәуелді заттар немесе қүбы- 

лыстар рәміздіктер оздігінше дербес болады, бірақ қандай бол­

са да бір контекстге қарастырылғандықтан,  олар айырықша 

мағынаға  ие болады.  Жогарыда атап көрсеткеніміздей,  олар 

астрономиялык контексте маңызды болуы мүмкін. Әрбір салт- 

жора  белгілі  бір  энергия  шығынын  қажет  етеді.  Күн  —  бүл 

энергияның екі негізгі көзі болып табылады. Бірақ адам тура­

лы гылымдарда екі негізгі соматикалық жөне экстрасоматика- 

лык контекст маңызды. Симюлатгарды адам агзасынан абст- 

ракциялану арқылы бір-бірімен озара байланыста немесе адам 

агзасымен озара байланыста қарастыруға жэне түсіндіруге бо­

лады. Өз ойымды мысалдармен түсіндіріп корейін.

Мен темекі шегемін,  сайлауларда дауыс беремін,  кера- 

микалық қүмыраны әшекелеймін, қайыненемнен қашқақ- 

таймын, дүга оқимын, откір жебелерді қайраймын.  Осы іс-

22

эрекеггіҢ әрбірі симводаумен (рәміздемен” байланысты, де- 

мек, әрбірі — символат. Мен ғалым ретінде бүл іс-әрекетгің 

(күбылыстың) әрбірін, өзіммен, ағзаммен немесе бір-бірімен 

өзара байланысты, менің ағзамнан тәуелсіз басқа символат- 

тармен байланысты деп қарастырамын.

Бірінші жағдайда,  мен рәміздікті өзімнің анатомиялық 

дене-бітіміммен:  мысалы,  қолдарымның білезік сүйектері 

қызметі мен қүрылысымен; көз жанарымның стереоскопи- 

ялық және түсті сипатымен, тілектеріммен, үмітгерімен, қор- 

қьшьпп және қиялдарыммен, әдет-гүрыптарыммен, сыртқы 

реакцияларымен және т.б. өзара байланыста қарастырамын.

Қайыненемнен  қашқақтағанымда немесе  сайлау бюл­

летени*  толтырғанымда  мен  нені  сезінемін?  Бүл  іс-әрекет 

туралы менің түсініктерім қандай?  Бүл іс-әрекеттердің жа- 

ғымды эмоциалды негізі бар ма, әлде үқыпсыз, ойсыз лезде 

орындала ма? Тағысын тағылар.  Бүл жерде әңгіме адамның 

мінез-қүлықтары  туралы  болып  отыр.  Бүл  —  психология 

ғылымы деп аталады.

Сонымен, дөл осылай іс-әрекетті (қүбылыс) гана емес, 

затты да қарастыруға  болады.  Саздан жасалган қүмыраға, 

тастан жасалған балтаға, керіп шегелеп тастауға, қуырылган 

шошқа етіне, вискиге, қасиетті суға, цементке менің қаты- 

насым  қандай?  Осы  заттардың  өрбірі  туралы  менің 

түсініктерім қандай жене мен осы аталған затгар және менің 

ағзам арасындағы озара байланыстың сипаты қандай?  Бүл 

заттарды адамның мінез-қүлықтары деп атау қабылданба- 

ған,  бірақ бүл  заттар  адам  мінез-қүлықтарының нақтылы 

түрде  корінуі  болып  табылады.  Адам  еңбегі  шақпақ  тас 

кесегін  тас  балтадан  ерекшелендіреді.  Балта,  ыдыс,  керіп 

шегелеп  тастау  немесе  сөнді  шаш  —  бүл  адамның  нақты 

іске асқан еңбегі.  Сонымен біз,  рәміздеуге тәуелсіз заттар- 

мен істес болып отырмыз жөне оларды адам ағазысмен озара 

байланыста қарасытрамыз.  Біз озара өрекетті ғылыми қара- 

стыру және түсіндірме беру — бүл психология.

Бірақ, рәміздіктерді адам ағзасынан тәуелсіз бір-бірімен 

озара байланыста қарастыруға болады. Қайыненемен байлы- 

нысты жагдайда, оган қатынасты басқа символаттармен не­

месе символат сыньштарымен, атап айтсақ, неке әдет-ғүрып- 

тарымен 

моногамия, полигиния, полиандрия, некеге түрған- 

нан кейінгі жүбайлардың түратын жері, жыныстар арасында 

еңбектің бөлінісі, тамақтану тәсілі, түргын үй сәулеті, мэде­

ни даму жэне т.б. эзара байланыста қарастырамыз.

23

Егер әңгіме сайлау туралы болса,  онда саяси ұйымдаі 

(тайпа,  үлт)  түрлерін  басқару типін  (демократиялық,  мс 

норхиялық,  фашистік),  жасы,  жынысы  мен  мүліктік жа 

дайын,  саяси  паритияларды  және  т.б.  назарға  алу  керсі 

Бүл  жагдайда,  біздің  рәміздіктер  мэдениет  —  мәдени< 

элементтері немесе элементтердің шоғырлануы,  институт 

тар,  әдет-ғүрыптар,  кодекстер жэне т.б. болады. Ал олард 

ғылыми зерттеумен мэдениеттану айналысады.  Бүл тек і< 

әрекеттерге гана емес,  жеке заттарға да қатысты.  Егер біз; 

кетпен қызықтырса, біз оны басқа символдармен экстрасс 

матикалық түрғьща озара байланыста қарастырамыз: тама 

табу үшін қолданылатын басқа еңбек қүралдарымен, қазбі 

таяқ  немесе  соқамен;  немесе  еңбекті  жыныстық  бөл) 

дәстүрімен;  мәдениеттің  даму  деңгейімен  және  т.б.  Біз, 

компьютер жэне математика дамуының дәрежесі, техноло 

гиялық  даму  деңгейі,  еңбек  бөлінісі,  оны  пайдаланаты: 

элеуметгік институт (корпорация, әскери бөлім, астрономи 

ялық лаборатория) жөне т.б. арасындағы байланыс қызық 

тыруы мүмкін.

Сонымен, адамның рәміздеу қабілетгеріне тәуелді затщ 

мен кубылыстар түрлерін зертгеуге екі түрлі ғылыми ыңғаі 

бар  екендігі  анық.  Егер  біз  оларды  адам  агзасымен,  яғнг 

соматикалық контексте озара байланыста қарастырсақ, ондо 

заттар мен қүбылыстар біз үшін адамдық мінез-қүлық,  a

j

. 

біз психологиямен айналысамыз. Егер біз оларды адам ағза- 

сына  тәуелсіз,  яғни  экстрасоматикалық  контексте  өзара 

байланыста қарастырсақ, онда заттар мен қүбылыстар мэде­

ниет —  мэдениет  элементтері  немесе  мэдениет сипаттары 

болады, ал біз мэдениеттанумен айналысамыз.

Адам психологиясы жэне мэдениеттану зерттеу объектісі 

ретінде бір феномендерді:  адамның символдауға —  (рәміз- 

деуге)  қабілеттеріне тэуелді түсініктер мен қүбылыстарды 

алады. Бүл екі ғылым бір-бірімен бүл феномендер зертгелетін 

түрлі контекстермен ерекшеленеді. Заттар мен қүбылыстар- 

дың, создердің өзгеше сыныбына қатынасы бойынша үқс ас 

талдауды бірнеше ондаған жылдар бүрын лингвистер жасады.

Сөз адамның символдауға қабілетіне тәуелді зат (дыбыс, 

дыбыстар немесе белгілер комбинациясы) немесе іс-эрекет 

болып табылады. Сөз озіне бара-бар, бірақ,  сэзге ғалымд îp 

екі түрлі контекстерде:  соматикалық немесе  органикалық 

және экстрасоматикалық немесе экстраорганикалық қызы

24

гушылык тудырады.  Бұл айырмашылықты La Langue жэне 

La  parole  немесе  сөйлеу және тіл  терминдерінде  бейнелеу 

қьібылданған.

Соматикалық контексте сөз адамның мінез-қүлықтары- 

нын түрін, мәнерін корсетеді.  Соматикалық контексте сөзді 

ғылыми зерттеу сөйлеу психологиясы (физиология, мүмкін 

анатомия элементгерімен). Бүл ғылым сөздер мен адам ағзасы 

арасындағы байланысты: сөздің жасалуы, сөздің мөн-мағы- 

насы, созге қатынас, сөзді қабылдау және сөзге жауап қай- 

тару және т.б. қүрастырады. Экстрасоматикалық контексте 

соз адам ағзасьша тәуелсіз бір-бірімен өзара байланыста қара- 

сытырылады. Мүнымен лингвистика яғни, тір туралы ғылым 

айналысады.  Фонетика, фонемика, синтаксис, лексиколо­

гия,  грамматика, диалектология, тіл тарихы жэне т.б. — бүл 

лингвистика гылымының түрлі аспектілері,  эмфаздары.

Осы екі гылым арасындагы айырмашылықты аныгырақ 

көрсету үшін  екі  кітапқа:  Уолтер  Б.  Пилсбери  жэне  Кла­

ренс J1.  Мидердің  “Тіл  психологиясы”  (“The  Psychology of 

language”  by  Wolter  B.Pillsbury  A.Clarence  Lmeader  N.Y., 

1928)жэне Леонард  Блумфилдтердің  “Тіл”  (“Language”  by 

Leonard В  .  Loorafield N. Y.,  1933) жүгінеміз. Бірінші кітапта 

біз “Сөйлеу мүшелері”,  “Созге тартылган сезім мүшелері”, 

“Сөздегі  металдық  процестер”  атты  тарауларды  табамыз. 

Екінші кітаптан біз “Фонема”,  “Фонетикалық қүрылым”, 

“Грамматикалық формалар”, “Сөйлем типтері” жөне т.б. атгы 

тарауларды табамыз. Екі гылым арасындагы айырмашылықты 

2-суретте корсетеміз.

1  жэне 2-суретгер жалпы алганда үқсас.

Екі суретте адамның рәміздек қабілетіне төуелді заттар 

мен қүбылыстар белгіленген.

1-суретте жалпы сынып:  символаттар белгіленген;  2-су- 

ретте 

жалқы сынып: соз (символаттар сыныбына кіретін) 

белгіленген.  Екі жағдайда біз қарастыру және түсіндірме

жасауды бір жагынан, сомати- 

калық  контексін,  ал  екінші

о , 

жагынан, экстрасоматикалық 

^  

контексін  белгілейміз.  Екі

Г1  жагдайда екі түрлі ғылым қа- 

растырғанда.  Олар:  адамның

о4  мінез-қүлықтарының немесе

о,  сойлеу психологиясы, мэдениет 

немесе тіл туралы гылым.  Со-

25

нымен,  мэдениет экстрасоматикалық түрғыда қарастыры- 

латын  адамның символдауға  қабілетіне төуелді заттар мен 

қүбылыстардың сыныбын көрсетеді.  Бүл анықтама мэде­

ниет антропологиясын сезілмейтін,  еленбейтін және онто- 

логиялық түрғыда жоқ  абстракциялардан  қүтақарды.  Со­

нымен  бірге,  бүл  анықтама  мэдениет  антропологиясын 

зертгеудің шынайы, материалды, танымдық пәнімен қамта- 

масыз етеді.  Өйткені ол мінез-қүлық жэне  мэдениет,  пси­

хология туралы гылым жэне мэдениет туралы гылым ара- 

сында анық шек қояды.

Ғылымның зерттеу нысаны бейнебір контекстегі заттар 

түрі емес, нақты заттардың озі болуы тиіс.  Міне, бүл маған 

қарсылардың сөзі.  Маган олар атам —  бүл атом,  сүтқорек - 

тілер бүл — сүтқоректілер және бүл аталғандар контексткс 

тэуелсіз түрде физика жэне зоологияның зерттеу объектіс. 

болады деп  айтады.  Онда  неліктен,  мэдени  антропологи*: 

бейнебір контекстте айқындалатын зерттеу объектісін алуь: 

керек? Бірінші қарағанда, бүл көңілге қонымды дәлел, бірак, 

шьш мэнісінде дәрменсіз дэлел. Ғалым эрқашанда феноменді 

түсіндіруге  үмтылады.  Феноменнің  айрықша  маңызы дәл 

осы  контексте  жиі  кездеседі.  Тіпті,  дәл  гылымдар  ішінде 

ағзаларды нақты контексте зерттейтін гылымдар бар.  Мы­

салы, паразитология жануарлар элемінде белгілі рол ойнай- 

тын агзаларды зерттейді. Адам мен мэдениеттің өзара қаты-| 

насы саласында біз маңызы мен магынасы өзіңде емес, олар 

қарастырылатын  контексте  маңызы  көрінетін  заттар  мен 

қүбылыстардың  ондаган  мысалын  табамыз.  Жануардьщ 

белгілі  бір түрінің,  мысалы,  еркегінің  өз  атауы  бар.  Бірақ 

еркек — бүл еркек,  бірақ қүл емес;  ол белгілі бір контексте 

қүл болады.  Бүл тауарларга қатысты көрінеді.  Бидай жэне 

мақта — түтынушылық қүндылыққа ие заттар.  Бірақ бидай 

мен мақта — копи аборигендерінің мәдениетінде сату үшін 

өндірілген тауарлар-заттар ретінде қарастырылмады.  Бидай 

жэне мақта тек нақты элеуметгік-экономикалық контекст- 

ке енгеннен кейін тауар болды. Сиыр бүл сиыр, бірақ сиыр 

контекстке айырбас қүралы, ақша, ал басқа бір контексте — 

азық-түлік,  үшіншіде  —  жүк көтерген  күш  (Картрайт си- 

ырды  өзінің  механикалық тоқыма  станогының  моделінде 

жүк кэтергіш  күш  ретінде  қолданады),  төртіншіде  — діни 

табуының  объектісі  (Үндістан)  жэне  т.б.  Сиырды  гана 

зертгейтін гылым жоқ. Бірақ айырбас қүралын, жүк көтерііш

K V i i r r i ,  

діни табыну объектілерін зерттейтін ғылым бар.  Бүл 

ғьілымның әрбір сиырды зерттей алады.  Сонымен,  экстра- 

соматикалық контексте символдық заттар және қүбылыс- 

тарды зерттейтін ғылым бар.

Мәдениеттің тұрған жері

Егер біз мәдениетті бізді қоршаған дүниеде өмір сүретін 

шынайы заттар мен қүбылыстардың жиынтығы ретінде ай- 

қындасақ,  онда  мәдениеттің  орналасқан,  яғни туған  жері 

қандай екендігі туралы сауал туындауы даусыз. Жауап мы- 

нандай: мәдениетті қүрайтын заттар мен қүбылыстар уақыт 

пен кеңістікте орналасады.  1)  адам ағзасында (идеялар,  на- 

ным-сенімдер,  эмоциялар,  қатынастар);  2)  адамдардың 

әлеуметтік өзара әрекетінің процестерінде;  3)  адам ағзасы- 

нан тыс, бірақ адамдар арасындагы әлеуметті өзара өрекетгің 

үлгілері шегінде болатын материалды объектілерде (балта- 

лар, фабрикалар, саздан жасалған ыдыстар).

Бүл кестелік түрле 3 суретте көрсетілген.

Сіз бүрын мэдениет экстрасоматикалық феномендерден 

түрады деп  айтыңыз. Ал  енді,  мэдениет бір жағынан адам 

ағзасының ішінде болады деп болжайсыз деп,  маған карсы 

шығуы  мүмкін.  Бүл  қарама-қайшылық емес  пе?  Жоқ бүл 

қайшылық емес, бүл түсінбеушілік.

Біз шынын айтқанда, мэдениет экстрасоматикалық зат­

тар мен қүбылыстардан түрады деп айтқан жоқпыз.  Біз мэ­

дениет экстрасоматикалық контексте қарастырылатын зат­

тар  мен  қүбылыстардан түрады деп  айттық.  Бүл  мүлде  әр 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: