«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц

даМУ  тарихынын,  маңызды  элементі  болып  табылғанның 

өзінде,  біз  кейбір жағдайларда  қосқатарлылықтың  болуы 

мүмкін деп  есептейміз.  Алайда  біз  бүл  қосқатарлылықты 

накты әдет-ғүрыптар мен дағдылардан емес, белгілі-бір ди- 

намикалық жағдайда өзінің әлеуметтік немесе психология- 

лык  себептерінің  шығу  тегіне  әсері  бар  жағдайлармен 

сәйкестендіре қарастырамыз.  Бүл жерде мен мүнан бүрын 

келтірілген  өндірістік  қорлар  мен  халықтың  өсуі  арасын­

дагы  байланыс  мысалы  жайлы  еске  түсірген  дүрыс  деп 

есептеймін.  Басқа түрлі мысалдарды адам алдында түрған 

мәселелерді  шектеулі  мүмкіндіғГгердің  жнынтығының 

комегімен шешуге болатын жағдайда айтуға болады. Мыса­

лы, некенің барлық жерде болатынын және оның омбебап 

институтын мойындай отырып,  осы жағдайдан білетініміз 

неке бірнеше еркек пен бірнеше әйелдің, бірнеше еркек пен 

бір ойелдің, бірнеше ойел мен бір еркектің немесе бір еркек 

пен бір ойелдің арасында болуы ғана мүмкін. Некенің мүндай 

түрлерінің  кеңінен  таралғандығы түсінікті,  сондықтан  да 

өлемнің түкпір-түкпірінде бір-біріне байланыссыз сақталып 

қалған зандылықтардағы мүндай үқсастықтар бізді таң қал- 

дырмауға тиіс.  Адамзаттың шаруашылық жағдайлары мен 

адамдардьщ жыныстық инстинктерін ескере отырып, біз са­

лыстырмалы алғанда,  аз тараған некенің коп ойел алушы- 

лық және коп күйеулілік түрлеріне таң қалмаймыз.  Басқа 

да түсіністіктерді зерттегенде осыны еске түсіру керек. Бір 

созбен айтқанда, біз зандарды іздейтін болсақ, оларды мо- 

Дениеттен  іздемей,  физиологиялық,  психологиялық жоне 

әлеуметтік факторлардан табуымызға болады.  Кейбір жағ- 

дайларда осы жетістіктердің оруақыт бақьхланатын салдары 

психологиялық немесе олеуметтік дамуға қолайлы жағдай 

Жасауы мүмкін.  Осыған Ескі Әлем мен Америкада байқал- 

ған ондірістік жаңалықтың салдарлары мысал бола алады, 

оларды мен бір-бірінен байланыссыз аймақтар деп қарасты- 

рамын. Терімшілік пен тас қаруларының орнына жер шару- 

ашылығы, қыш ондірісі, ал одан кейін мәденді ондеу келді. 

Жаңа іс-орекет түрлерінің осындай тәртіппен пайда болуы - 

табиғи  қоректерді,  қаруларды  және  әбзелдерді  осылайша 

Пайдалану  (сол  секілді  осыған  сойкес  жүргізілетін  іс-өре- 

Кеггер)  мүмкіндігі  -  адамның уақытын  коп  ала бастауына 

байланысты шығар.  Осы жағдайлардың екі континентте де 

Мщдетті түрде қатар жүргендігін ескерсек, оларды нақтылап

.

279

қарастырып жатудың реті жок. Адамның басқа жаңальіқта- 

рында жағдай басқаша болды. Ескі Әлемнің ежелгі жетістігі 

жануарды қолға үйрету, Жаңа Әлемде (еуропалықтар 

лайда 

болғанша, иттен басқа жануарды үйретуді  білмегенге үқсай- 

ды), керісінше өте кеш пайда болды. Дегенмен Перуде лама- 

лар алғашқы рет және баяулау үйретіле бастады; континентгің 

кейбір жерлерінде күсты да үйретіп өсірді.

Зияттық іс-әрекетгің тарихын да осылай карастыруға бо­

лады.  Мүмкін,  адамзаттың  дамуының  іргелі  ерекшелік- 

терінінің бірі — алдымен санасыз істелген істің бөрі 

уақыт 

оте келе ойландырудың нысанына айналғанынан көрінеді. 

Бүл үрдіс барлық жерде көрініс тапқан, бірақ, бөрінен бүрын, 

біртіндеп өзінің ену ауқымын кеңейтетін барық бағыттарда 

жөне бүрын жеке түлға да, қоғам да ойланбастан істеген іс- 

өрекетті сезінуге жағдай жасап отыратын гылым тарихында 

байқалады.

Осыған дейін мен психоанализдің жетістіктерімен бай­

ланысты қазіргі этнологияның баска аспектілері жонінде соз 

қозгамаған болатынмьш. Белгілі болғандай, Зигмунд Фрейд 

алғашқы қауымдық сана коп жағдайларда жеке психикалық 

іс-әрекеттің белгілі бір формаларымен үқсас екендігін дө- 

лелдеуге үмтылды, оны ол озінің психоаналитикалық әдістің 

комегімен зертгеді. Фрейд талпьшыстары коп жагынан роміз- 

шілдер  — мысалы,  ІІІтукен  котерген  мифологияның  пай- 

ымдауларына жақын.  Риверс, сол секідці Гребнер мен Эл­

лиот  Смит  оздерінің  [модени-тарихи]  пайымдауларымен, 

Фрейд  ойын  қабылдады,  осының  ықпалынан  оның жаңа 

жүмыстарында психоаналитикалық түрғы коне трансмис­

сия теориясымен ретсіз араласып кетгі.

Фрейдгің психоаналитикалық зерттеулерінің негізінде жа- 

тқан кейбір ойлардың этнологиялық моселелерді шешу ба­

рысында  коңілге  қонымды  етіп  қолдануға  болатындығьін 

ескерсек, мен оның одісін біржақты пайдаланғанда адамзат 

қоғамының дамуын жақсы түсінуге мүмкіндік жасайды ғой 

деп ойламаймын. Әрине, омірдің алғашқы жылдарынан ал- 

ған  коңіл-күйдің  осері  ешқашан  бағаланған жоқ;  тағы да 

дүрысы  адамның әлеуметтік қылығы коп жағдайда ең ал- 

ғашқы дағдыларымен байланысты, ол бәрінен бүрын байла­

ныс  есіне қатысты қүралады,  ал коп жағдайдағы носілдік 

немесе тектілік белгілерін белгілі бір өлеуметгік жағдайлар- 

дың ертеректегі ықпалының осері деп есептеуіміз керек. Бүл

280

ғ д ы л а р д ь і ң  

кобісі сана аясьшан тыс қалады жөне оны жеңу 

қиынғa соғады. Қарама-қарсы жыныстағы жеткіншектердің 

қьілыгындағы әркелкі айырмашылықты дәл осы жағдаймен 

байланыстыруға болады. Егер біз түрлі өлеуметгік жағдайда 

емір  сүретін  адам  іс-әрекетіне  басыңқы  зауықтың  өсері 

жөніндегі бүкіл ғылымды колдануға тырысамыз десек, онда, 

міндетгі түрде,  занды долбардың сыртына шыгып кетеміз, 

оЛ  психологияның  жеке  адамды  қалыпты  жагдайда  жөне 

патологияда зерттеуін зандастырады.  Басқа жагынан,  одан 

да күшті ықпалы бар факгорларды әдейілеп корсетуге бола­

ды. Мысалы, тіл тарихының коптеген қүбылыстары, Фрейд 

ізбасарлары бүкіл ынта-ықыласын салып қарастырып жат- 

қан жағдайлар,  дідді адамның қылығын анықтамайтынды- 

гын жақсы көрсетеді. Коптеген адамдар тілдің негізінде жат- 

қан категориялар жонінде еш нәрсе білмейді, ол граммати- 

каны  жүйелі түрде  зерттегенше  саналы  меңгерілмей  қала 

береді. Оган қарамастан тек қана осы лингвистикалық ка­

тегориялар дүниені белгілі-бір үгымдар жүйесі арқылы коруге 

мүмкіндік  жасайды,  оны  біз  тілдің  даму  зандылықтарын 

білуге байланысты емес, объективті-деректелген категория­

лар үшін жоне оз кезегінде біздің ой-санамыздың түрлеріне 

ықпал  ететіндіктен  қабылдаймыз.  Осы  категориялардың 

шыгу тегі белгісіз, бірақ олардың, психоаналитикалық зерт- 

теулердің пөнін қүрайтын феноменмен ешқандай ортақтыгы 

жоқ екендігі, күмон тудырмайды.

Рөміз жоніндегі психоаналитикалық гылымның хүқық- 

тылыгы да үлкен күдік туғызады.  Бүкіл кезеңнің филосо­

фиясында рәміздерді талқылау маңызды  орын  алгандыгы 

белгілі. Тек алгашқы қоғамдық ой-сана емес, сонымен бірге 

философия  тарихы  жоне  дінтанушылар  жоғары дәрежеде 

дамыган ромізділік мысалына бай, олардың түрпаттары сол 

немесе басқа ойшылдың жалпы ділдік козқарасымен анық- 

талады. Тауратты діни рәмізділік козқарасы арқылы түсін- 

Дірген діншілдер оздерінің ой қорытуларында адам ойы мен 

Қылыгын сексуалды рөмізділік түргысынан түсіндірген пси- 

хоаналитиктерден еш кем болган жоқ.  Роміздік талдаулар- 

Дьщ нәтижесі, зерттеушінің қүбылысты озінің басты қагида- 

сьіна сойкес талдайтын, субъективті козқарасымен тікелей 

байланысты. Психоаналитикалық рәмізділіктің хүқықтылы- 

ғьің  долелдеу  — тіптен,  ботен  негіздемелерден  туындаган 

бүкіл 

басқа да рәміздік пайымдауларға сенімсіздік корсету 

болар еді,  ол тура сол секілді,  қүбылыстың рөміздік магы-

281

201-19

насынан  бас  тартатын  немесе  оны жоққа  шығаруға 

дейің 

баратын түсіндірудің барабары болмауы деген соз.

Міне сондықтан, психологиялық зерттеудің кез-келгең 

онімді әдісін қабылдай отырып, біз этнологиялық жетістік- 

терін жай ғана тасымалдау арқылы жеке адамды психологи- 

ялық зерттеудің жаңа біржақты әдісін әлеуметгік қүбыльіс- 

тармен  байланыстыра  алмаймыз,  оның  шыгу  тегі  тарихи 

шарттылық жонінде жоне жеке адам психологиясы шүгыл- 

данатын  зерттеуден,  тіптен  де,  болек  тортіптегі  ықпал 

жонінде айтады.

Франц  Боас

АНТРОПОЛОГИЯДАҒЫ ТАРИХ ПЕН ҒЫЛЫМ: 

ЖАУАБЫ*

Мен  д-р  Кребердің  менің  гылыми  жүмыстарыма  гана 

емес, менің өзіме де берілген талдауды қамтитын мақаласын 

қызыга  оқып  шықтым.  Мүмкін  мен  оны да,  басқасын да 

дүрыс  багалап  отырмаган  шыгармын.  Соган  қарамастан 

мүндай пайымдауларга озімнің үзілді-кесілді қарсылыгым- 

ды білдіргім келді.

Мен  жас  кезімде  көп  уақытымды  физика  мен  геогра- 

фияны  зерттеуге  бергенім,  -   нагыз  шындық.  1887  жылы 

осы жолдардың авторы бүл пәндердің іргелі алгы шартта- 

рьшьщ ортүрлілігі жөнінде ойын білдіре отырып, оган өзінің 

қатынасын  анықтауға тырысады жоне  компоненттерінің 

жалпы себептерге еш қосылмайтындыгына қарамастан бүтін 

ретінде қабылданатын феномендермен айналысушылар қата- 

рына саналы түрде кірді.  Басқа сөзбен айтқанда,  мені ба­

сында күрделі қүбылыстарга саналы жету моселесі кызық- 

тырган болатын.  Бүл қызыгушылық, мен кейінірек геогра- 

фиядан оз назарымды этнологияга аударган кезде де, басым 

мәніңде сақталды. Қүбылысты түсіну үшін оның не екеңдігін 

білу жеткіліксіз,  оның  қалай  пайда  болганын  білу  қажет. 

Біздің моселе — тарихи мәселе.

Д-р Кребердің пікірі бойынша,  “кез-келген салага тарихи 

түргыдан келудің айқын белгісі, уақытша салдарды қарас-

* 

History and Science in Anthropology: a Reply / /  American Anthropologist- 

N.S.  Vol.  38  (1936),  P.  137-141.

282

ь1ру емес (алайда, тарихи импульстер шынайы жөне күшті 

болған жерлерде, онан да бас тарту қиын), керісінше толық 

үретгеуге 

үмтылу  болып  табылады  <...>  Тарихи  үрдіс  — 

бул тура сол күйінде қарастырылатын қүбылыстардың бай- 

л а н ы с ы ,  

ал ол қүбылыстардан тартқылап және сығып ала­

тын нәрсе емес”.

Мен, бүл жерде ешқандай мағына көрмей түрғанымды, 

мойындағым келеді. Бізде мөдениеттердің азды-копті бара­

бар болып есептелетін суреттеулері бар жоне олар — оте ба­

галы мөліметтер. Олар бізге мәдениетті озінің іс-орекетінде 

көрсететін оте жақсы көрнекі жадығат береді, оның астары- 

нан мен  модениетпен  бақыланатын жеке  адамның өмірін 

жэне  жеке  адамның өзінің де  мәдениетке  эсер  етуін түсі- 

немін.  Бірақ бүл тарих емес. Тарихи талдаулар сипатталған 

материалды басқалай қолдануды талап етеді жэне бул жерде 

археологияға,  биологияға  лингвистика  мен  этнографияға 

көңіл болген артығырақ.

Егер Кребер менің  1885 жылы жазған алғашқы этноло- 

гиялық тэжірибемді “Орталық эскимостарды” (“The Central 

Escimo”) тарихи зерттеу деп үқса, онда мен оны түсінуден 

бас  тартамын.  Бүл  жүмыс  — халықтың  күнделікті  өмірін 

асқан ыждағаттылықпен зерттеуге негізделген суреттеудің 

мысалы, оның кейбір олқылықтары бар, ол сол кездегі көп 

еүрақтарға менің қүзыреттігімнің томендігімеН түсіндіріледі. 

Ондағы  тарихи  түргыдағы  кейбір  элементтер  зертгелетін 

тайпаны Маккензи бассейніндегі үндістер мен озге де эски- 

мостық тайпалық топтармен салыстырғанда жоне бүдан да 

ертеректегі  эскимостық тайпалар жайлы  материалдардың 

талдауларынан немесе олардьщ коне көшіп-қону жолдары 

жайлы болжамдарынан байқалды. Ондағы қалған нәрсенің 

барлығы — таза суретгеулер. Егер де мен өзімнің кейініректегі 

жүмыстарымда географиялык жағдайларға коп сүйенбеген 

болсам, оның себебі географиялық факторлардың анықтау- 

шы рөліне деген бүрынғы сенімділігім — менің 1883-84 жж. 

экспедицияға аттанған кездегі сенімділігім -  мәдени омірдің 

Шығармашылық элементгері ретінде коңілім қалуымен ауыс- 

ты. Мен олардьщ тар шеңберлі жөне түрін өзгерткен мәде- 

ниеттер үшін маңыздылығын әрқашан мойындай аламын, 

бірақ  озімнің  кейінгі  кездердегі  дала  зерттеулерімде  бүл 

сҮрақ қосалқы орында қалды, өйткені оны қарастыру оған 

еРекше айқьшдылық қоспас еді.

283

Д-р  Крөбердің есіне  бір  кішкентай оқыс  оқиға 

жайлы 

түсіргім келіп отыр,  ол менің мәдениеттің социологияльіқ 

жөне психологиялық түсіндірулеріне.  нақтырақ айтқаңда 

казіргі  уақытта  бәрі функционалды деп  атайтын бағытқа’ 

қызығушылығымды жақсы сипатгайды. Мен одан бізге дейің 

аңыз бен әдет-ғүрыптар түрінде жеткен, көптеген этнолог- 

тар үшін басты уайым болып табылатын “түпнүсқа” жоніңде 

басын  қатырмай-ақ,  арапагоның  салт-дәстүрлері  туралы 

мәліметтер  жинап  беруін  сүрадым.  Нөтижесінде  аңыздар 

жинағы туындады,  олардың кобісі  кең ауқымды  болатын. 

Бүл  жинақ  жоғарғы  мүратты  үндістерді  ғана  мойындап, 

“кіші  атшабарлардың”  қылығына тон  норсенің бәрін жек 

коретін Алиса Флетчердің ашуын туғызды.  Ол осы түрғы- 

дан д-р  Кребердің жүмысын  сынауға  кіріскендіктен,  мен 

“Эзотериялық доктринаның этнологиялық маңызы”  атты 

шағын мақаламды жарияладым, мүнда экзотериялық және 

эзотериялық білімнің “функционалды” ара-қатынасын ашуға 

үмтылдым және жоғарыда корсетілген аңыздардағы қара- 

пайым  халықтың  зияттық дағдылары  зерттеуге  түрарлық 

екендігін  корсеттім.  Мен баяндаған  сол  ойлар  1896  жылы 

Адольф Бастианның рухьша бағышталған [Annivensaiy Volume 

for A.  Bastian] жылнама үшін жазылған квакиутлилікгердің 

қүпия одақтары жоніндегі хабарламада қайталап жарық корді, 

одан  кейін  біраз  баска  козқараспен  сол  моселе  бойынша 

жазылған америкатанушылардың  1904 жылғы XIV съезінде 

баяндалды (1906 жылы жарық корді; кейінгі хабарлама мэ­

дени қылық түрпаттарының қалыптасуына кобірек қатые- 

ты болды). Бүл жүмыстарды мен мэдени-тарихи деп атауға 

хүқым бар,  ойткені осында басқа мәдениеттердің аясында 

озіндік толтума мәдениетгің керегесі қальштасатын эдістер 

қарастырылады.

Мәдениеттің  тарихиын  қалпына  келтіру  талпыныс- 

тарымызда біз еріксіз жанама моліметгерді пайдаланамыз, 

біздің міндетіміз — оларға үлкен сақтықпен қарау. Д-р Крэбер 

менің бүл сүрақтарға қызығушылығым болмағандығын кінө 

етіп  қояды.  Мен,  мүмкін,  бүл жағдайда  әлеуметтік күрЫ" 

лымды жаңғыртуға, қүпия одақтардың тарихына, 

Америка- 

ның Солтүстік-Батыс жағалауындағы халықтардың коркеМ 

стильдері мен авдздарын жіктеуге коп жылдарымды боскз 

откізген шығармын. Менің ойымша, мүндай түпкілікті 

зерт- 

теу оздігінен ғана қүнды емес, адамзат тарихындағы омбе-

284

бап белгілерді анықтау үшін де бағалы, өйткені әрбір жеке 

щадениетте жалпы мэдени феномендер көрініс табады. Бүл 

хяянакты жүмыстан қандай ма болмасын қүндылық табу- 

дан бас тарта отырып,  д-р  Кребер,  мүмкін,  керісінше кез- 

келген кызба армандауды қолдайтын шығар.  Менің Нью- 

Йорк Ғылым Академиясының президенті ретінде жасаған 

“Америкалык носілдің тарихы”  атты копшілік алдындағы 

лекдиямды  мақтауын  басқаша 

бағалай

  алмаймын.  Менің 

ойларымды қолдай отырып, ол мен өз қиялымның бүғауын 

бос  жібергенімді  де  байқап  өтті.  1895  жылдардың  аралы- 

ғында мен сол кезде белгілі материал Американың Солтүстік- 

Батыс 

жағалауы мен басқа да аймақтарының, Ескі Әлемнің 

мифтерінің ара-қатынасы жөнінде тиянақты талдау жасап, 

олардьщ тарихи туыстылығын дәлелдеуге тырыстым, бірақ, 

д-р Кребердің пікірі бойынша, әрбір элементтің шыгу тегін 

дел анықтауға дауаламауыма байланысты жарты жолда тоқ- 

тап калган сияқтымын. Алайда мен қазір де өз пікірімдемін 

ікәне мүндай нәтиже ерекше жағдайларда ғана мүмкін де­

ген сенімдемін.  Егер  феномен  бір жерде  өзінің  шарықтау 

шегіне жетсе, бүл оньщ осы жерде туындағанын дөлелдемейді. 

Д-р  Крәбердің  мен  негізсіз  деп  есептейтін  қарама-қарсы 

пікірге сенімділігі, оның жадығаттарга деген жеңілтек қаты- 

насымен қоса, біздің одістеріміздің әртүрлілігін белгілейді. 

Менімен ауызша сойлескенде, егер менің жасаған қорытын- 

дыларым  үшін  үлкен  ықтималдық  қажет  болса,  ол  азбен 

қанағаттануға дайын екендігін айтқан болатын.  Бірақ бүл -  

Қазіргі ғалымның емес, эпикуриліктің созі.

Өкінішке орай, оның менің жүмыстарыма жасаған шо- 

луьш бейтарап козққарас регінде қабылдай алмаймьш. Менде 

өзім зерттеген археологиялық зерттеулер аз екендігі шын- 

Дық. Менің Мексикадағы теотиуакан модениеті мен ацтек- 

тер кезеңіндегі архаиканың хронологиялық ретгілігін анық- 

гағанымды бүл жердегі жалғыз жетістігім деп санаймын, ол 

Солтүстік Америка бойынша (Алеут араларалдарындағы Дэлл 

Қазбаларын санамағанда) алғашқы стратиграфиялық зергтеу 

болып табылады.  Сонымен қатар Джузепа экспедициясы- 

йьің бағдарламасьшда мен археологияльж, қазба зерітеулеріне 

Коп коңіл болдім, олар Харлан Смитгің үқыпты басшылы- 

гьіның арқасында, Фрейзер озені алабына материк ішіндегі 

'МЭДениеттсрдің енуін долелдейтін, бірқатар маңызды ноти- 

^ елер  берді.  Жоне егер де  Солтүстік аудандарда олар  еш-

285

қандай нәтижелерге өкелмесе, оның себебі қызығушылық- 

тың жоқтығында емес, жадығатгың жеткіліксіздігінде. Бұғаң 

қосарым, мен көп жылдан бері біздің ғылыми қоғамымьізды 

Солтүсгік Аляскага тиянақты археологиялық зерхтеу жүргізуді 

қайта  бастау  қажеттілігіне  көндіре  алмай  жүрмін,  ол  өз 

уакытында бірқатар таңқаларлық жаңалықтар ашылганнаң 

кейін (негізінен, өнер ескерткіштері), өзінің басты мақсатьь 

нан айньш кетті. Бірақ бүл жерде, Беринг теңізінің аймақта- 

рында эскимос алдьшдағы мэдениет түрпатьшьщ бар не жоқ- 

тығы, бүрынғьпна негізгі мәселе болып қала береді.

Меніңтіл білімі түрғысьшдағы жүмыстарымды сынау өз 

мақсатьша еш жетпеген сияқты. Лингвистикалық өзара қаты- 

настарды зерттеу тарихи зерттеудің қуатты әрекеті болып та­

былады және біз өзара тілдік қарым-қатынастарда таза гене- 

тикалық ара-қатынасты болжағанымызға немесе терең өзара 

әсерлер мүмкіңддін жорамалдағанымызга байланыссыз ол осы 

қалпында қала береді. Бүл сүрақ тілдердің өзара байланысы 

жағынан маңызды, бірақ тарихи немесе тарихи емес түрғы- 

дағы түсініктерге ешқандай қатынасы жоқ. Егер ол шешілетін 

болса, біз лингвистикалық мәліметгерге тарихи пайымдама 

бере аламыз.  Бүл жерде мен,  басқа жағдайлардағы сияқты, 

негізсіз долбарлардың қарсыласы болып табыламын, оларға 

қырық пайыздық мүмкіндік те аз.

Маған менің “Алғашқы қауымдық өнер” атгы кітабымды 

сынағаны да  — соның ішінде,  онда  коркем  стиль қарасты- 

рылмайды деген түжырым - түсініксіз. Соған қарамастан тек 

стиль сүрақтарына менде түтас  бір тарау бөлінген;  арнайы 

Солтүстік Батыс жағалауының стиліне арналған тарауда бар, 

ол  менің  бүл  мөселеге  козқарасымның  үлгісі  ретінде  кел- 

тірілген.  Стильдің  не  екендігі  жонінде,  сол  секілді  тарих 

дегеніміз не деген сүрақтарға д-р Кребердің, мүмкін, оз козқа- 

расы бар шығар. Ал Солтүстік Шығыс жағаяауының стильдік 

тарихы  жайында  жазбағаным  үшін  кінәлағанына  келсек, 

окінішке  орай,  олардьщ  дамуы  жайлы  баяндайтын  менде 

мәліметтер жоқтығын айтқым келеді. Біздің байқауымызіяа 

ол толық қалыптасқан секілді корінеді жэне ақ отаршылар- 

мен  қатынас  ықпалының  қарқынды дамуына  байланысты 

жойыльш бара жатыр деуге болады. Эскимостардың жеріілікп 

шагын  айырмашылыгы жэне  басқа да  корші  тайпалардын 

коркем дәстүрлерінің озара эсері, менің ойымша, бүл меселе 

бойынша қосымша жадыгат бермейді.  Мүмкін, д-р Кребер

286

.

^енін мүндай жадығатгарсыз, Шурщін жабайы долбарларын 

кайталайтын, тарихты жазғанымды қалайтьш шығар?

Мен ешқашан тарих занды және толыққанды, ал тарихи 

жанғыру — әлсіз және жеміссіз деп санаган емеспін. Әрине, 

этнолог 

жазған  кез-келген  алғашқы  қауымдық  халықтың 

тарихы 

жаңғыру болып табылады жене ол басқаша бола ал­

майды. 

Соған қарамастан нақты мөліметгерге негізделіп, сақ- 

тыкпен 

жасалған жаңғырту мен азды-копті қияли күйінде 

қала беретін кең ауқымды түжырымдардың арасында айыр- 

машылық бар.  Бірқатар өте қатаң жалпы тарихи моселелер, 

соньщ ішінде, носілдердің таралуы мен ара-қатынасы, Аме­

рика  мен  Ескі Әлемнің,  Африка мен Азияның жөне  т.с.с. 

байланысы жөнінде  менің азды-көпті нақтылы ой-пікірім 

бар және бүл ой-пікірлердің беріктігі олардың дөлелділігіне 

тікелей қатысты. Бүрьш мен біреудің сақтықпен айтқан бол- 

жамын көбіне ақырғы шындық ретінде қабылдайтынмын.

Этнологияда статистиканы қолдануға келсек, статисти- 

калық зерттеулердің қиындықтары жонінде менің бірқатар 

түсінігім  бар,  сондықтан мен  этнологгар  бүл  қиындықты 

шеше алады деп ойламаймын.  Мен Тайлор баяндамасынан 

кейін (1888) мифтерді зерттеу үшін оны бірінші болып қолға 

алғандардың бірімін деп ойлаймын. Сол уақытта қазіргідей 

коррелляциялық одісгі көп қолданбайтындықтан, мен оның 

суасты тастары жөнінде білмеппін, ол мифологияның жеке 

элементтері үшін бірнеше жақсы корреляциялық коэффи- 

центтер алуыма мүмкіндік жасады. Этнологиялық мәлімет- 

тердің  ерекше  сипаты  оны  математикалық  формулалар 

көмегімен баявдауға комектеспейді, сондықтан қарапайым 

сандарды қатар қойып салғастыруға қарағанда, олардьщ өндеу 

нәтижелері, қалай болғанда да, сенімдірек корінеді. Сандық 

нөтижелерден,  келтірілген мөліметтердің нақтылы салгас- 

тырылуы жайлы немесе — басқа мәселелер шешіміндегі (Тай- 

лордағы секілді)  — олардың қаншалықты тәуелсіз екендігі 

Жоніңде әруақыт шешілмеген сүрақтар туындап отырады.

Менің физикалық антропологияда озімнің алдыма қой- 

ған міндетгерімді д-р Кребердің кормеуі окінішті.  Біз үнемі 

Нәсілдер жайлы пысыктап айтып отырамыз, бірақ әлі күнге 

Дейін ешкім олардың немен анықталатынына айқын жауап 

берген емес.  Физикалық антропологиямен белсене арала- 

сУьіма,  біріншіден,  мені  Г.  Стэнли Холл  мен  Кларке  уни- 

верситетінің бүкіл гылыми қауымы итермеледі жоне алгаш-

287

қыда олар нөсілтанудың жалпы сүрақтарымен емес, сыртқЬі 

ортаның адам түзіліміне қаншалықты өсері болатындығы- 

мен айналысқан еді. Нөсілдік мәселе тақырыбьша бет 6ypfatJ 

кезде, мен бүл жерде үстемдік еткен немқүрайлылыққа таң 

қалдым.  Сол  жэне  баска  өлшемдер  қайдан  алынды,  олар 

неге керсеткіш болып қабылданды жэне олар сыртқы өсер- 

лерге байланысты емес ne? — деген сүрақтарға ешкім де бас 

қатырып жатпады.  Сол кезден бастап мен осы мәселелерді 

шешуге кірістім, оларды айқындап алмай, физикалық аңт- 

ропологияның мәліметтерін тарихи мәселелерді зерттеу үідщ 

қолдануға болмайды. Адамның денесінің қүрылысы оның 

дене қьізметіне қаншалықты ықпалы бар екендігі жөніндегі 

сүрақты  маңызды  сүрақтардың  бірі  деп  есептеймін.  Осы 

сүраққа жауап несіддік физиология мен психологияны са­

налы түрде зертгеудің бастауы болмақшы.

Д-р Крөбер америкатанушылардьщ 1928 жылғы Нью-Йор- 

кте  өткен  съезіндегі  антропологиялық  әдістер  жайлы 

пікірталасқа сүйенеді, бірақ деректерді толығымен дөл кел- 

тірмейді.  Бүл пікірталас толығымен  мәдени шеңберлердегі 

қағидаларға жөне басқа да тарихи жаңғыртулардың талпы- 

ныстарына коңіл аударған болатын. Соңында мен былай деп 

қорытындыладым, мен омір бойы тарихи дамудың нәтижесі 

ретінде зерттеген мөдениетті түсінуге талпындым, бірақ бар­

лык тадқылаулар тарихи салдарға тірелгендіктен, мен advocatus 

diaboli  регінде,  яғни  суретті  тереңірек  түсіну  үшін  тарихи 

озгерістерге  өкелетін  үдерістердің  байыбына  барғысы 

келетіндердің қатарында болып шықтым. Мүндай үстаным 

мен  үшін жаңалық болған жоқ,  ол жайлы менің жоғарыда 

айтқандарым дәлел бола алады деп үміггенемін. Пікірталасқа 

қатысушылардьщ көпшілігі қандай ма болмасьш “үдерістерді” 

қарастырғысы  келмей,  олардан  оттан  қашқандай  үркіп, 

оздерінің жақсы коріп үнататьш теорияларында қалғасы келді.

Өзінің “Солтүстік америкалық тайпалардың өлеуметтік 

антропологиясы” атты кітабыньщ алғы сөзінде (Чикаго,  1937) 

Роберт  Редфилд  Крәбердің  түжырымдарын  қайталайды, 

соның ішінде оның тарихи анықтамасын қабылдайды:  “Та- 

рихшы болып өзін  “функционалды” этнографиялық бага- 

лаулармен шектемеген,  [ягни]  жеке қогамдардың анықта- 

маларымен, оларды озара салыстырмай, бірақ әрқайсысыН 

“функционалды”  өзара  байланысқан  жөне  жарасымды 

үйлесімін тауып біте қайнасқан мүшелерден жинақталғая

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: