барысында, бүл бірлік күшейе берді. Осылай, Мердок әрбір

Малиновскийдің жіктеуі адам қажеттіліктерін қанағатта 

і

- 

дыруға  негізделді және  мәдени  процесстің  үш  аспектісіі іе 

сәйкес  келді.  Мәдениеттің жалпы  қорытындысын айқын- 

дауда басқа көзқарастардың болуьш теріске шығармай, Me > 

док қүрылым ретінде  әдеттерді  қалыптастыруды  басқар і- 

тын,  әмбебап модельді анықтайтын  “мәдени әдеттер”  м( н 

факторларга тоқталды.  Бірінші фактор — бүл үйрету немесе 

тәрбиелеу, екінші — стимул немесе белгі.  Әрбір белгілі сти- 

мулдар көптеген қоғамдарда мәдени реакциялармен сәйк| с 

келуі мүмкін.  Күн  мен түн,  аспан  шырақтары,  жануарлар 

мен өсімдіктердің нақты түрлері, діни ғибадаттар және т.іі. 

осындай түрақты стимудцар және оларға түрақты реакцш - 

лар,  өрбір жеке алынған  мәдениеттерге төн жалпы мөден я 

ерекшеліктерді  жіктеуге  негіз  болады.  Үшінші  маңызды 

фактор  “базалық” мәдени әдет, ол Мердоктың әмбебап мэ­

дени үлгісі қүрьшымында ерекше орын алады, психология- 

лық жалпыламаның тортінші факторьшьщ арқасьшда, авто 5 

бірдей  реакциялардың бірдей  жағдайлар  мен  стимулдард і 

болу қасиеті деп түсінеді. Осьшай, оларға қүдіретті күиггер - 

мен қарым-қатынас жасау үшін адам кейпі беріледі, ол олар • 

га адамдарга  сияқты  қарауға  мүмкіндік туғызады:  отініш • 

дүға, сыйлық-қүрбандық, жарамсақтық-мадақтау, озін-оіі 

қорлау — аскетизм; этикет -  рәсім жэне т.б.  Осындай жал 

пыламалардан шығатын мәдениеттердің үқсастығы сансыз 

Бесінші фактор — бүл адамның физиологиялық және пси- 

хологиялық қабілетінің және оның өмір сүру жағдайлары 

ның шектеулі болуына байланысты мүмкін болатын реак 

циялардың санының шекгелуі больш табылады. Осылай, адал)і 

физиологиясы мен психологиясы ауруларды емдеу мен ба 

ланың туылуы жөне т.б. тәсілдерін шектейді.

Нақты әлеуметтік контекстінде алынған мәдени әдет пег 

дәстүр қарым-қатьшас жағдайларьш жасайды, олар мәде-ни- 

етке  өмбебап  мөдени  модельді  анықтау  үшін  өте  маңызды 

шектеулі мүмкіндіктер принципін енгізді.  Бүл принцип на 

қты мөдениетке төн вариативтілікті туғызады. Іс-әрекетгердін; 

вариативтілігі  жоқ  болса  және  бір  ғана  мүмкін  реакцияға 

тірелсе, онда мәдени үқсастықтар тек қана модель қүрылы- 

мында гана емес, сонымен қатар оның мазмүнында да байқ- 

алады,  ал  сәйкессіздік  аз  болады.  Осылай,  барлық  әйгілі 

қоғамдардың негізгі отбасылық формасы: әке, шеше, балала- 

ры  болады.  Бүл  форма  оқшаулау  болуы  мүмкін,  басқа  да

12

хуьісқандарын  кіргізе  алады,  бірақ  негізі  өзгермейді,  отба- 

сыға бара-бар келетін басқа форманы адамзат жасаған жоқ.

Мердокгың мөдениет моделі мәдениетгердің ұқсастығы 

мен айырмашылығын “өмбебап” төсілмен зерттелген, адам- 

ның мәдени-детерминистік тәртібінен шығып үлкен мате- 

риалда қүрылған ерекше үлгі болып табылады.

Адамзат мәдениетінің бірлігі проблемаеы зерттеушілерді 

тек  қана  үқсастықтар  немесе  айырмашылықтарды  түсін- 

діретін ғана емес, сонымен қатар мәдени элементгердің озара 

әрекетгестігі мен өзара әсерлесуі туралы түсінік беретін мінсіз 

модельді табуды, жалғастыруды итермеледі.

ХІХ-ХХ ғғ.  пайда болған мәдениеттің типология жүйесі 

әртүрлі  болды және  қазіргі  зерттеушіге  қажетті  культуро- 

логиялық  қүрал  ретінде  методологиялық  негізді,  жіктеу 

принциптері мен мәдениеттердің салыстырмалы талдауын 

қолдануға мүмкіндік туғызады.

40—50  жж.  антропологияда  мөдениет  туралы  арнаулы 

ғылымның  болінуінің  қажеттілігі  туралы  айтыс  басталды, 

ол қазіргі уақьггқа дейін аяқталған жок- Фейблман оны “мэ­

дениет туралы ғылым” деп,  Бидни — “метаантропология”, 

ал Уайт — “мэдениеттану” деп атады.

“Мэдениет туралы гылым”  (The Science of Culture,  1949) 

кітабында Уайт мәдениеттанудың пәнін жэне оны зерттеудің 

әдістерін анықтайды, мәдениетті анықтаудағы негізгі козқа- 

рас біртүтас дербес қүрылым ретіндегі жүйелік көзқарас бо- 

льш табылады дейді.  Коптеген тәжірибелік зерттеулер Уай- 

тты қандай да бір мэдени феномен жүйелі сипат алады де­

ген түжырымға әкелді. Өзінің жүмыстарында ол алғаш рет 

мәдениетгі бірігуші, озін-озі үйымдастыратын жүйе ретінде 

бейнелейді,  оган да басқа да  материалды жүйелер  сияқты 

термодинамика заңдары қолданылады дейді.

Мэдени  жүйелердің  концепциясының  теоретикалық 

негіздері Батыстың интеллектуалдық дэстүріне негізделді, 

алдыңғы ғасырдың ортасынан мэдениетті жаңашылдық, даму 

жэне  синтез  үғымдарында  қарастыра  бастады.  Мәдени 

жүйелердің концепциясының алғышарты социологиядагы 

“органикалық”  мектеп  болды,  сол  дамудың  нөтижесі 

Г  Спенсердің социологиялық теориясы болды.  Уайт үшін 

биологиялық аналогиялардың мүмкін еместігіне карамас- 

тан,  ол  “элеуметтік организм”  мектебінің ойшылдарының 

қогамды жалпы, оның жеке бәліктерін жүйе ретінде байла- 

ныстырып қарастыру үмтылысын жогары багалаган.

13

Өзіндік дәстүр  американдық  этнологияда да дамыды 

Мәдени жүйелердің концепциясының қалыптасуына әсес 

еткен тағы бір импульс, мөдениетгегі қүндылық проблема^ 

сын  зерттеу  болды,  өсіресе  АҚШ-тың  оңтүстік-батысын- 

дағы  бес  қонысты  зерттеу бағдарламасы  (Гарвард универ- 

ситетініңәлеуметгіккатьшастарлабораториясы). Бүлжүмы- 

стардың мағынасы осы бес  қоныстарда қызмет атқаратын 

мәдени  қүндылықтардың  әртүрлі  жүйелерін  бейнелеп 

бергенінде емес, мэдениет оларда үйымдасқан бірлік ретінде; 

қарастырылды.  Бүл зерттеулер Бенедиктгің жүмыстарымен 

бірге мәдени жүйелер концепциясына жол салды.

Американдық этнологияның дамуына европалық функ­

ционализм улкен ықпал етті, әсіресе АҚШ-қа Б.  Малинов-1 

ский мен А. Радклиф-Браун келгеннен кейін.  Нәтижесінде,  ! 

американдық этнология еуропалықпен жақындасты, Ф.  Бо-  j 

аста функционализмнің жартылай ықпалында болып,  1938 

жылы антропологияның негізгі міндеттерінің бірі мәдениетті 

жалпы үғыну болып табылады деп мойындады. 

!

Уайтпен үсынылған жүйелік козқарас мэдениет туралы  ! 

бірыңғай  ғылымның омір сүруінің мүмкін  немесе  мүмкін 

еместігі туралы әртүрлі пікірлерді жеңе отырып, мэдениетгін 

біртүтас феномені туралы ғылым ретінде мәдениеттанудың, 

оның XX ғасырдың гуманитарлық ғылымы ретінде және ол 

адам  әлемін  тану  қүралы  ретінде  мәдениетті  зерттеушіге 

беретін зерттеудің жаңа сапасын ашуға септігін тигізді.

Француз әлеуметтік антропология тек XX гасырдың ор- 

тасында  К.  Леви-Стросстың  қүрылымдық-этнологиялык 

зерттеулерінің арқасында пайда болды. Антропологияның 

пәнін анықтауда ол тек ағылшын — американдық ғылымға 

емес,  кобінесе  француз  зерттеушілерінің  —  Э.  Дюркгейм 

мен М.  Мосстың козқарастарына, сонымен қатар структура­

лизм мен  семиотиканың теоретикалық жэне  методология- 

лык ережелеріне сүйенді.  Ол туралы ғалым толық осы том- 

га  енген  озінің  “Нәсіл  жэне  тарих”  жэне  “Антропология 

пәні”  еңбектерінде баяндады.

Бүл кітап антропология классиктерінің ең жалпы және 

негізгі тақырыптары бойынша және бэлімдерінің эрқайсы- 

сында  авторлардың  диалог  принципі  бойынша  қүрылған 

еңбектерін қамтиды, олардың атаулары осы тақырыптарга 

сэйкес  келеді:  “Мэдениеттің іргелі  сипаггамасы”,  “Мэде­

ниет туралы гылым концепциясы”,  “Мәдениеттің динами-

14

касы”, “Мәдениетгі интерпретациялау әдістері”. Барлық үлы 

антропологиялық  дәстүрді  бір  томға  енгізу  мүмкін  емес, 

сондықтан қүрастырушылар жинақталған ғылыми тәжіри- 

бенің байлығьш мэдениет теориясы проблемалары бойынша 

бүл жүмысты кейін де жалғастыру үмітімен көптеген пікір- 

лер мен көзқарастар арқылы көрсетуге тырысты.

Кітаптың негізін ірі антропологиялық мектептерге жа­

татын:  американдық,  ағылшын,  сонымен  қатар  француз 

струкгурализмінің ғалымдарының мақалалары қүрайды. Бүл 

XX ғасыр  антропологиясындағы бірінші және  екінші тол- 

қынның өкілдері:  Ф.  Боас, А.  Кребер,  К.  Клакхон, JI. Уайт, 

Дж.  Мердок, Б. Малиновский, А. Радклиф-Браун, Э. Эванс- 

Причард,  Д.  Бидни жэне  эрине,  К.  Леви-Стросс.  Барлық 

мәтіндер осы басылымға  арнайы  қазақ тіліне  аударылған. 

Бүл басылым оқытушыларға,  аспиранттарға,  студенттерге 

және барлық мәдениетгі зертгеу проблемаларымен айналы- 

сатындарға арналған.

Ә.  Б.  Наурызбаева

15

1.  МЭДЕНИЕТ  СИПАТЫ

Лесли А.  Уайт

МЭДЕНИЕТ ҮҒЫМЫ

Мэдени  антропологияны  зерттеушілердің  бірде-бірі 

білімнің  осы  саласындағы  орталық  үғым  “мөдениет” 

екендігіне  күмән  келтірмейді.  Бірақ  бүл  терминді  өркім 

озінше түсінеді. Біреулер үшін мэдениет — үйретілетін мінез- 

қүлық, ал басқалар үшін мінез-қүлық емес,  оның абстрак- 

циясы. Кейбір антрополггар үшін тас балталар мен керами- 

калық ыдыстар —  мэдениет,  ал басқа біреулер үшін бірде- 

бір материалды зат мәдениетке жатпайды.  Кейбір адамдар- 

дың  пікірінше,  мэдениет  тек  адамдардың  санасында  ғана 

болады. Ал басқа бір адамдар қоршаған ортаның сезілетін 

заттары мен қүбылыстарын мэдениет деп санайды.  Кейбір 

антропологтар  мәдениетті  идеялардың  жиынтығы  деп 

корсетеді.  Бірақ бүл идеялардың қайда болатындығ туралы 

олардың  пікірлері  алуан  түрлі.  Біреулер  бүл  идеяларды 

зерттеуші адамдардың санасында болады деп корсетеді,  ал 

енді  біреулері  бүл  идеялар  —  этнолог-ғалымдардың  сана­

сында болады дейді.  “Мэдениет физикалық дүниенің қор- 

ғаушы механизмі ретінде”,  “п” түрлі элеуметгік дабылдарға 

“т”  түрлі  жауаптар  сэйкес  келетін  жиынтық  деп  білетін 

түсініктер  де  бар.  Неше  түрлі  шатасу  мен  былық  осылай 

пайда болады.  Егер энергия туралы  алуан түрлі түсініктер 

болса физикгер не істер еді десеңізші?

Алайда, бір кездері осы терминнің оз мәнімен қолданы- 

луы туралы ғалымдарда бір мағыналы түсініктер де болған. 

XIX  ғасырдың  соңғы  он  жылдығында  жэне  XX  ғасырдың 

басында мэдени антропологтар кэбінесе “Алғашқы қауым- 

дық  мэдениеттің”  алғашқы жолдарында  кэрсетілген  Э.  Б. 

Тайлор козқарасымен келісетін. Э. Тайлор бойынша:  “М э­

дениет  —  адамның  қоғам  мүшесі  ретінде  игерген  кейбір 

қабілеттері  мен дагдыларынан,  білім,  наным-сенім,  энер, 

адамгершілік, зандар мен эдет-ғүрыптардан қүралады”.|Тай­

лор мүнда мэдениет тек адамға ғана тән екендігі баса кэңіл

16

аудармаганымен, 

еңбскте мэдениетгің біршама сипатта- 

ры бар деуге болады. Осы ой оның басқа еңбектерінде аны- 

ғырак байқалады.  (Taylor Е.  В.  1881,  54,  123 жануарлар мен 

адамнын, 

интеллектісі арасындағы орасан зор түңғиық шы- 

ңырау туралы сөз болады”. Демек,  Тайлор мәдениетке түр 

ретінде адамға тән заттар мен қүбылыстардың бүкіл жиын- 

тығын  жатқызады.  “Алғашқы  қауымдық  мәдениетге”  ол 

наным-сенімдерді, әдет-ғүрыптарды, материалды заттарды 

және басқаларды атап көрсетеді.

Тайлорлық мэдениет концепциясы  (түжырымдамасы) 

антропологияда бірнеше ондағай  бойында  үстемдік етті. 

1920 жылы Роберт Лоуи өзінің “Алғашқы қауымдық қоғам” 

еңбегін “белгілі тайлорлық анықтамаға” цитата келгіріп ашгы. 

Алайда, соңғы жылдары мэдениет концепциясы мен анық- 

тамалары едэуір өсті. Абстракция ретіндегі мэдениет туралы 

түсінік кең таралды.  Кребер жэне Клакхон “Мэдениет: кон- 

С л цепциялар және анықтамаларға сыни шолу” атты іргелі зерт- 

VJ  теулерінде мэдениетке осындай анықтама берген.  Мәдени- 

< Г*  етке осыған үйлес анықтаманы Билз және Ходжер “Антро- 

^   пологияға  кіріспе”  (Beals  R.L.,  Hoijer.  1953:  210,  219,  507, 

һ'  535)  атты  оқулықта  берген.  Феликс  М.  Кисинг  “Мэдени 

антропология”  еңбегінде  мэдениетті  “қоғамда  таралган 

үйретілетін мэнез-қүлықтар жиынтыгы” ретінде сипаттай- 

ды  (Keesing  F.  1958:  16,  427).

Соңғы уақыттарда мэдениет үғымы төңірегіндегі пікір- 

талас “мэдениет” жэне “адам мінез-қүлықтары” терминдері 

арасындағы айырмашылық мэселесіне аударылды. Үзақ жыл- 

дар бойы антропологтар мәдениетті адамга тэн үйретілетін 

мінез-қүлық  жэне  элеуметтік  мүрагерлік  механизмінің 

көмегімен индивидген, индивидтер тобынан немеес үрпақ- 

тар  арқылы  басқаларға  берілетін  мінез-қүлық ретінде  ай- 

қындап келді.

Бірақ,  енді  бүл  жөнінде  күмән  туып,  мэдениет  мінез- 

қүлық (жүріс-түрыс) емес, оньщ абстракциясы деген пікірге 

алып келді.  Кребер мен Клакхонның пайымдауынша, мэде­

ниет —  нақты  адам мінез-қүлқының абстракциясы,  бірақ 

мінез-қүлықтың өзі емес.  Осыган үқсас көзқарасты  Билз, 

Хойджер және басқалары үстанады.

Бірақ,  мрдениетаі  абстрптпн ^

зерггеушілер

. 

тбрЙИЦй^*f$fey эст  ірына түсінік бермейді.

Олар өздері “  .бс^йИШ^ іотя й й тн   ы аньпс, біледі:  (1) және

академик  С.Бөйсембаеь1

атындағы  ғылыми

ретінде  айқындайтын

17

басқалар  мұны түсінуге қабілетгі  (2)  екендігі айқын  болып 

саналады.  Біздің  көзқарасымыз  бойынша,  екі  жорамал  да 

жеткілікті  түрде  дәлелденбеген,  бүл  концецияны  егжейі 

тегжсйлі талдауға  қайта ораламыз. Антрополгтар  “абстрак! 

ция”  термині  қандай  мағына  бергенімен,  егер  мэдениет  —[ 

абстракция болса,  онда мэдениет танылмайды, өлшенбейді 

жэне түтас алғанда нақты емес. Минтонның пікірінше, “мэ-li 

дениеттің өзі елендейді жэне мэдениетке тікелей қатысатыгі 

индивидтердің  эздері  де  бара-бар  үғынып,  түсінуі  мүмкін 

емес”  (Linton R  1936:  288-289).  Херсковиц  (Herskovits  М.  J. 

1945:  150) мэдениетті “еленбес” (кэзге түспейтін) деп атайды.

Клакхон жэне Келли қиялындағы симпозимда антропо- 

логтарда  мынандай  сүрақ  туады:  адамды,  оның  эрекетін, 

басқа адамдармен өзара әрекетін жүрттың бэрі кэреді, бірақ 

мэдениетті  бір  рет  те  көрген  адам  бар  ма?  (Юискһоһп  С.; 

Krlly W.H  1945:  79,  81).  Билз және Хайджердің пайымдау- 

ынша,  “антрополг мәдениетті тікелей  бақылауға қабілетті, 

емес”  (Beals R.L.  Hoijer H.  1953:  210).

Сонымен,  егер  мэдениет  абстракция  болғандықтан 

еленбейтін, танылмайтьш болса, шынында мэдениет бар ма? 

Рольф Минтон бүл сүрақты байыппен қарастырады: ол (мэ­

дениет) туралы соз қозғауға,  мэдениет бар деп айтуга бола 

ма? (Minton R 1936:  363).  Радклиф-Браунның пікірінше “мэ­

дениет”  сөзі  нақты  шындықты  м,с,,  астракция  жиі  түрде 

көмескі  абстракцияны  кэрсетеді”  (Radkliffe  —  Broun  A  Ri 

1940:2).  Спиро  мынандай  түйінге  келеді:  “үстемдік  етушіі

қазіргі заманғы антропологиялық позицияға сэй кес...........

мэдениет  онтологиялық  шындыққа  ие  емес”  (Spiro  М.Т. 

1957:  24). 

!

Мэдениет абстракцияға айналғанда, ол көрінбейтін жэне 

еленбейтін болумен қатар, тіпті бар болудан да қалады. Қүбы- 

лыстың шынайы жағдайына аз сәйкес келетін концепция- 

ны  соз  алдында  елестету  қиын.  Коптеген  көрнекті  жэне 

қүрметке ие антропологтар неліктен “Абстракциялық” кон- 

цепцияны қолдайды?

Бүл  қүбылысты  түсіндірудің  біртектігін  Кребер  жэне 

Клакхон үсынады:  “Психология үшін мінез-қүлық аса ма- 

ңызды материал, ал мэдениет — болмашы, тек мінез-қүлыққа 

ықпал-эсер жасайтындықтан гана қызықты зат; психолог- 

тар жэне әлеуметтік психологгар оз зерттеулерінің пәні ретін- 

де  бірнеше  кезекте  мінез-қүлықты  көрсетеді,  содан  кейін

18

гана  олар  өз  ынта-ықылатарын  мәдениетке  аударады” 

(Kroeber A  .L.,  Kluckhohn  С.  1952:  155).

Дәлел қарапайым және айқын: егер мэдениет — дегеніміз 

мінез-қүлық болса, онда (1) мэдениет психологиялық ғылым- 

дардың  зерттеу  пәніне  айналады,  өйткені  мінез-қүлықты 

психология зерттегендіктен, ол психологгарға және әлеуметгік 

психологтардың билігіне бағынышта болады;  (2) биология- 

лык емес антропология зерттеу пөнінсіз қалады.  Осындай 

қауіп шынайы болмай қоймайтындай көрінеді, жағдай оте 

қиын,  шиеленісті болып ушыга түсті.  Енді  бүл жағдайдан 

шыгатын  жол  іздеу  керек.  Бірақ  қандай  жол?  Осы  жерде 

Кребер мен Клакхон қарапайым және өнегелі шешім үсы- 

нады: психологгар мінез-қүлықпен айналыса берсін, ал ан- 

тропологтар мінез-қүлықтың абстракдиясымен шүғылдан- 

сын. Бүл абстракциялар мэдениет болып табылады.

Осындай келесімге келген антропологтар психологтарга 

ең жақсымен берді, яғни шынайы материалдық дүниеде уақыт 

пен кеңістікте болатын шынайы заттар мен қүбылыстар та- 

нылуы  мүмкін.  Ал  антрополгтар  оздеріне  “онтологиялық 

шьшдық” больш табылмайтын еленбес абстракцияларды қал- 

дырды. Бірақ, олар ақырында қүбьшмалы жэне танылмай- 

тын болса да зерттеудің өзіндік жеке объектісін алды.

Шынында дэл осы соңғы түсінік Кребер мен Клакхон- 

ды мәдениетгі “мінез-күлықтың өзі емес, оньің абстракци- 

ясы” ретінде айқындау мөжбүр еткендігіне күмөн келтіруге 

болады.  Бірақ  олар  мүны  толық  айқындықпен  жасаганы 

күмәнсіз.  Бүл түсініктің шығуына бірнеше себептер болуы 

мүмкін.  Осы уақыгтан бастап мәдениетті мінез-қүлық не­

месе оның абстракциясы ретінде қарастыруға бола ма деген 

сүрақ мәдениеттің бара-бар, жемісті және сенімді концеп- 

циясын дайындауға  үмтылған  барлық әрекеттердің негі- 

зіне айналды.

Осы  жолдардың  авторы  Кребер  жэне  Клакхон  тәрізді 

мөдениетті  психологтардың  еншісіне  беруді  қаламайды. 

Шындыгында,  психологиялық және  мәдениеттенушылык 

мөселелерді ажыратуға сонша күш салатын антрополггы табу 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: