«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц

МаДЕНи 

МҮРА

«Мәдени  мұра» 

М емлекеттік бағдарламасыныц 

1

  кітап сериялары 

Қазақстан Республикасыныц 

түцғыш Президента 

Нүрсұлтан Назарбаевтыц 

бастамасы бойынша шығарылды

“Мәдени мүра” мемлекеттік бағдарламасынын 

кітап сериялары

Бас редакциясының алқасы

Тасмагамбетов И.  Н.,  бас редактор 

Тәжин М. М.,  бас редакгордың орынбасары 

Тәуекел  С.  T., жауапты хатшы

Әбділдин Ж.  М. 

Әуезов  М.  М. 

Байпақов К.  М. 

Зиманов  С.  3. 

Кәлетаев Д.А. 

Қасқабасов  С.  А. 

Кекілбаев Ә. 

Кенжегозин М.  Б. 

Қойгелдиев  М.  Қ. 

Қосыбаев Е.  М.

Қ ул-Мухаммед М. А. 

Магауин М.  М. 

Мәмбеев  С.  А. 

Нурпейісов  Ә.  К. 

Ньісанбаев  Ә.  Н. 

Рахмадиев Е.  Р. 

Султанов  Қ.  С. 

Сүлейменов  О.  О. 

Хусайынов  К.  Ш.

“Әлемдік мәдениеттану ой-санасы” 

сериясының редакциялык алқасы:

М.  Әуезов (төраға),  Е.  Исмаилов,  М .  Ақдәулет,  Т.  Әсем- 

қулов,  А.  Жақсылықов,  Қ.  Қабдрахманов,  Б.  Қарақулов, 

Ә.  Крдар,  IС.  Қондыбай\,  Ә.  Наурызбаева,  3.  Наурызбаева, 

Б.  Нуржанов,  Қ.  Нурланова,  Ш.  Нурпейісова,  Е.  Турсынов

s  

и

Ц - \  

€ 0

Г.ч

Әлемдік

мэдениеттану

ой-санасы

л

аЛп&штшятт&т»

XX ғасы р .

м әдениетініц 

антропологиясы

Алматы  ,  ш   «Жазушы» ,  2005

Қазақстан  Республикасы  Мэдениет,  ақпарат  жэне  спорт 

министрлігінің  багдарламасы  бойынша  шыгарылды

ҚР  Үлттық кітапханасы  жэне Алматы  қаласының 

мэдениеттанушылар форумы  үсынган

Құрастырушылар:

Е.  Исмаилов,  Ә.  Б.  Наурызбаева

Сарапшы 

А. Жақсылықов

Ә  52 

“Әлемдік мэдениеттану ой -сан асы ” . 

Он томдық. 

1-том.  XX ғасыр мәдениетінің антропологиясы.  — 

Алматы:  Жазушы,  2005.  —  552 бет.

ISBN 9965-701-86-5

Жинақ  “Мэдениет сипаттамасы”,  “Мэдениет туралы 

ғылымның  түжырымдамасы”,  “Мэдениет  динамикасы”, 

“Мэдениет интерпретациясының әдістері”  жэне  Элем  ант­

рополог көзқарасымен” деген бес  бөлімнен түрады.  Атал - 

ған  мәселелер  жөнінде  Уайт,  Фейблман,  Бидни,  Мердок, 

Гирц, Кребер, Боас, Клакхон, Леви-Строс, Радклиф-Браун,

толғайды. 

іе  берілген.

Эванс-Причард  секіл

Кітап соңында 

s

  іТорлфі^ІМШіРРүеіщрп 

агым

дшгы

  ПМУ-дің 

академик  С.Бейсембаее! 

атындағы  ғылыми

4401000000-048

402(05)-05

КІТАПХАНАСЫ

ББК  77.1

ISBN 9965-701-86-5-(т.1)

ISBN 9965-701-85-7 

©  “Жазушы” баспасы,  2005

АЛҒЫ  СӨЗ

Мэдениеттану біртұтас ғылым ретінде мәдениетті зерт- 

теудің  өзіндік  дәстүрін  қалыптастырған  бірнеше  ғылыми 

бағыттардың негізінде  пайда болады.  Олардың ішіндегі  ең 

маңыздылары мөдениет философиясы, мәдени антрополо­

гия,  салыстырмалы тіл  білімі,  мэдениет тарихы,  мэдениет 

социологиясы жэне т.б.

Антропологиялық дәстүрдің ерекшелігін американдық 

мәдениеттанушы JI.  Уайт  анық корсетті.  Мәдениетті сим- 

волдық мағынасы бар жэне тек адам қауымдастығына ғана 

тән құбылыстардың озіндік тобы ретінде анықтай келе, ол 

антропологияньщ адам туралы ғылым ретінде маңызды ерек- 

шелігін  ашып  кэрсетті,  адамның  элемі  — бүл  оның  мәде- 

ниетінің әлемі деп эзінің анықтамасын толықтырды.

Осылай,  150 жыл бойы,  антропология (әсіресе мэдени) 

адамды биологиялық жэне мәдени жан ретінде қарастыруда 

біртұтастықты  сақтай  келе,  мэдениетті  зерттеу  объектісі 

ретінде болді,  ал адам элемін этнографиялық,  археология- 

лык,  тарихи  жагынан  зерттелетін  басқа  мэдениеттердің 

жиьштығы ретінде қарастырды.

XX  ғасырдың  антропологтары  нақты  мэдениеттерді 

зерттеуде  үлкен  жетістіктерге  жетті,  теорияның дамуына 

негіз  болып табылатын  үлкен эмпирикалық материал жи- 

нады.  Осылай,  Дж.  Мердоктың  басқаруымен  1967  жылы 

“Этнографиялық  атлас”  түрінде  жарық  көрген  “Адамдар 

қарым-қатынасының ареалды картотекасы” деп аталатын 

әйгілі  этнографиялық  мэліметгердің  әлемдік  корпусы  жа- 

салды. Бүл атлас 600 жеке мәдениетгер бойьшша мәліметгерді 

Қүрады,  олар  туралы  деректер  кросс-мэдени  зерттеудің 

эдісін шыңцау,  мэдениеттер типологиясын қүру,  “эмбебап 

мэдени  үлгісі”  концепциясын жэне т.б. жасау үшін эзінің 

ролін атқарды.

5

XX  бойы  антропологияда  өзінің  методологиясы  мен 

зерттеудің методикасьша  суйенген жөне дербес мектептер 

қүрайтын  бірнеше  бағыттар  пайда  болды,  бүлар  озіндік 

дәстүрлі бірлігі бар бірнеше ірі үлттық мектептер: солтүстік 

американдық, британдық, француздық және т.б.

Жалпы ғылым көлемінде дамыса да, әрбір үлттық мек- 

теп  мәдениетті  зерттеуде  өзіндік  жолын  тапты.  Мысалы, 

американдық антропологиялық мекгеп мәдениетті тарихтың 

негізгі жэне дербес қүбылысы ретінде қарастырады, өзінің 

зерттеу дөстүрін  мэдени  антропология  деп  атайды,  оның 

қүрамына жеке мәдениетгердің ерекшелігін зертгеу мен бей­

нелеу дәрежесі ретінде этнографияны,  мәдениеттердің са- 

лыстырмалы-тарихи талдауы ретінде этнологияны, теорети- 

калық антропологияны, археологияны, лингвистиканы жөне 

психологияның кейбір бағыттарын кіргізеді.

Ғылымға  байланысты  АҚШ-тың  мөдениет  антро- 

пологгары және  Үлыбритания  мен  Франция  социоантро- 

пологгарының арасындағы келіспеушілік “мэдениет” жөне 

“қоғам”  үғымдарының  мағынасын  әр  түрлі  бағалауынан 

шығады.  Егер бірінші жағдайда “мэдениет” үғымы кең үғым 

болып  саналатын  болса,  ал  қоғам  оның  бір  бөлігі  ретінде 

қарастырылады,  екіншісінде  “қоғам”  жалпы  үғым  болып 

табылады,  ал  мэдениет  қоғамның  қызметінің  бірі  болып 

қарастырылады.  Аяғында,  әлемдік ғылымда  бірін-бірі  то- 

лықтыратын  мәдени  де,  элеуметтік  антропологияның  да 

мэліметтерін қодцану дэстүрі қалыптасты.

Осы  аталған  мектептердің  әрқайсысының  жалпы 

мэдениетті зерттеудегі, демек,  мэдениеттанудың қалыпта7 

суына  қосқан  үлесі  орасан  зор.  Мэдени  жэне  элеуметтік 

антропологияда қарапайым мэдениетгерді зерттеуден қазіргі 

зерттеулерге дейін (JI. Уайт, М.  Салинс, М. Харрис); эмпи- 

рикалық бейнелеуден талдауға жэне антропологиялық тео- 

рияға дейін,  аяғында,  күшті мәдениеттанушылық қабаттың 

қалыптасуына,  онда  нақты  материалға  сүйеніп  мынандай 

проблемалар түпкілікті зерттелген болатын:  1)  “мэдениет” 

үғымының  қалыптасуы  (Эд.Тайлор,  А.  Кребер,  К.  Клак- 

хон,  Б.  Малиновский, JI.  Уайт, А.  Радклиф-Браун, Д.  Бид­

ни,  А.  Кафанья  жэне  т.б.);  2)  “мэдени  динамика”  үғымы 

анықталды,  жеке  мэдениеттердің ассимиляциясы  мен  ак- 

культурациясынан мэдениеттің эволюциясына дейін эр түрлі 

дәрежедегі  мэдени  процестер  зерттелді  (Ф.  Боас,  Р.  Лоуи, 

Б.  Малиновский, А.  Кребер, Л. Уайт, Дж.Стюард жэне т.б.).

6

XX ғасырдың ортасында мэдениет эволюциясыньщ жаңа — 

түжырымдамалары қалыптасты:  1) жалпы (әмбебап) эволю­

ция  концепциясы  (JI.  Уайт,  Г.  Чайлд);  2)  Дж.  Стюардтың 

мультисызьЦтык эволюция концепциясы; 3) М.  Салинс пен

Э.  СервистЫң эзіндік эволюция концепциясы, мэдениет ти- 

пологиясының негіздері зерттелді (А.  Кребер,  Р.  Бенедикт, 

Дж.  Мердок,  Дж.  Стюард,  Дж.  Фейблман,  JI.  Уайт  жэне 

т.б.); мәдениетгі анықтауда эр түрлі козқарастар қалыптас- 

ты:  тарихи,  қүрылымдық,  қүрылымдық-функционалдық, 

жүйелік (Ф. Боас, К. Леви-Стросс, Б.  Малиновский, А.  Рад- 

клиф-Браун, JI. Уайт).

Антропологияның ең негізгі тақырыптарының бірі мэде­

ниет  түжңрымдамасы  (концепциясы)  болды.  Мэдениет 

дегеніміз  ңе  туралы  түсініктер  екені  эр  алуан  болды:  оны 

тәртіпке  үйрететін  немесе  оның  абстракциясы,  қоргану 

механизмі,  “элеуметтік сигналдар мен жауаптардың жиын- 

тығы” ретііще түсінуден онтологиялық шындығы жоқ мэде­

ниет мүлдем жоқ деген нүсқаға дейін болды. Бүл жагдайды 

талдай келе, JI.  Уайт өзіне сүрақ кояды:  “Физиктер өздерін 

қалай  үстар  еді,  егер  оларда  энергия туралы түсініктерінде 

осьшдай іштасу болса?”.

Әлі де мэдениетгің жалпы концепциясы туралы айту қиын 

немесе мү.щем мүмкін емес,  сонда да осы мәселеде негізгі 

мазмүнын, бейнелейтін екі-үш нүсқа-көзқарасқа сүйенуге 

болады.  Срның ішінде ең жақсы қалыптасқан екеуі болып 

табылады:;адам жасаған екінші табиғат ретіндегі мэдениет 

жэне адамның детерменді іс-эрекеті ретіндегі мэдениет (мэ­

дени үлгіге сүйену немесе оны жасау-паттерн). Осы екі тен- 

денцияны бөліп көрсету шартты болып табылады, өйткені 

эрбір бағытгың көлемінде оте көп нүсқаларды табуға бола­

ды.  Сондықтан да  мэдениет  аныктамасын  жинау,  талдау, 

жіктеу және т.б. батыл талаптар оқырманға мәдениеттану- 

шының к^сіби ерлігі сияқты кэріну керек.  Осы концепция- 

лардың бэрі біртүтас жэне әмбебап болып табылады, эрқай- 

сысы мәдениеттің барлық қырын жалпы теорияның көле- 

мінде түсіңдіруге тырысады, осы теорияны мэдениетгің эрбір 

типіне — кішкентай жэне қарапайымнан күрделі өркениет- 

терге дейін қоғамды зерттеуде қолдану үшін.

Өзінін маңыздылығы бойынша екінші тақырып -  мәде- 

ниеттің динамикасы,  оның қызмет атқаруының тэсілдері, 

мэдени процестердің түрлері жэне оларды зерттеудіц әдістері.

XX  ғасыр  бойы,  өзінің  басымдылығын,  ал  кейде  өмір 

сүруге  қүқығын  сақтай  отырып,  ғылыми  аренада  мәдени 

өзгерістерді түсіндірудегі үш негізгі төсіл үштасты:  тарихи, 

қүрылымдық-функционалдықжэне эволюциялық, әрқайсысы 

мәдени динамиканың бір мәселесін немесе мэдени процестің 

дәрежесінің бірін бейнелейді. Бірақ XX ғасыр антропология- 

сында үзақ уақыт бойы мәдениетті анықтаудың тек екі ғана 

“тарихи” және “ғылыми” тәсілдері бар деген козқарас тарал- 

ған болатын. Соған сәйкес, тарихи зертгеулер нақты оқиғалар- 

дың  хронологиялық  тізбегін  бейнелеумен  айналысады,  ал 

мөдени  қүбылысты түсіндіру бүрынғымен  салыстыруында 

болу  керек.  “Ғылыми  түрғыдан  түсіндіру”  оқиғалардың 

уақьптық тізбегіне де, олардың кереметгілігіне де байланыс­

ты  емес,  тек универсалийлар  мен  заңцылықтарды табуына 

байланысты. Бүлай мэдени процестің уақьптық және уақыт- 

тан  тыс  аспектілерін  айыру  әділетті,  бірақ  біреуін  “тарих” 

деп,  екіншісін  “ғылым”  деп  атау  маңызды  қателікті  енгізу 

дегенді  білдіреді.  Мәдениетті  анықтаудағы  үш  козқарасты 

қолдана отырып, зерггеуші соған тән барлық процестерді толық 

қарастыра алады: тарихи (уақьптық) — қандай да бір мәдени 

қүбылыстардың  омір  сүруінің  уақьггы,  орны;  формальды- 

функционалды  (уақыттан  тыс)  — мәдениетгің  қызметі мен 

қүбылыстарын талдау, олардың уақьптан тыс, қайталанатын 

және кері түріндегі процестер,  интеграция мен дезинтегра- 

цияны  түсіну;  формальды  — уақыттылық  процесс,  әдетте, 

мәдениеттің  осуі  немесе  дамуы  деп  атайды  —  бүл  мэдени 

жүйенің  уақытта  озгеруі,  бір  форма  алдыңғы  формадан 

шығады жэне келесісіне айналады. Бүл процестің шеңберінде 

озгерістер жеке қүбылыстармен емес,  мәдени қүбылыстар- 

дың кластарымен болады.

Мэдени процесс антропологтармен бірьщғай ағым ретінде 

қарастырылады, онда мэдени процестердің әр түрлі типтері 

(немесе дэрежелері)  -  жалпы мэдениеттің дамуынан жеке 

қүбылыстардың немесе мәдениеттердің озгеруі немесе да- 

муына дейін,  мэдени жүйелердің эволюциясынан  аккуль­

турация, ассимиляция, инкультурацияға дейін қарым-қаты- 

нас жасайды.

Диахронды жэне синхронды жағынан мэдениеттің типін 

анықтау,  “өркениет”  жэне  “мэдениет”  үғымдарының  қа- 

тынасы  ашық,  бірақ  тартысты  мәселе  болып  келеді.  Типі 

бойынша мәдениеттерді жіктеудің методологиялық негізін

8

мэдени процестің эр түрлі концепциялары: эволюциялық, 

мезгілдік,  мэдени  типтер  концепциялары  (тарихи  жэне 

идеалды) қүрайды.

Басқа да типологиялық теориялар бар,  онда қандай да 

бір мэдениет типінің қүрылымдық негізі ретінде адамның 

мэдени  —  детерминденген  мінез-қүлқы  қарастырылады 

(“мэдениеттің әмбебап үлгісі”,  мэдениеттің иаттерналары 

немесе конфигурациясы жэне т.б.).

Әрбір кэзқарастың өзіндік ерекшелігі бар. Әмбебап, жал­

пы эволюция концепциясы, мәдени-тарихи процесстің негізгі 

зандылықтарын, дамуының жалпы тенденциясын  (мәдени 

жүйесін)  ашуға  жағдай  жасайды.  Мэдениет  эволюциясы- 

ның жалпы концепциясы көлемінде JI.  Уайт мэдени даму- 

дың деңгейі мен мэдениетгің салыстырмалық талдауды анық- 

тау үшін өзінің жобасын үсынады.

Осындай өлшем оның пікірінше энергия болып табыла- 

ды. Энергия, оныц адамзатпен пайдалану деңгейі мәдениетгің 

даму  дәрежесінің  анықтаушысы  болып  қызмет  атқаруы 

мүмкін,  өйткені  өркениет  немесе  мэдениет  энергияның 

үйымдастыру формасы болып табылады, ал адамзат пен откен 

жол — бүл энергияны мецгеру тарихы. JI. Уайт диахрондық 

аспектіде өзіндік мэдениетгің “энергетикалық” типология- 

сын енгізеді.

Типі  бойынша  мэдениетті жіктеу  нүсқаларының  бірін 

эркениетгілік кэзқарас береді. “Өркениет” жэне “мэдениет” 

үғымдары үқсас болмаса да, бір-бірімен тығыз байланысты. 

Әдеттегідей  зерттеушілер  өркениет  —  бүл,  біріншіден, 

мәдениеттің дамуьшың нақты дэрежесі, екіншіден, оған тэн 

ерекшеліктерімен мэдениетгің накты типі екендігіне келіседі.

А.  Кребер,  П. Сорокиннің күрделі “жүйелік” типология- 

сын,  О.  Шпенглердің  “морфологиялық  -   прасимволика- 

лық”  типологиясын,  Н.  Данилевскийдің  “архетиптік”  ти- 

пологиясын  талдай  келе,  типологияның  бүрыннан  эйгілі 

жүйесіне “мэдениетгіц стилі” үғымын енгізеді. Бүл терминді 

энертанудан алып, ол оның мағынасын “мэдениет типі” не­

месе “өркениеттипіне” дейін кеңейтеді.

Ол  бір-бірімен тығыз  байланысты  мэдени  стильдердің 

(немесе  жалпы  мэдени  стильдердің)  қалыптасуының  үш 

тэсілін  қарастырады.  Мөдениеттердің  стилистикасы  жеке 

болуы мүмкін, ол түрақсыз және стильдің бар ерекшелікгерін 

ашумен бірте-бірте даму сипатын алады.  Біртүтас мэдениет

9

шеңберінде әрбір стиль міндетті түрде аяқталмаған болады, 

өйткені ішкі тартыстардан тыс, сыртқы факторлардың: қор- 

шаған орта, басқа мәдениеттердің әсері болады.  Бүл әсерлер 

кейде өте күшті болатындығы соншама әлсіз және олармен 

байланысқа түскен мәдениеттерге жойқьш эсер етуі мүмкін. 

Бірақ  мүндай  өзара  ықпал  ету  әрқашан  жойқын  бола 

бермейді, өйткені мәдениеттің мазмүнының маңызды бөлігі 

оған сырттан кірді және уақыт өткен сайын,  ассимиляция- 

ның  арқасында,  бар  стильмен  қарым-қатынасқа  түсті. 

Мәдениеттің жаңа мазмүнын ашу, алға баяу,  қиындықпен 

жылжу,  өртүрлі  элементтермен  бөліктердің  арасындағы 

келісімдіктің  өсуі  -   бүның  бәрі  бірге  мәдениетгің  ақтық 

стилін қүрайды.

Кребердің “стилистикалық” концепциясы өзінің ақтық 

пайымдауында автордың “мәдени осуді” конфигурациясың 

бақылауынан шығады,  олар өзіндік диахронды типология- 

лык  концепция жөне  мөдениеттің сипаттамасы  болып та- 

былады.

Дж.  Фейблман,  мәдени  типтердің  омір  сүруіне  өзінің 

көзқарасын  білдіре  келіп,  мәдениеттің  ішкі  ерекшелігі 

индивидтің  мәдени  себеп-салдар  іс-қимылының  ерекше- 

лігімен  айқындалады деп  пайымдайды.  Медениетті  адам- 

ның омір сүру тәсілі ретінде қарастыра келе, Фейблман бес 

типті  атап  көрсетеді  және  тағы  екі типтің  өмір  сүру  мүм- 

кіндігін айтады.  Бүл: алғашқы қауымдыққа дейін, алғашқы 

қауымдық,  әскери, діни,  өркениеттік,  ғылыми және мәде- 

ниеттің ғылымидан кейінгі типтері.  Осылардың жетеуінен 

алғашқы төртеуі ерте, ал соңғы үшеуі дамыған болып табы- 

лады.  Бүлай боліну олардың хронологиясымен байланысты 

емес.  Медени типтер қүндылықтардың логикалық жүйесі 

болып табылады,  олар бірін-бірі өр кезде алмастыра алады.

Фейблманмен керсетілген типтер идеалды үлгілер болып 

табьшады, олар шынайы мәдениеттерге сөйкес келмейді. ТТТьт- 

найы мәдениетгер -  бүл, бір идеалды типтен артык, шектерді 

бүзатын және өтпелі тип жасайтьш қүбылмалы қүрылымдар. 

Соңдықтан нақты мәдениетті идеалды типтің біріне жатқызу 

тек шартты болуы мүмкін.  Сонда да,  идеалды типтердің бүл 

категорияларын қоддана отырып, нақты мәдениеттердің кейбір 

ерекшеліктерін түсіндіруге болады. Сыртқы айырмашылықта- 

рьша қарамастан Фейблман мен Кребердің концепциялары- 

ның ішкі бірлігі мен қозғалыс логикасы бар және бүл таңқа-

10

ларлық жай емес, өйткені екеуі де мәдениетгі үйрететін тәртіп 

ретіндегі түсініктен шығады. Тәртіптің моделі негізінде қүрыл- 

ған типологияның тағы бір нүсқасы — мәдениетгің қүрылуы- 

ньщ бірыңғай жоспары концепциясы немесе мәдениеттің әмбе- 

бап  үлгісі,  антропологияда  салыстырмалы  әдісті  жасаудың 

нәтижесі ретінде қалыптасқан.

Әмбебап модель XIX ғасырда-ақ JI.  Морган мен Г. Спен- 

сермен  белгіленген  болатын,  бірақ  бүл  күбылыс  туралы 

біртүтас түсінік антропология мен психологияның негізінде 

XX гасырдың 30-40 жылдарында^алыптасты.

Жалпы мөдени алуантүрлілікгі зертгеу зертгеушілерге бар­

лык әйгілі мәдениеттерге  ортақ элементтерді тандай алуға 

мүмкіндік туғызды, олар: жасқа бөлу, күнтізбек,  қоғамның 

үйымдасуы,  туысқандық  жүйелер,  ас  дайындау,  біріккен 

еңбек және еңбектің болінуі, сәндік өнер, білім, этика, мей- 

рамдар,  фольклор,  табу,  жерлеу рәсімдері,  ойындар,  сый- 

лықтар, қонақжайлық,  үй қүрылысы, қанның араласуына 

тыйым салу,  заң, жазалау, есімдер, діни ғибадат және т.б.

Еңбекгердің саны, сапалық қүрамы және үйлесімдігі әрбір 

авторда (Дж.  Мердок,  Б.  Малиновский жэне т.б.)  айрықша 

болды, әріптестерінің концепцияларына үқсамады, бірақ маз- 

мүны бірдей болып қала берді. Әрқайсысын одан әрі талдау