дың терминдерімен айқындалады

мөдениет” мәтініне назар аудару көрсеткендей, Тайлорға дәл 

осындай ыңғай тән.  Бүл ыңғайды биологиялық емес бағыт- 

тың антропологтарының бәрі дерлік қолданды.  Олар дала- 

лық зерттеулер кезінде не зерттеді жене өз монографияла- 

рында  нені суреттеп  баяндады?  Символдауға бейім  нақты 

өмір сүруші затгар және қүбылыстарды зарттеп, баяндайды. 

Сезілмейтін, танылмайтын, еленбейтін антолошялық түрғьща 

жоқ абстракцияларды зерттедім деп біреу айта қояр ма екен? 

Әрине, далалық зертгеуші соматикалық контексте затгар мен 

қүбылыстарға қызығушылық танытуы мүмкін, бүл жағдай- 

да ол психологияны зерттейді (егер соматикалық контексте 

создерге ынта қойып қызықканы тәрізді). Антропологияда 

зертгеудің түтас спектрі бар: анатомиялық, физиологиялық, 

генетикалық, психоаналитикалық жөне мөдениетганушылық.

Бірақ бүл психология мәдениеттанудан түбегейлі түрде 

еш айырмашылығы жоқ дегенді білдірмейді.  Біздің мақала- 

мыздың негізгі тезистері жаңашыл емес.  Бүл антропология- 

лык  дөстүрден  мүлде  болектену  емес.  Керісінше,  шын 

мөнісінде бүл негізін Тайлор қалаған жене коптеген антро- 

пологтар жалгастырған дөстүрге оралу.  Біз бүл дәстүрге дөл 

вербальды анықтама ғана бердік.

Ескертулер

1.  Мәдениетке  абстракция  ретінде  қараудың  алғашқы  үлгі- 

лерінің  бірі  Мердокта  бар:  “Мэдениет  адамның  мінез-қылық- 

тарындағы қоршаган шынайылықтың жай  абстракциясы болып 

табылады”.

2.  Бүл  мэселеге  “Мэдениет  туралы  іылым”  атгы  және  ғы- 

лымдағы  кейбір  мақалалар  арналған:  “Адам  мінез-құлқының 

мәдениеттанушылық немесе психологиялық интерпретациясы”, 

“Сананың  мәдени  детарминанттары”,  “Кемеңгер:  заңдылық 

жэне  кездейсоқтық”,  “Эхнатон:  Үлы  адам  немесе  мэдени про­

цесс”,  “Инцестке  тиым  жэне  оның  анықтамасы”  және,  тағы 

басқалары  (“Lulturological  VS  Psyhological  Jnterpvetations  of 

Human Behavior”,  Causes and Jncidence”, Jkhnaton: Fhe Jreat Man 

vs  the  lulture  lrocess”,  The  Definition  and  Prohibition  of Jncest”).

3.  Крлбер  мен  Клакхонның  “Мэдениет:  сыни  шолу”  деген 

еңбегі  (Culture  a  kiticalrevieue  etc”),  (White  L.A.  1954:  464-465). 

Осы  уакыт шамасында Хаксли:  “Егер  антропологияны  ғыльіми 

деп  санасақ,  онда  антропологгар  мәдениетті  философиялық  не­

месе метафизикалық, не абстракция ретінде, не таза субъективтік 

терминдерде анықтамау керек. Антропологгар мәдениетті гылы- 

ми  эдістермен  зерттелінуі  мүмкін,  уақыт  пен  кеңістікте  отетін 

феномендальды  процесс  ретінде  анықтау  керек”  (Hukley  J  .S. 

1955:  15-16),  — депжазды.

44

л

  “Барлык жаратылыстану ғылымдарының негізі субъектінің 

„ 

т ә у е л с і з  

сыртқы  дүние  туралы  түсінік  болып  табы-

түИС »  __ деп жазады Эйнштейн (Einstein A.  1934:  60).

Пт\

  'эйнінтейннін  пікірінше,  гылымдагы  ойлау  “үғымдармен 

н и и у л я ц и я  

жасау, олардың арасында белгілі бір функдиональ- 

ма,\аты н астар д ы   колдану  жэне  осы  үғымдармен  сезімдік 

төжірибені  үйлестіруі  білдіреді”  (Einstein  A  1936:  350).  Бүл  ма- 

калада 

Эйнштейн  ғылыми  ойлау  процесінің  ерекшеліктері  ту- 

ралы  көп толғанысқа түседі.

6  “Symboling”  терминінің  астарынан  біз  зат  немесе  іс-эре- 

кетке белгілі бір мағынаны түсінемЬ:  Сонымен бірге,  басқа біреу 

берген  осындай  мағынаны  үғынып-қабылдау  деп  білеміз.  Бүл 

қасиетгі су мысалында  көрнекі  суреттеледі.  Қасиетгілік  белгісін 

суга  адам  берген  және  бүл  қасиеттілікті  тек  адам  гана  түсіне 

алады.  Символдық  процестің  анағүрлым  ерекше  және  маңызды 

формасы  анык  сөз  болып  табылады.  Символизация  шығу  тегі 

сезімдік емес  мағыналарда  бағдарланудың өзіндік тәсілі  болады, 

ягни қасиетті су төрізді мағыналар тек сезім органдарымен қабыл- 

дана алмайды. Символдау — бүл мінез-қүлықтың түрі. Бүл мінез- 

қүлыкка  тек  адамға  ғана  қабілетгі.  Бүл  мәселені  біз  томендегі 

мақалаларда  егжей-тегжейлі  қарастырдық:  “Символ  (Рәміз)”, 

“Адам мінез-қүлықтарының қайнар көзі жөне негізі”  (The symbol 

the  original and  Basis  of Human  Behavior”),  (Philosophy of Science 

vol  7,  3451-463,  1940).  “Мэдениет  туралы  гылым”  жинагында 

кішігірім  қысқартулармен  қайта  бастырылган.

7.  Бізден:  “Жебені  үштау  символикалық  мінез-қүлықпен 

қалай  байланысты  болады?”  деп  сүрауы  мүмкін.  Бүл  сүраққа 

мен  “Приматгардың  еңбек  қүралын  қолдануы  туралы”  (On  the 

use of Tools by  Primates”).  Journal of Comparative  Psychology Vol. 

34, pp.369-374,  1942).  макаламда жауап бердім.  “Мэдениет тура­

лы  гылым”  жинагында  қайта  басылган.  Адам  мен  жануарлар- 

дың еңбек қүралын қолдануы — мүлде түрлі процестер. Бүл айыр- 

машылық  адамның  символикалық  қабілетімен  түсіндіріледі. 

j 

В.  “Ғылыми  процесс”  —  бүл  да  мінез-қүлық  түрі.  “Ғылым 

мінез-қүлық түрі ретінде”  атты мақаламды (Science is  Sciencing. 

Қараңыз.  / /   Philosophy of Science,  vol.  pp.  369-389,  1938)  Мэде­

ниет туралы гылым”  жинагында  қайта  басылган.

9.  Контексттің  маңызын  әйелге  деген  қатынас  тамаша 

суреттсйді:  бір  эйелді  ана  ретінде  ардақтайды  және  қайын  ене 

ретінде  сөгеді.

10.  “Фердинанд  де  Соссюр  бойынша,  адамның  сойлеу 

мәнерің  зертгеумен  бір  емес,  екі  гылым  саласы  айналысады... 

Десоссюр тіл  (la parole) жэне  сөйлеу  (la parole)  арасында айқын 

Щек  жүргізіледі.  Тіл  —  әмбебап  категория,  ал  сэйлеу  (сэз)  — 

сө“Се"ДаРа  ^индивиДУальДы)  (Cassirer  Е  1944:  122).  Тіл  мен

Илеудің  Соссюрлік бөлуі жайлы  Кассирердің  пікіріне  сілтеме

45

жасаған Хаксли  біріншіні  (тіл)  “Грамматика және  синтаксистің 

супериндивидульды  жүйесі”  деп  атайды,  ал  соңғысын  (сөйлеу) 

“Сөздер  және  нақты  индивидтермен  әңгімелесудің  тәсілі”  деп 

атайды.  Әрі  карай  ол  үқсас  айырмашылықты  “біз  мэдени  іс- 

әрекеттің  кез  келген  саласында  юриспруденцияда..,  өнерде, 

өлеуметтік  қүрылымда,  ғылымда  байқаймыз”  (астын  сызған 

Уайт).  (Huxley ZS  1955:  16),  — депжазады.

11. Сепирдің пайымдауынша,  “Мэдениет — индивидгер және 

мағыналар  әлемнің  өзара  өркеттесуінде  орналасады.  Әрбір  ин­

дивид езара  әрекетгесуге  катысуынан  парықсыз түрде  абстрак- 

цияланады”  (Sapir E.1932: 236).  Бүл пікір біздікіне  үқсас.  Біздің 

пікірімізде  материальды  мэдениет  көзден  таса  қалғанын  есте 

үстаған  жөн.

12.  Американдық мектептің антрополога  “мэдениет”  неме­

се “социомөдени жүйе” терминін қолданатын жағдайда, “қоғам” 

терминнің  қолданған  Дюркгейленің  пікірі  өзгеше.  “Қоғам  тек 

индивидтерден  қүралды  деу  дүрыс  емес,  қоғамға  күнделікті 

омірде  мэнді  рөл  ойнайтын  материальды  объекгілер  кіреді”. 

(Durkheim Е.  1951:  313-314).  Ол мысал ретінде үйді, еңбекқүра- 

лын, механизмдерді жэне т.б. атайды. “Сонымен, элеуметтік эмір 

материалды  объекгілердің  төңірегінде  түзіледі”.

13.  Макс  Глакман  “қүрылымды  Уайт  мэдениетгі  реифика- 

циялағандай реификациялайды,  — деп жазады Мердок (Murdock 

J P.  1951: 470).  “’’Уайт реификациядайды, кейде тіпті мэдениетті 

аса дәріптейтіндігін Стронг та сезеді”.  (Strong Wm D.  1953:  392). 

Қараңыз.  Herrick С. J.  1956:  196.

14.  “Эрине,  мәдениетгің  осы  қүбылыстары  тірі  адамдарсыз 

эмір  сүре  алмас  еді...  Рухтар  немесе  елестер  сияқты  мэдени 

белгілер бір-бірімен келісіп саяхатжасамайды”.  (Whete L. А.”Тһе 

science  of lulture”)  р  99-106.

15.  Қараңыз.  White L. A. The science of lulture, pp  596-598.

16.  Қараңыз.  “Мэдениет туралы гылым”  жинагындагы

“Мэдениет  туралы  гылым”  (“The  science  of  lulture”)  жэне

“Еылым  сферасының  үлғаюы”  (“The  Expansion  of the  Scope 

j f  

Science”)  атты  мақалаларым.

17.  Жүз  жылдан  көп  бүрын  Карл  Маркс:  “Адам  дәлме-дәл 

магынасында  zoon  politicon,  адам  қарым-қатынас  тэн  жануар 

гана емес,  сонымен бірге,  адам тек қогамда гана ерекшеленетін 

жануар.  Қогамнан  тыс  жекеленген  жалгыздың  өндірісі,  бірге 

өмір  сүруші  жэне  бір-бірімен  қарым-катынас  жасаушы  инди- 

видумдарсыз тілдің дамуы  сиякты сандырақ”.

Қогамдық жануар.  (Аристотель “Саясат”). Түпнүсқада грек- 

ше  -   автордың ескертпесі.

Аударма  Маркс  К.  Кіріспе:  (Экономикалық  қолжазбалар, 

1857—1859 жыл).  / /  Маркс  К.  Энгельс Ф.  Шыгармалар.  2-ші ба- 

сылым.  Т.12.  710-бет Автордың ескертпесі.

46

Джордж П.  Мердок

МӘДЕНИЕТТІҢ ТҮПКІЛІКТІ  СИПАТТАМАСЫ*

Кросс мэдени зертгеулер барлык адамзат мәдениетгерінің 

көптүрлілігіне  қарамастан  олардың  негіздерінде  көптеген 

уқсастыктары бар және мәдениеттің осындай жалпы түста- 

рын ғылыми түрде талдауға болады деген пікірге сүйенеді. 

Оның айтуынша мәдени зерттеулердің теориялық бағдарла- 

рын негізгі жеті бағытта айқындауға болады.  Оларды жаңа- 

лык деп атауға болмайдьі, өйткені, осылардьщ бәріне коптеген 

қоғамтанушылар, қосылады.

1.  Мэдениет үйрету аркылы беріледі. Мэдениет инстинктілі 

емес, туғаннан берілмейді жэне биологиялық жолмен дары- 

майды.  Ол дағдылардың жиынтығынан,  яғни,  әрбір  адам- 

ның туғаннан бастап барлық өмір жолында үйрену арқылы 

жинақталған  эсер  ету  әдістерінен  түрады.  Әрине,  мүндай 

түсініктемені тоталитарлық мемлекетгерде еңбек ететіндерден 

басқа барлык антропологгар қолдайды. Бірак та мүның кейде 

айқын үғыныла берілмейтін бір салдары бар.  Егер мэдениет 

үйрету арқылы берілетін болса,  онда ол осы уақытқа дейін 

психологтар үқыпты түрде толық зерттеген үйретудің заң- 

дарына  бағынуы  керек.  Үйрету  қағидасының  негізі  әрқа- 

шан  бірдей  жэне  ол  адамзат  баласына  гана  емес,  сүт- 

қорекгілердің қомақты болігіне де қолдануға келеді.  Сон- 

дықтан да, үйрету арқылы берілетін барлық мэдениеттерден 

осындай әмбебап жалпы себептердің бейнесі ретінде кейбір 

біртетілік белгілерін табуға болады.

2.  Мэдениет тәрбиемен сіңеді. Барлық жануарлардың үйре- 

нуге қабілеті болса да, тек адамдар ғана жинақталған дағды- 

ларын  белгілі  бір  шамада  өзінің  үрпақтарына  бере  алады. 

Біздер  итті  қолға  үйретіп,  эр  түрлі  айлакерлік  амалдарға 

машықтандыра аламыз жэне мөдениетгің басқа да дэндерін 

себе аламыз,  бірақ,  ит осыны ешқашан күшіктеріне дарыта 

алмайды.  Иттер  өз  түрінің  тек  биологиялық  мүраларын 

қабылдайды,  осыған  тәжірибемен  жинақталған  дағдылар 

Қосылады.  Осы  түста  адам  өзіне  берілген  қайталанбас 

мүмкіндігі  үшін  тілге  қарыздар  болып  саналады.  Әйтеуір

G.  P. 

M urdock.  Culture  and  Society.  Pittsburgh,  1965, 

p. 

80- 86.

47

адамдар үйренген дағдыларының көпшілігі ана арқылы ба- 

лага, үрпақтан-үрпаққа өтеді және ол уақыт өте келе түрақга- 

нып,  жеке  адамнан  алшақтайды,  сонан  соң біздер  барльіқ 

дағдылардың  жиынтығын  “мэдениет”  деп  атай  аламыз. 

Мүндай анықтама да антропологгар арасында кеңінен та- 

ралған,  бірақ оның салдары жеткілікті түрде бағаланбаған. 

Егер мэдениет тәрбие арқылы сіңірілетін болса,  онда бар­

лык  мөдениеттерде  тәрбие  үрдісінің  жалпы  іздері  болуы 

керек. Төрбие дегеніміз техникалық дағдылар мен білімдерді 

беру ғана емес, сонымен қатар баланың табиғи жануарлық 

импульстерін әлеуметтік өмірге бейімдеу үшін ретке келтіру 

болып саналады.  Психологиялық талдау деректеріне кара- 

ганда, мінез-қүлықта баланың болашақ түлгалық дамуын 

анықтайтын,  оның  алгашқы  омір  жолдарында  бүл 

им- 

пульстердің байланысын қайта багытталуына комекші амал- 

дарды бейнелейтін,  кейбір үнемі орын алатын қасиетгердің 

корінуі айқын екеніне күмән жоқ.  Мысал ретінде көбінесе 

әм бебап   болып  саналатын  отбасымы здагы  инцестке 

тыйым салуды келтіруге болады.

3. 

Мэдениет әлеуметті. Мэдени дагдылар уақыт бойында 

тәрбие арқылы берілетін болған соң гана сақталып қалмай- 

ды,  сонымен  қатар  оның  әлеуметтік жагы  да  бар.  Өзгеше 

айтқанда,  олар  үйымдасқан  қогамдарда,  үйымдарда  омір 

сүретіңцердің қодданысьщца больш, элеуметгік себепшілердің 

эсерімен салыстырмалы түрде оздерінің бірқалыптылығын 

сақтайды.  Қысқаша айтқанда,  бүл топтық дагдылар.  Әлеу- 

меттік топтың мүшелеріне тэн дагдылар осы топтың мэде- 

ниетін қүрайды.  Осындай түсінікті антропологгардың бар- 

лыгы  болмаса  да,  копшілігі  қолдайды.  Мысалы, 

Лоуи 

бойынша,  “нақты мэдениет практикалық лайықтылыгына 

қарай бөлінетін зерттеудің жасанды бірлігін қүрайды...  Эт­

нолог  үшін  тек  бір  гана  табиги  зерттеу  бірлігі  бар,  ол  -  

барлық жердегі адамзатгың барлық уақытгагы мэдениеті...”1.

Автор бүл түжырымдаманы қабылдаудың мүмкін еместігін 

айтады.  Оның  көзқарасынша,  нақты  әлеуметтік  топтагы 

үжымдық немесе ортак дагдылар — “жасанды зертгеу бірлігін” 

емес,  табиги  бірлікті,  ягни,  мэдениет  жэне  субмәдениетгі 

қүрайды — ал мүнда эңгіме отбасы, ауыл немесе тайпа тура­

лы болсын,  одан тәуелсіз.  Мүны терістеу дегеніміз антропо-

1 R.  Н.  Lowie.  The  history o f Ethnological Theory.  N.  Y.,  1937,  p.  235-236.

48

«■Я социология енгізген қомақты үлестен бас тарту бо- 

Л°  

?«ялалы  Егер  мэдениет  әлеумеггі  болса,  онда  оның 

лы п “ ";коғам тағдырына тәуелді,  сондай-ақ,  осы уақытқа 

S h  д а ш ш  және зертгеуге болатъш барлық мэдениеиердщ 

S i P   үқсастыктары  байқалуы  тиіс,  себебі,  олардың  бәрі 

каүымдастықтың тіршілік етуін қамтамасыз етуге тиіс бола- 

тын  Осындай мэдени универсалийлер арасынан  біздер топ- 

т ы

к '

ауызбіршілік сезімін,  әлеуметтік бақылау  механизмін, 

айналадағы жаудан қорғануды үйымдастыру және халықтың 

өсімін қамтамасыз етуді айта аламыз.

4. 

Мэдениет идеационды.  Мэдениетті қүрайтын топтық 

эдеттер  белгілі  бір  деңгейде  идеалды  қағидалар  немесе 

тәртіптердің үлгілері  ретінде  бекітілген.  Әрине,  қалыптан 

тыс жағдайлар да  бар.  Мысалға,  грамматикалық  ережелер 

топтың тілдік эдеттерінің корінісі болып,  соған байланысты 

мэдениет  саласына  жататын  болса  да  тек  аз  шамада  гана 

саналы түрде түжырымдалады.  Сонда да, эрбір дала антро- 

пологы үшін көпшілік адамдардьщ оз мэдени қағидаларын 

зор дэрежеде үғына алғанын корсетіп,  оларды жеке бастың 

әдеггерінен ажыратып, түжырымдап жэне эр түрлі жагдай- 

ларға қарамастан осы қагидалар жөнінде толықтай маглүмат 

беруге қабілетті екені белгілі. Демек,  шектеулі түрде мэде- 

ниетгі  идеационды  қүрьшым  ретінде,  ал  оның  қайсыбір 

бөлшегін топ мүшелерімен дэстүрлі түрде қолдап,  қабылда- 

нган, белгілі бір мінез-қүлық түрінің (сыртқы, ауызша және 

байыпсыз)  белгілі бір  прецендентіне сэйкес  келуі  керектігі 

жөніндегі идея ретінде2 түсінуі керек.  Бүл идеалды қагида- 

ларды  шынайы  мінез-қүлықпен  шатастыруга  болмайды. 

Әрбір  болек  жагдайда  жеке  адамның  мінез-қүлыгы  оның 

агзасының сол кездегі күйіне (ішкі түрлеріне) жауабы жэне 

бастан кешіріп отырган оқиганы қабылдауы болып табыла­

ды. Сондай- ақ, ол табиги түрде өзінің қалыптасқан эдетгерін,

Бихевиористік  психологиялық  козқарас  бойынша,  идея дегеніміз 

әдеттердің ерекше  түрінен  артық емес,  сыртқы  бүл-шық  ет  реакцияла- 

рының  орнына  имплицитті  тілдік  немесе  рэміздік  мінез-қүлыққа  жау­

ап  қаитаруға  әуестік.  Оның  негізінде  жатқан  механизмдер,  мысалға, 

Y 

рену 

егер  пара-пар  болмаса  да  —  уқсас.  Демек,  біздің  тортінші 

ежемізді  монісі  жагынан  “мэдениет  үйрену  арқылы  беріледі”,  — де- 

Tvre 

ІРШШ1 еРежеге түйістіруге жоне оның кездейсок жағдайы деп корсе- 

маны  ° ЛаДЫ'  ^*Рак"  адамдағы  рәміздік,  осіресе  тілдік  мінез-қүлықтың 

пі  ■

 

°РЫН  алуына  орай  біздер  модениеттің  идеациялығы  туралы 

РДі 

өлек  ереже  етіп  талқылауды  артық  көрдік.

49

20ц

соның ішінде мэдени өдеттерін ұстануға бейім, бірақ больщ 

жатқан оқиғаның талаптары да, табиғаты да оны ірілі-үсақ- 

ты ауытқуларға итермелеуі мүмкін.  Сонымен,  мінез-қүлық 

мәдениеггің ізінше жүрмейді екен, ал мәдениеттің өзі оның 

анықтаушы,  қозғаушы  күші  болып  қана  табылады  екең. 

Эрине мәдени қағидалармен қатар, мінез-күлық қағидала- 

ры да бар, бірақ бір айырмашылығы сол,  оларды тек стати- 

стикалық өдіспен анықтауға болады. Осы жөнінде антропо- 

логгар мен әлеуметтанушылар арасында қателіктер туындап 

жатады.  Егер алғашқылары осы күнге дейін негізінен идеал­

ды қағидалармен, немесе үлгілермен айналысып келсе, онда 

осы  қоғамдағы  әлеуметтанушылар  әдетте  шынайы  мінез- 

қүлықтың статистикалық қагидалары туралы ғана айтады, 

себебі олар мәдениетпен түтас таныспыз деп ойлайды. Де­

мек,  “Мидцлтаун”3  төрізді  қоғамдық  зерттеулер  және  эт- 

нографиялық монографиялар салыстырылса да, олар шын- 

дығында әртүрлі багытта орналасқан.  Мэдениет қаншалық- 

ты идеационды болуына қарай барлық мәдениетте де жөй 

ойлау  барысын  басқаратын  әмбебап  зандардан  шыгатын 

белгілі бір үқсастықтар болуы керек. Мысалға, бүкіл әлемдегі 

магия қағидаларынан белгілі бір үқсастықтар табамыз.

5. 

Мэдениет қанағаттандырады. 

Мэдениет эрқашан да 

түпкілікті биологиялық қажетгіліктерді, сондай-ақ кейіннен 

олардың негізінде туындайтын қажетгіліктерді де қанағат- 

тандырады.  Мэдениет элементтері — бүл адамның сыртқы 

табиги әлеммен жэне өзінің бауырластарымен қарым-қаты- 

настагы  талаптарын  қанагаттандырудың  тексерілген 

үйреншікті эдістері4.  Бүл түсінік қазіргі “ынталандыру және 

реакция”  психологиясынан туындаган шарасыз түйін.  Мэ­

дениет дагдылардан қүралган, ал психология бойынша, даг­

дылар тек қанагаттандыру болса гана өмір сүреді.  Қанагат- 

тандыру дагдыларды бекітіп, жаңгырта түседі,  ал қанагат- 

тандырудьщ болмауы дагдылардың әлсіреп, жогалуына альш

3  “Миддлтаун”  (“Ортаңғы  қала”)  —  20-30-шы  жылдардағы 

А Қ Ш - т а  

ерлі-зайыпты  Р.  С.  жэне X.  М. Линдтер жүргізген  қалалық бірлестіктер 

туралы  эмпирикалық  зерттеулердің  атақтыларының  бірі.

4  Жалғыз  ерекшелігі  өлу  немесе  түп-тамырымен  қүру  үрдісіндегі 

мэдениет  элементтеріне  сәйкес  жеке  жөне  уақытша  өдеттер  болып 

табылады.

үішн 

ә р і

1

 

„

ІШ қанағаттандыру аурасымен қоршалған жағдаида ғана

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: