Бүл козқарас түргысынан эволюционистің түсіндіруі та­

са, тарихшы мен функционалист бір ғана уақыттық 

немее 

формальды аспектіде қарастырады. Сондықтан, тарихшы 

мең 

функционалистің түсіндіруі жарым-жартылай  жөне бір жак­

ты.  Бірақ,  философтың  позициясынан  эволюционистің 

түсіндіруі анағүрлым негізді болуьша сүйеніп эволюционист 

түсіндіруін анағүрлым маңызды жэне антропология бүл әдісті 

басқа екі әдістен жоғары багалауы тиіс деген түжырым бол- 

мауы керек.  Мэдени антропология түсіндірудің барлық 

үщ 

әдістерін, сондай-ақ жаратылыстану ғылымдары және биоло- 

гияны  түсіндірудің  үш  әдісін  қажет  етеді.  Бір  әдісті  басқа 

әдістен анагүрлым “маңызды” деп айтудың озі мағынасыз- 

дықты білдіреді. Қай нәрседе зертгеуші алдындағы мақсатгар 

мен міндеттерге байланысты. Егер кімде-кім тарихты, мыса­

лы, озеннің, жылқылар түқымының  немесе тоқымашылық 

тарихын қалпына келтіруді каласа, онда қолдануга болатын 

жалгыз  әдіс  —  тарихи  өдіс.  Егер  кімде-кім  функционалды 

немесе эволюциялық талдау жүргізуді қаласа, ол  эволюция- 

лык немесе функционалды әдістерді қолдануы тиіс.

Бүл бақылауга жатпайды жэне егер де томендегідей кең 

тараган пікір болмагаңда, бүл туралы соз қозгаудың озі артық 

болар еді.  Егер біреу оз зерттеулері үшін түсіндіру типтерінің 

бірін негіз ретінде таңдаса, ал қалган екі түсіндіруді терістеуі, 

елемеуі немесе кемітіуі тиіс.  Бүл қысаң және  қате козқа- 

рас.  Түсіндірудің  бір  типі  екінші  тип  сияқты  қолдануга 

қүқылы және сондайлық қажетті. Ғылым толыққанды және 

тең болу үшін барлық үш әдіс те маңызды.

Сонымен қатар, философиялық рационализм позиция­

сынан  бүл  процестердің табигаты  әртүрлі түсіндіруді  қоя 

түрып, барлық гылымдардың осы үш жолдан  откенін атап 

корсеті қажет.  Бүл шын  факг бүл шындығында маңызды. 

Осыган  қалай  қарасақ  та,  гылым  оз  түсіндіруін  осы  үш 

арна бойынша бағыттады. Бүл жаратылыстану гылымдары, 

биология немесе өлеуметтік ғылымдар болсын, барлық жер­

дей  біз тарихи,  эволюциялық жэне  функционалды түсін- 

дірулерді табамыз.

Мәдени  антропологияға  қатысты  айтар  болсақ,  мәде- 

ниеттің  барлық түсіндірулері тарихи,  эволюциялық және 

функционалистік сынды үш типтердің бірі аясына аса жақсы 

сиятынын  атап  корсеткен  жон.  Соңгы  он  жылда  мәдени 

антропологияда эволюциялық теорияларды шеттетуі жөне

314

теріске шығаруы XIX ғасыр соңындағы эволюционизмнің 

озбырлығы мен қысымына  уақытша реакция ретінде бага- 

лануы  

тиіс.  Біз  “уақытша”  деп  айтамыз,  өйткені  мәдени 

антропология “ұзақ” уақыт бойында қазіргі заманғы ғылым 

м ен 

философияда, сондайлық іргелі және жемісті теорияга 

қарсы түрады немесе елемейді дегенге сену қиын.  Эволю- 

циялық теория — биологияның арқасындагы жота, оны алып 

тастаңыз — не қалады? Үзақ уақыт бойында эволюция тео­

риясы физикалық теорияда маңызды рол ойнайды. Декарт, 

Лейбниц, Кант жэне Лаплас физика мен астрономияга едәуір 

ыкпал-әсерін тигізген биорганикалык, космогониялық эво­

люция теориясын дайындады. Геберт Спенсер эволюция те­

ориясын жасаганда болмыстың барлық физикалық, биоло- 

гиялык жэне әлеуметтік аспектілерін қолданды.  Біздің за- 

манымызда жүлдыздар, галактикалық жүйелер жэне ғалам 

эволюциясына арналган еңбектер жарық кэруде.

Жалпы қазіргі замангы гылым жэне философияда, сон- 

дай-ак астрономия жэне  физикада  эволюциялық  геория- 

лардың  маңызын  екі  атақты  физиктер,  Нобель сыйлыгы- 

ның  лауреаттары  еңбектерінен  алынган  томендегідей 

үзінділер корсетеді.

Роберт А.Миликен (1930,  166) эволюция концепциясын 

“Адамзат дамуына ықпал-әсерін тигізген жэне тигіз}те тиіс, 

маңызы бойынша қалған барлыгынан басым үш идеялар- 

дың  бірі”  деп  атады.  Осы  идеялардың  маңызы  туралы  ол 

былай деп  ажазды:  “Қазіргі замангы гылымдағы коптеген 

маңызды жаңалықтар жүлдыздардың жасын, күн жүйесікің 

жасын, жердің жасын,  жазба ескерткіштермен дэлелденген 

таудың, органикалык тіршілікгің, тарихқа дейінгі адамның, 

тарихтың, әлеуметтік институттардьщ жасын тарихтың терең 

Қойнауына қарай жылжытуда. Эволюция теориясы оте кен 

мағынада адамзат омірінің  кез келген түсында басым бо­

лып, биіктей бастады”  (1930,  183).

Эрвин  Шредингер:  “Кез  келген  басқа теорияга кара- 

ганда, қазіргі замангы ғылымыньщ барльгқ салаларына жэне 

жалпы түріндегі қазіргі замангы бүкіл түрмысқа эволюция 

идеясы жаһандық ықпал-әсерін тигізді.  Бүл Дарвин түжы- 

рымдаган эволюция туралы кейбір түсініктерге де ықпал- 

әсерін тигізді”,  — деп жазады  (1935,  83).

Қогамдық ғылымдага да эволюциялық теория зор ықпал-

315

әсерін тигізді.  Шындығында,  бүл Тайлор әлдеқашан 

атап 

көрсеткен, яғни,  егер өрбір ғалым өзі өмір сүретін дүниені 

немесе  өткен  тарихты  танып-білуді  қаласа,  ол  бүл  негізгі 

қағидатты  берік түрде  меңгеруі тиіс”.  Эволюционизм жиі 

түрде экономика, социология және күн кешегі уақьггқа дейін 

медени антропологияда өздігінен үғыньиіатын нәрсе ретінде 

мойындалды.  Бірақ кейінгі уакытга антиэволюционизмнің 

жігерлі философиясы бір этнология мектебі аясынан асып 

өрістеді. Боас мектебі ондаган жылдар бойы эволюционизм- 

мен күрес жүргізеді.  Шмидт жетекшілік жасайтын мэдени- 

тарихи  мектеп  эволюционизмге  ашық  қарсы  түрды.  Ал 

функционалисгік мектептер негізінде эволюционизмге қарсы 

түрмады,  Бірақ  оз  козқарастары  мен  қызметі  бойынша 

антиэволюционистік басым болатын.

Сонымен, біз бірталай гылымды үлангайыр кеңістігі мен 

тереңцігі негізінде шолу арқылы эволюционизм философия­

сы қазіргі замангы мөдени антропологиядан басқа барлық 

жерде дерлік басым екенін аңғардық Егер негізгі идеология- 

лык себептер бойынша эволюция теориясына қарсы түру- 

шы теологияны есепке алмасақ, мэдени антропология анти- 

эволюционизмнің сонгы бекінісі болды. У. Дженнингс Брай­

ан бағьпъшдағы антиэволюциялық дүниетаным Франц Боае 

Патер  Шмидт  шэкірттері  арасында  сақталды.  Бірақ  біз 

мүндай жағдай мэңгі-бақи далгаса бермейтіні сенімді болу- 

ымыз  керек.  Мэдени  антропологияның,  қазіргі  замангы 

гылымдағы ең іргелі және  жемісті осы теорияга қарсы түруы 

ерте ме,  кеш пе оз орнынан ыгысады ал,  мэдениет туралы 

гылым кайта эволюционизм жолымен жэне тарих, функци­

онализм жолымен еркін жүретін болады.

Түйіндер

Қазіргі замангы антропологиялық теория мэдениет  про- 

цестердің тек екі түрін  жэне  осыган  сэйкес  процестердін 

тек екі түрін гана мойындады.  Бүл  “тарих”  болып санала- 

тын уакыттық процесс жэне түсіндіруі “гылым” деп атала­

тын уақьптан тыс процесс.  Бүл козқарас қате  жэне сэтсіз 

болып табылады. Біріншіден, бүл кэзқарас гылымды тарих- 

қа  қарсы  кояды,  ойткені  бүл  козқарас  бойынша  жеке

316

окигалардың  хронологиялық  дөйектілігін  зерттеу  гылым 

болып табылмайды. Ал астрономия, геология жэне биоло­

гия сияқты  жаратылыстану гылымдары тарихи дәйекгілікке, 

сондай-ак, 

түсіндірудің басқа типтеріне бірдей  деп қояды.

Тарих  —  “гылымдану”  тәсілдерінің  бірі.  Екіншіден, 

“ғылым-тарих” дихотомиясы тарихты эволюция үдерісімен 

шатыстырады немесе, тіпті эволюция  теориясының болу 

қүқыгын да теріске  шыгарады.  Осы  екі  нық ажыратыла- 

тын процестерді межелеп белгілеуге жөне анықтап тануга 

қабілетсіздікте осы ыңгайдың негізгі қателігі жатыр.  Ант- 

ропологиялық теориядан эволюциялық көзқарасты шыға- 

рып тастау соңгы он жылда мәдени антропологияның белгілі 

бір мектептерінде кең қанат жайган реакциялық  антиэво- 

люциялық философияның көрінісі болып табьшады. Эволю- 

ционизмді терістеу —  бүл логикалық талдаудагы қателік, 

философиядагы ақтандақ, гылым ретінде антропологияга 

соққы.  Эволюционизмді  терістеу  мэдени  коп  жагдайда 

мазмүнын нашарлатты және мәдени антропологияны өткен 

мәдениеттің даму багыты мен мөдениеттің болашақтагы 

дамуының мүкін багытын айқындау сынды ең қызметінен 

айырды.

Логикалық талдау —  уақыттық,  формальды-уақыттық 

және формальды-функционалдық сынды процестердің үш 

түрін шындықтың физикалық, биологиялық жөне мәдени 

деңгейлерінде ашады. Процестің әрбір түрі үшін түсіндірудің 

тарих, эволюционизм жэне функционализм сынды  сөйкес 

тәсілдері бар.  Ғылым тарихы барлық  гылымдар оз түсінді- 

рулерін осы үш формалардың бірі арқылы етінін корсетіп 

отыр.  Эволюция теориясына  қарсы  реакциялық ыңгайга 

Дейін  мэдени  антропология да түсіндірудің  осы  үш  түрін 

Қолданды. Бірақ соңгы он жылда мәдени антиэволюциялық 

ьіңғайдьщ паналайтын жері болды. Эволюция концепциясы 

әзін гылым сферасындагы ең маңызды және жемісті рето- 

Риялардьщ бірі ретінде корсетті. Мэдени антропология үшін 

0зін  осы  концесцияга  шексіз  қарсы  қою  немесе  бүл  кон- 

1  Цепцияны елемеу мүмкін емес.  Мөдениетгі зерггеу қайта- 

Дан эволюция теориясьшың жолына түседі жэне оньщ коме- 

гімен  қайта жаңгырады.  Бірақ бүл тарихты  назарга  алмау 

немесе функционализм маңызын томендетуді білдірмейді.

317

Бізге  түсіндірудің  үш  түрінің  үшеуі де  қажет.  Егер  біздің 

мақсатымыз ғылымды ең жоғары дөрежесінде дамыту деп 

санасақ, біз түсіндірудің үш осы түрінде де қолданамыз.

Алфред Р.  Радклиф-Браун

ЭТНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК АНТРОПОЛОГИЯ 

ӘДІСТЕМЕСІ1*

Менің ойымша, бүл жолдауда, бүкіл әлемдік этнологтар 

мен антропологтардың ақыл-ойын толғандырып келе жат- 

қан мәселені қолға алғаннан басқа жақсы нәрсе көріп түрған 

жоқпын, соның ішінде ол — еркениетті емес халықтардың 

дөстүрлері мен институттарының мақсаттары мен әдістерін 

зертгеу мәселесі.

Берілген мәселе іргелі мағынаға ие екендігі бәрінен де 

айқын, өйткені, егер онда қандай ма деңгейде болсын мақ- 

сатқа жетуге деген үмтылыс жөне оның комегін пайдалана- 

тын әдіске қатысты келісім болмаса, ол белгілі бір қанагат- 

танарлықтай үрдіске жетуге жэне жалпы мойындауларға ие 

бола алар ма еді. Соңғы он-он бес жылдың ішінде әдіс мәсе- 

лесіне арналған кітаптар мен мақалалардың коптігіне қара- 

мастан, олардың арасында келісім болған жоқ.  Мәселе әлі 

күнге дейін талқылау деңгейінде жатыр,  ол қазірдің озінде 

зәрулі  тақырып  және  біз,  бәрінен  де  бүрын,  оз  жүмысы- 

мызды осыны қарастырудан бастауымыз керек.

“Этнология” жөне “Әлеуметтік (немесе мэдени) антро­

пология” түсінігі, Тайлор анықтамасы бойынша,  “білімді, 

дінді, онерді, өдепті, рәсімдерді және қогам мүшесі ретінде 

адам  жинақтаган  кез-келген  басқа да  қабілеттіліктер  мен 

дағдыларды”, мәдениетгі немесе оркениетгі зертгеуді белгілеу 

үшін,  осыган дейін ешқандай айырмашылықсыз пайдала- 

нылды. Зерттелу пәнінің осылай түжырымдалуындағы әдіс 

мәселесінің түйіндерін — мөдениет қүбылыстарын қызыгу- 

шылықпен қалай зерттеуіміз керек, оган түсіндірудің қан- 

дай өдістерін пайдалануымыз керек және теориялық көзқа-

* 

A.  R.  Radciiffe-Brown.  Method in  Socail Anthropology.  Bombay,  I960. 

P.  3-31.

318

г

рас  түрғысынан  немесе  іс  жүзінде  пайдалы  қандай  нәти- 

желерді  біздің  ғылымнан  күтуге  болады  деген  сүрақтар 

«үрайды.

Менің ойымша,  “негізін салушы — әке”, ешкім онымен 

таласа қоймас,  деп аталуға толық хүқығы бар Тайлордың 

өзі, мэдениет қүбылысын түсіндіруге көмектесетін қос түрлі 

өдіс  бар деп  көрсетті  2 және біздің ғылымда  пайда  болған 

бытықы-тытықылық,  көп  жағдайда,  осы  екі  әдісті  айыра 

алмауымызға байланысты екендігіне, мен сенімдімін.

Осының өзі нені білдіретінін қарайық.  Мен тарихи деп 

үсынатын алғашқысы оның даму кезендерін бақылайды және 

мүмкіндііінше нақтылы себептері мен уақиғаларын аша оты­

рып,  сол  себептер  мен  уақигалардың  әрбіреуінен  болған 

өзгерістерді айқындайды,  нақтылы институттың немесе 

институт кешенінің пайымдауын береді. Мысалы, бізді Англия- 

дағы  өкіметтің  өкілдік  институты  қызықтарған  болса,  біз 

оның пайда болған  кезеңінен бастап,  бүгінгі күнге дейінгі 

бүкіл өзгерістерін қарастыру арқылы тарихын оқып зерде- 

лей аламыз.

Берілген түрпаттағы түсініктемеге байланысты оның бізге 

индуктивті ғьшымдар шүғылданатын жалпы зандар білімін 

бермейтіндігін атап өтуіміз қажет. Жеке элемент немесе мэ­

дениет жагдайы оның қандай ма  болмасын  басқа  бір  эле- 

менттен  шығатынымен  түсіндіріледі,  ал  ол,  оз  кезегінде, 

үшінші элементке дейін қарастырылады, осьщан әрі қарай 

біз тагы да бірдемені қарастырғанша жүргізіле береді. Басқа 

сөзбен айтқанда,  бүл әдіс шын мөніндегі нақтылы инсти- 

тутгар, уақиғалар немесе оркениеттер жагдайы арасындагы 

уақыттық байланыстарды көрсетеді.

Алайда, бізде өркениетті емес халықтар жөнінде болар- 

болмас тарихи мәліметтер бар.  Егер біз Орталық Австралия 

аборигендерінің дәстүріне кызығушылық танытсақ, біз бүл 

тайпалардың тарихы жөнінде ешқашан жөне ешқандай мағ- 

лүмат ала алмайтындығымыз белгілі болады.  Мүндай жаг­

дайда тарихи әдісті қолданудың бірден-бір мүмкін тәсілі — 

осы тайпалар тарихына жанама сипатгағы куәлардьщ негізінде 

болжалды жаңғырту жасау.

Күнделікті өмірде “этнология” деп аталатын түсінік коп 

жагдайда осындай болжалды жаңгыртудың жиынтыгы, ягни 

болжаулык тарих болып табылады. Түрпатты мысалга сүйе- 

Не отырьш, маган осы өдісті бейнелеп беруге рүқсат етіңіздер.

319

Африка континентінің шыгысында Мадагаскар деп атала­

тын  арал  бар.  Бүл  аралдың түрғындарын  зерттеген  кезде 

бүрыннан да оган ешқандай күмән болмайтын, ол Африка 

халықтарына тектес екендігін байқадық. Сіз, әсіресе, арал- 

дың батыс жагалауларынан еш күмөнсіз негр тектес,  ягни 

түрпаты, сырт бет-пішімі түргысынан африкалық коптеген 

адамдарды кездестіресіз.  Одан басқа мадагаскарлық мәде- 

ниеттің коптеген элементтері африкалык элементтерге үқсай- 

тындай корінеді. Дегенмен терендетілген зертгеу аралда Афри- 

када  кездеспейтін  нәсілдік  жөне  мэдени  элементтер  бар 

екендігін  корсетеді;  осыларды  зерттеу олардың  Оңтүстік- 

Шығыс Азиядан шыққан екендігін бүлтартпай дәлелдеуге 

комектеседі.  Мадагаскардың нәсілдік және мәдени ерекше- 

лікгерін зерттеу бізге бүдан бірнеше гасыр бүрын тілі, мэде­

ниет! және кейбір нәсілдік сипаты жагынан қазіргі Малай 

архипелагының түргындарына үқсас Азиядан шыққан ха- 

лықтар аралга кошкенін анық айтуга комекгеседі.  Біз тіпті 

кошу кезеңінің уақытын  молшерлі шамамен түжырымдап 

айта  аламыз.  Ол  —  Мадагаскар  жонінде  алгашқы  тарихи 

хабар болганга дейінгі, бірақ кошіп қоныстанушылар кел­

ген жерде металлургия пайда болганнан кейінгі кезең.

Мадагаскардьщ нәсілдік жэне мэдени ерекшеліктерін одан 

эрі тэптіштеп зерттеу аралдың тарихын жаңғыртуга комек- 

тесе түседі. Біз арал мэдениетінде бір-біріне түтастасып бірік- 

кен, болмаганда екі элемент немесе екі мэдени страт (кейде 

оны  осылай  дүрыс  айта  бермейді)  бар  екендігін  кореміз; 

Оңтүстік-Шыгыс Азия жэне Африка мәдениетімен салыс- 

тырганда,  осы  мэдениеттің  терең  жүйелі  зерттелуі,  бізге 

осындагы мэдени элементтер кешенін талдауға жэне олар­

дын кайсысын кошіп қоныстанушылар экелді, ал қайсысы 

аралдың  ежелгі  түргындарынікі  екендігін  анықтауга  ко- 

мектеседі.  Осылай  біз  аралдагы  Азиядан  шыққан  кошіп 

қоныстанушылар келгенге дейінгі мэдени ерекшеліктер то- 

бын жаңгырта аламыз.

Сонымен  біз,  оның соңгы  нэтижесі  болып табылатын 

тарихи  үдерісін  қарастыру  арқылы  жэне  ондагы  тарихи 

қүжаттың  жоктыгына  байланысты,  оның  қазіргі  нэсілдік 

сипатгарьш, тілін жэне арал мэдениетін, археологиялық маг- 

л үмат мүмкіндікгерімен толықтыру арқылы барынша толык 

зерттей  отырып,  тарихты  болжалды  жаңгырту  комегімен, 

Мадагаскар  мэдениетін талдаймыз.  Біздің соңгы жаңгыр-

320

'

туымызда кейбір нәрселеріміз толығымен дәлелденуі мүмкін, 

ал кейбірі шамалы дәлдікпен ғана белгіленеді, кейбір сүрақ- 

тарға 

біз  ешқашан  жауап  бере  алмаймыз жөне  болжалдан 

баска еш нөрсе айта алмаймыз.

Берілген мысалдан көрініп түрғандай, тарихи пайымдау 

едісін  біз  ешқандай  тарихи  мәлімет  жоқ  болған  кезде  де 

колдана алады екенбіз. Жазба деректерден біз соңғы бірнеше 

ғасырды қамтитын өркениет тарихының барынша соңғы даму 

сатысындағысын біле аламыз;  ал ол  -  адамзаттың Жердегі 

өмір сүру тарихының шағын ғана көрінісі. Археологтар қазба 

жүмыстарын жүргізе жүріп, қүрылыс пен түрғын жерлерді 

ашқанда, әбзел-күралдарды жаңгыртқанда, кейде байырғы 

адамдардьщ мүрделерін ашқанда тарихи дәуірге дейінгі кең 

ауқымды кезеңнің егжей-тегжейіне саңылау түсіруге мүм- 

кіндік жасайды.  Мен  Мадагаскар  мысалында  бейнелеген 

мәдениеттің этнологиялық талдауы, біз тарихтан және ар- 

хеологиядан алған мәліметгермен толтырылады.

Мәдениеттің осы секілді тарихи зерттеуі бізге оқиғалар 

жөніңдегі білімді сомдап, олардың жүйелілігін қалыптасты- 

рады.  Мен  “индуктивті” деп атауға үсынатын түсіндірудің 

басқа түрпаты да бар,  өйткені өзінің мақсаты мен әдістері 

жагынан ол табиги немесе индуктивті ғылымдарға жақын. 

Индуктивті әдіс жорамалга түргызылады, онда бүкіл фено­

мендер табиги зандылыққа багынган, оны белгілі-бір қисын- 

дық рет-жосықтардың комегімен ашуга жоне жалпы занды- 

лықтарды дәлелдеуге болады; соңгысы жалпы, ягни коп не 

аз деңгейдегі жалпылықтары бар мақүлдануын білдіреді, оның 

әрбірі  дерек  пен  уақигалар  арқылы  белгілі  бір  дөрежеде 

сәйкестендіріледі. Индукцияның мәні жалпылау үдерісі бо­

лып табылады; әрбір жеке дерек белгілі бір жалпы ереженің 

жеке оқигасы ретінде түсіндіріледі. Алманың ағаштан қүлауы 

және планеталардың Күнді айналып қозгалуы — гравитация 

заңдылыгының әр түрлі көрінісі.

Индуктивті  гылым  табигаттың  бір  саласынан  кейін 

екіншісін багындырып отырды: алгашында аспан денелерінің 

айналуы және қоршаган әлемнің физикалық қозгалысы; одан 

кейін  Әлемді  қүрайтын  заттардың  химиялық  реакциясы; 

кейінірек тірі материаның реакцияларьш басқаратын жалпы 

заңдылықтарды ашуга багытталган биология гылымдары- 

ның кезегі келді; ең ақырында, откен гасырда [XIX ғасыр- 

Да]  сол айтылып отырган индуктивті әдістер адамның ақыл-

321

ой  санасының  айқандалуын  зерттеуде  қолданылған.  Бізге 

мэдениет феноменін немесе өркениетгі (хүқық,  әдеп, өнер 

тіл және бүкіл әлеуметіік: институггар) зерттеуде осы өдістерді 

колдану ғана қалды.

Мәдени деректермен жүмыс істейтін бір-біріне қарама- 

қарсы екі түрлі әдіс бар екен, олардың бір-бірінен айырма- 

шылығы болғандықтан — өздерінің жетуге үмтылатын нәти- 

жесі жағынан да,  комегіне жүгінейін деп  отырган  қисын- 

дық рет-жосықтары жагынан да, зерттеу салаларының бір- 

бірімен байланыстыльпына қарамастан оларды өзбетінше деп 

қарастыра аларедік және оларға әртүрлі атау беруге болады. 

“Этнология” және “Әлеуметгік антропология” атаулары осы 

мақсат үшін жақсы келетіндей, мен оларды қолдануды үсы- 

намын. Соңғы кездерде, меніңше, корсетілген терминдерді 

ажырататын айқын қагида байқалды, алайда, менің білуімше, 

мүндай  ажырату  ешқашан  жүйелі  жүргізілген  емес.  Мен 

мэдениет зерттеушілеріне жоғарыда айтылған тарихи жаң- 

гырту комегімен жүргізілетін “этнология” терминін пайда- 

лануды шекгер едім, ал “әлеуметтік антропология” терминін 

мэдениет феноменінің негізінде жатқан жалпы зандылық- 

тарды қалыптастыруга тырысатын пэнді белгілеу үшін қол- 

дануды  үсынамын.  Сол  арқылы,  меніңше,  мен,  тек кана, 

осы терминдердің бүрыннан да қалтарыстарда қолданылып 

жүрген айырмашылықтарына үлкен айқындық пен анық- 

тылық беріп отырмын.

Менің  ойымша,  мэдени деректерді  зерттейтін  осы  екі 

бір-бірінен алшақ әдістің бар екендігін тікелей мойындау, 

соңғы кезде зертгеушілердің назарын аударьш отырған, эдіс 

жөніндегі таласты түсінуге комектеседі.

Өткен гасырдың  [XIX г.]  екінші жартсында галымдар- 

дың  ақыл-ойына  эволюция  қагидасы  үстемдік  етті  жэне 

антропологгар мэдениетті зертгеуде эволюциялық козқарас- 

ты  қабылдауға  мәжбүр  болды.  Қазіргі  кезде  эволюция 

түсінігі  өзінің  анықтылыгын  жоғалтты.  Егер  индуктивті 

козқарас түрғысынан қарасақ, эволюция үдерісі бір немесе 

бірнеше түрақты іс-эрекет себептерінің кумулятивті (істің 

дағдыға айналуы) іс-эрекетінің нэтижесі болып табылады. 

Осылай биологиялык эволюция, үзіліссіз болып отыратын 

тектілік, өзгерістілік жэне табиги сүрыпталу үстанымының 

ыкпалымен, Дарвин теориясына сэйкес үдерісті білдіреді. 

Егер де  біз,  кейбір  ерекше  үзіліссіз  іс-эрекетгің  нэтижесі

322

болып табылатын үдерістердің немесе зандардың бар екен- 

дігін дәлелдеген  жағдайда мәдениеттің дамуын эволюция- 

лык үдеріс деп айтуымызға болар еді.  Сонымен бірге,  егер 

тарихи деп аталатьш көзқарасты қабылдасақ, эволюция үдерісі 

біркатар жүйелі даму кезеңдері ретінде  қарастырылар  еді. 

Мысалы, геология мөліметтері бізге омыртқасыздардан бас­

тап, сүтқорекгілерге дейінгі Жердегі жанды материаның омір 

сүру тарихында әртүрлі формадагы тірі организмдердің пайда 

болуын сипаттайтын жүйелі кезендер болгандыгын айтады. 

Дегенмен  дамудың  осы  бірізді  кезендерін  шын  монінде 

түсіну, біз оны тудыратын зандарды анықтаган кезде пайда 

болады;  тек  қана  осы  жагдайда  гана  оны  эволюциялық 

үдерістің кезендері деп санауга болады.

Откен  гасырдың  [XIX  г.]  антропологтары  эволюцияны 

индукгивті түргьщан емес, тек қана, бірден бір тарихи түргы- 

дан карастырды. Сондықтан да олар оздерінің алдына мэде- 

ниетгің дамуын басқаратын іргелі зандылықтарды таба ала- 

тындай міндет қойган жоқ, керісінше, дамудың үдеріс екен- 

дігін корсетуге гана үмтылды, оның барысында адам қогамы 

бірқатар кезеңнен немесе сатьщан откен болатьш. Егер бүдан 

бірнеше жыл гана бүрын антропологтардың ақыл-ойын тол- 

гандырган  бірнеше  тақырыпты  еске  түсірсек  — бүл  әбден 

анық. Мысалы, Бахофен айтқан мынадай идея болатьш: әрбір 

адамзат қогамы матриархалды кезеңнен отеді-міс, ягни даму 

кезеңі адамзат тегі тек қана немесе барынша әйел өулеті ба- 

гыты  бойынша  жүргізіледі  — ер  адам  әулеті  багыты  емес, 

әйел әулеті багыты; осының негізінде еркек еулеті багытын- 

дагы халықтарга қарағанда әйел әулеті багытындагы халық- 

тар әруақьгг, қарадүрсін деген қорытынды шыгарылды неме­

се басқаша айтқанда, матриархалды дамудың не эволюция- 

ның ерте кезеңін корсетеді. Тагы бір мысал. Тотемизмге қызы- 

гушылық пайда болган кезде, кейбір антропологгар, осы ин- 

ститупы оркениеті дамымаган халықтар арасына кең таратқ- 

ан дерекгеріне сүйене отырьш, тотемизм қогам мен дін даму- 

ының қажеггі кезеңі болып табылады деген болжам айтты; 

Колер,  ал одан кейін Дюркгейм тотемистік түр,  қандай  ма 

болмасын алуға келетін қогам дамуының, ең алгашқы саты­

сы болып табылады Деп жорамалдады.

Осы  секілді,  кәдімгі  жагдайда,  антропологияның  эво- 

люциялық мектебі деп аталатьш теорияның оте мәнерлі мы- 

салын Льюис Морганның “Ежелгі қогам” кітабынан табуға

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: