қатынасы  бар  этнографтар бүл  фактілердің ешқайсыс

қатынасы  бар  этнографтар бүл  фактілердің ешқайсыс 

осы қарастырылып отырған ескерткіштер туралы Қандай 

бір  долбар  жасауға  негіз  болмайды  деп  бірауыздан т ү » ?  

рымдайды.  Әңгіме жартастағы бейнелер туралы болғаңщЗ' 

тан,  Оңтүстік  Африкадағы  суреттерден  басқалары 

біреулер  оларды  жуықта  өмір  сүрген  түз  халықтарыңЫн 

еңбектері деп атайды), “қарабайыр” өнерлер дәл қазіргі Еуропа 

өнерінен  алшақ  болғаны  сияқты  мадлен  мен  ореньякгап 

мөдениетінен алшақ болды.  Бүл өнерлер аса жоғары стиль- 

дену деңгейімен ерекшеленеді,  ол тіпті шектен тыс дефор- 

мацияға дейін барады, ал палеотарихи өнерге өткір реализм 

тән.  Бүл  жерден  біз  Еуропа  өнерінің  бастауын  көргендей 

боламыз;  алайда,  бүл  жаңсақтау,  себебі,  дәл  сол  аумақта 

палеолиттен кейін де өнердің өзге түрлері болды, бірақ, олар­

да мүндай ерекшелік болған жоқ.  Географиялық орналасу 

орнының мүраға қалуы ештеңені өзгерте алмайды, дәл сол 

ауданда  бірінен соң бірі  әртүрлі  популяциялар өмір сүрді, 

бірақ,  олар өздерінің алдындағы буынның өнерінен бейха- 

бар болды немесе оған онша мөн бермеді, олардың әрқай- 

сысы наным-сенім, техника жэне стиль жағынан бір-біріне 

қарама-қайшы болды.

Колумб  ашатын  қарсаңцағы  Америка  өркениетінің 

деңгейі жагьшан неолит дәуіріндегі Еуропамен шамалас бол­

ды.  Алайда,  бүл  салыстырманы  індете  қарастырудың  өзі 

артық:  Еуропада жер өндеу мен андарды қолға үйрету қатар 

жүрді,  ал, Америкада бүлардың біріншісі ғана жақсы дамы- 

ды, ал, екінішісі туралы олар ештеңе білмеді (білген күннін 

озіңде там-түмдап қана). Америкада тас саймандар жер өндеу 

экономикасында да жалғасын тапты, ал, Еуропада ол метал- 

лургияның басталуымен катар айтылады.

Мысалдарды кобейте берудің қажеті жок. 

А д а м з а т  

орке- 

ниетгерінің байлыгы мен ерекшеліктерін тани 

о т ь ф а  

оларД» 

батыс оркениеті айткандай артга калгандар 

қ а л п ы ң д а  

коруі* 

талпыну әрекеті бүдан да күрделі озге бір 

п р о б л е м а ғ а  үи®*" 

расады:  адамзаттың барлык қауымдастыктары  (Америка*®* 

коспағанда, бүл туралы кейін тоқталамыз) 

а р т ы н а  б ір -б ф » *  

шамалас тарих калдырған.  Белгілі бір 

к а у ы м д а с т ы қ т ы  

оа 

біреулерінің даму дсңгейіндегі кезеңмен 

с а л ы с т ы р ы п  

кор 

де, соңғыларында бір нэрсе болган болса, біріншісінде_^Л®^ 

болмаған  немесе  оте  аз  болғандыгын 

б а й к а й м ы з . 

IBP 

ж оқ” халықтар туралы айткан оңай (олар ен 

б а қ ы т т ь і 

хада*«

496

r

пдөлелдеу 

үшін).  Бүл эллиптикалық формуланың мөні -  

I  ^япдын тарихы болған жоқ емес, белгісіз жэне солай қалады 

° V H  сөз.  Ондаған,  тіпті  жүздеген  мың  жылдар  бойы  бүл 

?«іыкгар да сүйді, жек көрді жапа шекті және соғысты.  Шын- 

лығында, сәбн халық жоқ, барльпы, тіпті балалық шағында 

қүңделік жазбағандары да қария.

Дцамзат қауымдастықтары откен уақытты біркелкі пай- 

далана  алған  жоқ  деуге  болады,  кейбіреулері  үшін  бүл  -  

бос 

өткен  уақыт;  бірі  екі  үрттам  ас  ішсе,  бірі  есінеп  орта 

жолда 

түрды. Сондықтан, тарихтың екі түрін ажыратып ай- 

тамыз: біріншісі — тапқанын және жасағаньш үлы оркениет- 

тердің негізін қалау үшін жиып-теріп дамытатын, ал, екіншісі — 

талантка бай,  қарекетшіл, біріншісіне тән синтездеу қасиеті 

жоқ 

тарих.  Кез келген жаңалық өзі сияқты  өзге жаңалық- 

тарға сүйенетін алдыңғы толқынға ілесудің орнына дүріл- 

деген ағысқа тап болады,  ал бүл ағыс озінің бүрынғы багы- 

тынан ешқашан жаңылған емес.

Бүл  концепция  алдыңғы тарауларда  әспеттелген  қара- 

пайым  дүниетанымға  қараганда  ыңгайлы  да  қыртысты 

көрінеді.  Біз мэдениеттер оралуандығын суреттейтін, олар­

дын ешқайсысын томендетпейтін очеркімізден бүларға орын 

берудің сәті түсер деп ойлаймыз.  Бүған білек сыбана кірісу 

үшін бірнеше моселені қарастырып алған жон.

Даму идеясы

Алдымен біз озіміз атап корсеткен үш топтың екіншісіне 

жататын моденеиетгі қарастыруымыз керек: қандай да бол­

масын модениетгің тарихи ізашары болғандар. Бүлардың жаг­

дайы  бүрын  аталғандардан  да  күрделірек.  Кеңістікте  бір- 

бірінен қалып келе жаткан казіргі қоғамдастықта иерархия 

енгізу  үшін  қолданған  кезде  дүбора  да  әлжуаз  корінетін 

эволюция  гипотезасы  бүл  жерде  күмон  тудырмайтын, 

фактілерге  гана  сүйенетін  кейіпке  енеді.  Археология,  па- 

^вотарих,  палеоантология гылымдарының ортак түжырымы 

°°иынша,  қазіргі Еуропаны алдымен кремнийден қолапай- 

қүрал  жасаган  Ното  тайпасының  ортүрлі  халықтары 

илаган,  бүл  алгашқы  модениеттердің  соңынан  тасты 

і 

»У^Ьін' ҒЬІДан  горі  ыңғайлылау  етіп  жонган,  артынан  оны 

| | _   СТеУДІ,  сүйек пен  азу тісті  кәдеге  жаратқан озгелері ер- 

I 

н. Мүнан соң қыш ондеу,  мата тоқу, жер ондеу,  мал осіру

497

дамыды, біртіндеп бүлар металлургиямен қатар атала баста­

ды,  мүның  өзінде  екі  кезең  бар.  Бүл  формалар даму,  эво ­

люция түрғысынан реттеледі, бірі үстем болса, екіншісі ба- 

ғынышты  күй  кешеді.  Егер  осының  бәрі  рас  болса,  бүл 

ерекшеліктер дол осындай алшақтықтары бар қазіргі фор- 

маларға  неге  эсер  етпейді?  Осы  бір жаңа  айла  үшін  біздің 

бүрынғы  түжырымдарымызды  қайта  қарауымызға  тура 

келеді.

Адамзат жасаған даму қадамдары айқын өрі көрнекі бо- 

лғаны  сондай,  оларды  ж оққа  шығаруға  талпыныс  тек ри- 

ториканың жаттығуы сияқты болады. Дегенмен, оларды бір- 

келкі  жалгаспалы  қатарға  тізіп  қоюдың  өзі  оңай  емес.  50 

жылға жуық уақыт бойы галымдар таңқаларлық қарапайым 

схемаларды  қолданып,  оларды  коз  алдыларына  елестеуте 

тырысып  келеді:  үрылған  тас  дәуірі,  жаналған  тас  дөуірі, 

мыс дәуірі, қола доуірі, темір дөуірі — мүның бәрі өте ыңғай- 

лы.  Ал,  біздің тасты үру мен тегістеу қатар жүрді  ме деген 

күдігіміз бар.

Техниканың екінші түрі алдыңғысын  ығыстырып  шы- 

ғарса,  бүл бір кезеңнен келесісіне секіріс жасаған техника- 

льщ  прогрестің  нотижесі  деп  қарастырмау  керек,  бүл  тек 

“алдыңғы қатарлы”  болғанымен,  іс жүзінде өздеріне елік- 

теушілермен замандас болған өркениеттердің қолында бар 

металды тас қүраддар мен қаруларға пайдаланып кору өрекеті. 

Керісінше, тегістслген тас ғасыры мен қатар айтылатын қыш 

өндеу Солтүстік Еуропаның кейбір оңірлерінде үрылган тас- 

пен бірге айтылады.

Осыдан бірнеше жыл бүрын палеолит деп аталатьш үрыл- 

ған тас гасырын сипатгай отырып бүл техниканың өртүрлі 

формалары — тастың ірі кесектерінен, одан соң жаңқалар- 

дан,  бүдан  кейін  барып  тіліктерден  қүрал  жасау  үрдісі 

палеолиттің томенгі,  орта жөне жоғарғы кезендері деп ата­

латын тарихи даму деңгейлеріне сойкес келеді.

Қазіргі  болжамдар  бойынша бүл  үш  форма  қатар  өмір 

сүрген,  бір  багыттагы  прогресс  жолында  емес,  белгілі  бір 

өмір шындыгының келбетін, яғни, аспектілерін калыптас- 

тырды, ол, әрине, қатып калган емес, күрделі нүсқалар мен 

трансформацияларга ауысьш отырды. Біз бүрынырақта атап 

өткен  ливаллуа  модениетінің  гүлдену  шагы  шындыгында 

біздің з.д. 250-ші — 70-ші мыңжылдықтарга дөп келеді, олар 

тас қашау техникасында үлкен жетістікгерге жетеді, бүл 245-

498

65  мың жыл кейін — неолит дәуірінің соңында ғана болуы 

керек еді,  оны біз қазір көз алдымызға өзер елестетеміз.

Мэдениеттер туралы айтылған нәрсені нөсілдерге де қол- 

дануға болады, десе де үрдістер арасындагы зор айырмашы- 

лықтар кесірінен екі процесс арасын қандай да бір жолмен 

байланыстыру мүмкін емес. Еуропада неандерталдық Homo 

sapiens-тың алдын орап кете алмады,  бүлар оның заманда- 

стары немесе балкім ілгеріде өмір сүргендер болуы мүмкін гоми- 

нидтердің  ерекше  түрлері:  Оңтүстік  А фриканың  “пиг- 

мейлері”,  Қытай мен Индонезияның “алыптары” ж.т.б. бір 

мезгілде, тіпті бір кеңістікте қатар омір сүрген болуы мүмкін.

Мүның барлығы адамзат дамуының ақиқатгығын жоққа 

шығаруға бағытталмағанын,  тек бізді ол туралы  андап  ой- 

лауға итермелейтінін тағы бір шегелеп айтқымыз келеді. Па- 

леотарих пен археология ілімдерінің дамуы бізге уақыт са- 

пьша эшелонмен түрғызылған кейіпте коріп үйренген орке- 

нист формаларын кеңістікге қайта қойып шығуга мүмкіндік 

туғызып отыр. Бүдан екі қорыгьшды шығарамыз: біріншіден, 

“даму”  (егер бүл термин бүрын қолданылган омір шынды- 

гынан ерекшеленетін жагдайга қатысты пайдалануга жара- 

са)  оте  қажет  те,  үздіксіз  де  емес;  ол  сскірістер  арқылы, 

ягни, биологтар айтатындай, мутация жолымен пайда бола­

ды.  Екіншіден,  бүл  секіріс  сол  багыттан  ауытқымай,  әрі 

қарай жылжи беру дегенді білдірмейді;  олар әдетте бірнеше 

жүріс  жолы  бар,  бірақ,  ешқашан  бір  багытқа  қадам жаса- 

майтын шахматтагы ат тәрізді багдарын озгертіп отырады. 

Дәуірлеу үстіндегі адамзат әр қозгалган сайьш осыган дейін 

қол жеткізгеніне бір басқыш қосып, баспалдақпен жогары 

орлеп  бара  жатқан  кейіпкерге  үқсамайды.  Ол  бар  үмітін 

ойын тастарына артып, оларды кілем бетіне шашып жіберген 

сайын әртүрлі есеппен жеңіске жетіп отыратын ойыншыға 

көбірек келеді.  Бір жерде тапкан нәрсенді екінші жерде жо- 

ғалтып  алуың кедік,  тек уақьгг түргысынан алганда,  тарих 

жинақтаушы тәрізді,  былайша айтқанда,  есептер бірін бірі 

толықтырып, жақсы жагдай тугызып отырады.

Бүл  кумулятивті тарих  қандай  бір  жалгыз  оркениеттің 

немесе тарихтың белгілі бір  кезеңінің артықшылыгы  емес 

екенін Америка мысалы дәлелдеп береді. Бүл алып қүрылық 

адамнық  қоныс  аударуына  куөгер  болды,  әрине,  бүлар  — 

мүз  дәуірінде  Беринг  бүгазын  кесіп  өткен  көшпелілердің 

щағын топтары, бүл оқига б.з.д.  20-шы мьщжылдықтан сәл

499

ертеректе болған.  20-25 мың жыл бүрын осы адамдар әлем- 

де  болган  ең  таңғажайып  кумулятивті  тарихты  паш  етті: 

жаңа табиғи ортаның ресурстарын түгелімен пайдаланып, 

онда  өсімдіктердің  алуан  түрін  — азық  үшін,  дөрі-дөрмек 

жэне у ретінде домистициялады (кейбір жануар түрлерінен 

басқасьш); ең таңқаларлығы маниок сиякты улы осімдіктерді 

негізгі тағам түріне дейін  көтеріп,  кейбіреулерін стимуля­

тор  ретінде  жэне  анестезия  саласына  жаратты;  нақты жа­

нуар түрлерін тандап отырғаны сияқты белгілі бір есірткілер 

мен  уларды  жинады;  және  ең  бастысы  — мата  тоқу,  қыш 

өндеу және бағалы металл өндіру салаларында дамудың ша- 

рықтау шегіне жетті.  Бүл зор еңбекті бағалау үшін Амери- 

каның кәрі қүрылық өркениетіне қосқан  үлесін айтсақ та 

жеткілікті.  Біріншіден,  картой,  каучук,  темекі  жөне  кока 

(қазіргі  анестезияның  негізі)  —  өрине,  өрқайсысының  өз 

қызметі бар, бүлар батыс мәдениетінің торт тағаньш қүрай- 

ды;  Еуропаның ас  мәзірінен түрақты орын алардан бүрын 

Африка экономикасын түлетуге тиіс болған жүгері мен ара­

хис, бүдан соң какао, ваниль, томат,  ананас, бүршаққынды 

бүрыш, үрмебүршактың, мақта мен асқабақтың бірнеше түрі. 

Ең бастысы — арифметитканың,  нактылай айтсақ,  матема- 

тиканың негізі — нол саны үнді ғалымдары ашардан  (олар­

дан  арабтардың комегімен  Еуропаға жеткен)  бес жүз жыл 

бүрын  майяларда  белгілі  болған.  Бәлкім,  дөл  сол  кездегі 

Ескі  өлем  күнтізбесіне  қарағанда,  олардың  күнтізбесінің 

дөлірек болғаны содан да шығар.  Ғалымдар инктердің саяси 

қүрылымы  социалистік  әлде  тоталитарлық  болды  ма  деп 

талай  бас  қатырды.  Қалай  болған  күнде  де  өңгіме  қазіргі 

ережелер туралы, ал, олар дел осы типтегі Еуропа феномен­

дер!  пайда  болардан  бірнеше  жүздеген  жылдан  бүрын дү- 

ниеге келген.  Курареге қайта қызығушылықтың тууы аме- 

рикалық үндістердің әлемнің озге болігінде іске жарамаған 

осімдіктерге пайдаланған ғылыми жетістіктері әлі де кедеге 

асьш қалар дегенді меңзегендей.

Стационарлық ж әне  кумулятивтік тарих

Америка мысальш тілге тиек ете отырып біз “стационар- 

лык тарих” және жөне  “кумулятивтік тарих”  үғымдарынын 

арасындагы айырмашылык туралы ой толғауға тиіспіз.  Біз 

Америкаға кумулятивтік тарихты тели отырып, оның белгілі

500

бір саладағы авторлығын, олардан бізге жеткенін немесе бізге 

ұкасатығын мойындағанымыз ба? Ал, өз қүныдылықтарын 

дамытуға үмтылган, десе де ешқайсысы бақылаушы оркениет- 

тердің назарьша ілікпеген өркениеттерге көзқарасымыз қалай 

болмақ керек? Бүл өркениетгі стационарлық қатарьша қосуға 

батылымыз жете ме?  Басқаша айтқанда, тарихтың екі фор­

масы арасындагы өзгешелік ол қолданылатын мәдениеггердің 

өзіне тән іійкі мінез-қүлқына байланысты болмақ па (өдет- 

те,  өзге мөдениетгі багалау үшін біз осыган сиғызамыз) не­

месе ол этн|оцентристік перспективадан туьгадай ма? Онда 

біз біздікіне! үқсас бағытпен дамыған, басқаша айтқанда да­

муы біз үіпін мәнді көрінген кез келген мәдениетті кумуля- 

тивтікдеп атауды жөн көрер едік. Ал,  өзге бір мэдениеттер 

бізге қозғалыссыз түрғандай көрінсе, олар осындай болған- 

дықтан  емес,  олардьщ даму  жолы  біз  үшін  еш  қызықсыз 

болғандыктан, бүлар біз айтып отырган референция жүйесінің 

шеңберінен тыс қалады.

Жагдайдың  дөл  осындай  екені  екі  тарих  арасындагы 

айырманы тіпті жалпылама түрде қолданганның өзінде бегілі 

болады — біздікінен ерекшеленетін қогамдарды емес, оның 

өз ішіндегілерін сипатгау үшін. Бүл әдіс болжаганнан да жиі 

қолданыла^ы. Жасамыс адамдар қартайган шагында болган 

оқиғаларды  стационарлық тарих деп  атайды,  — керісінше 

жас  кезінде  коргендері  кумулятивтік тарих  болады.  Олар 

енді белсеке араласа алмайтын, оздері рол ойнай алмайтын 

кезеңці  мәнсіз  кезең  санайды.  Қариялар  үшін  онда  өмір 

тоқтап қалған  немесе олар болып жатқанның бәріне теріс 

көзқарас үстанады,  ал, олардың немерелері керісінше, ата- 

әжелері  әлдеқашан  үмытып  кеткен  қылшылдаган  жас  ке­

зенде  өмір сүруде.  Саяси  режимнің  қарсыластары  ол  эво- 

лю цияланып  барады  деп  қынжыла  мойындайды;  олар 

режимді  үрейлі  антракт ретінде  тарих бетінен  ыгыстырып 

тастауды  қалайды,  содан  кейін  гана өмір жалгасады дейді. 

Аппараттьің жүмысына негүрлым жүмыла, жогарыдан ара- 

сып отырган сайын режимі қолдаушылардың концепциясы 

бүган соғүрлым қарсы бола түседі.  Мәдениетгің немесе м э­

дени процестің тарихилыгы, дәлірек айтсак,  оқигалылыгы 

оның  ішк^  қасиеттерінің емес,  біздің оларга  қатысты жаг- 

даймыздьщ,  оларга  қызыгушылыгымыздың  деңгейі  мен 

әртүрлілігінен туындайды.

501

Демек, прогрессивті жэне инертті мэдениеттер арасын­

дагы қарама-қайшылық ең алдымен оньщ орналасу орньща 

байланысты өтпелі болады.  Бір нөрсені денеден белгілі бір 

қаш ықтыққа  қойып,  микроскоппен  қарағанда,  ол  онның 

біріндей миллиметрге жылжылган күннің өзінде нысан ай- 

қын емес, бүльщғыр көрінеді немесе тіпті мүлдем көрінбейці. 

Келесі  бір  салыстыру  дэл  осы  иллюзияны  дәлелдеу  үшін 

қажет, оны қарапайым қатыстылық теориясын дәлелдеу үшін 

қолданады.  Д ененің  көлемі  мен  қозғалу  жылдамдығы 

абсолютгі қүндылықтар емес, бақьілаушы үстанымы аркы­

лы іске аскан функция екенін дәлелдеу үшін пойызда отыр­

ган жолаушьшы мысалға келтіреміз: пойыз терезесінен қарап 

отырган  саяхатшы үшін өзге  пойыздардың үзындығы мен 

жылдамдығы олардьщ сол бағытта немесе қарама-қарсы ба- 

гытта жүріп жатқанына байланысты болады.  Сөйтіп,  кан­

дай да  бір  мәдениетке  жататын  кез  келген  адам  оз  пойы- 

зында  кетіп  бара  жатқан  нагыз  саяхаткер  төрізді  онымен 

біте  қайнасып  кетеді.  Шыр  етіп  дүниеге  келгеннен  ойла­

нып  немесе  оздігінен жасаған  қадамдар  арқылы қүныды- 

лықтарды таразылау, саралау, мүдделерді тоғыстыру сияқты 

күрделі референциялдық жүйенің комегімен біз қоршаган 

ортага сіңіп кетеміз, бүларга бздің оркениетгің тарихи қалып- 

тасуы туралы біліммен суарылган ақьіл-ойды қосьщыз, оның 

қатысынсыз бүл мүмкін емес өрі біздің шьшайы өрекетгеріміз 

омір шыныдыгына қайшы келіп отырар еді.  Біз осы рефе- 

ренциялды жүйемен бірге қозғаламыз және сыртқы мэде- 

ниеттің шынайы бейнесін ол енгізетін өзгерістер түргысы- 

нан бажайлаймыз (егер ол болып жатқан оқигаларды мүлдем 

түсінбейтіндей жагдайга жеткізбесе).

Кең  колемде  алып  қарағанда,  “жылжып  бара ж атқан” 

мэдениет пен “тоқтап түрган” мэдениет арасындагы айыр- 

маны пойызда отырган жолаушылға жүйткіген пойыз неге 

тоқтап түргандай немесе жүріп бара жатқандай көрінеді де­

ген  түргыздан  анықтау  керек.  Бэрі  солай,  бірақ,  аздаған 

өзгешелік бар;  оның маңыздылыгы Эйнштейндікіне кара- 

ганда жалпылама көрінетін қатыстылық теориясының форму- 

ласын  қүрастыруга  талпыныс  болган  күні  аяқталады;  біз 

физика гылымдарына да,  элеуметтік ілімдерге де қолдануға 

болатын  формула  жайында  айтып  отырмыз,  екі  жагдайда 

барлыгы симметриялы, бірак инвертирленген түрде жүреді- 

Физикалык элемдегі бақылаушы үшін  (саяхатшының мы-

502

салынан байқағанымыздай) оның өз жүйесімен бір бағытта 

жылжып бара  жатқан жүйе тоқтап түрғандай  көрінеді,  ал, 

басқа бағытга жылжып бара жатқандары ең жүрдектері си- 

якты.  Керісінше, мәдениеттердің бағыттары біздікімен сэй­

кес келгендегіден гөрі әрекетшілдеу көрінеді. Адамдар тура­

лы ғылымда жылдамдық факторы  метафорадан басқа еш- 

теңе  емес.  Дүрыс  салыстыру  үшін  оны  ақпарат  және  ма- 

ңыздылық факторларымен алмастырған жөн. Алайда, біздің 

қасымыздан зу етіп өте ш ыққан немесе қасынан біз үлкен 

жылдамдықпен  немесе  мүлдем  басқа  бағытта  жүріп  бара 

жатқандықтан, қас қағым сәт қана көзге шалынған пойыз- 

дан гөрі біздікімен параллель және бірдей жылдамдықта кетіп 

бара жатқан пойыз туралы көп ақпарат жинауға болатынын 

(мөселен,  жолаушыларды  жеке-жеке  сынап,  санап,  т.б.) 

білеміз.  Бүлай  болмаған  жағдайда  ол  әп-сәтте  зу  етіп  өте 

шығады да  біз  жылдамдығының  өзін  бажайлай  алмай  но- 

байын ғана есте сақтап қала береміз; ол визуалдық кеңістіктегі 

бір сәттік сағым сияқты, ол пойыз емес, демек ол ештеңені 

білдірмейді.  Яғни,  көзге  көрінетін  қоғалыс деген  физика- 

лык үғым мен физика,  психология,  социологияның бәріне 

қатысы бар,  бір индивидтен  екінші индивидке,  бір топтан 

екінші топқа өткенде, олар жатқызылатын мэдениеттер ара­

сындагы айырмашылық көлемінің үлкен-кішілігіне байла­

нысты санаға сіңуге мүмкіндігі бар ақпараттың көлемі түсінігі 

арасында байланыс бар сияқты.

Қандай да  бір  адамзат  мәдениетіне  инертті  не  стацио- 

нарлык деген анықтама бермес бүрьш оның көз алдымызда 

мызғымай  түруы  оның  нағыз  мүдделері  туралы  ойлап  не 

оланбай істеген білместігімізден емес пе деген сүрақ қойған 

абзал,  егер ол мөдениеттің критерийлері біздікінен өзгеше 

болып жатса, бүл біздің иллюзиямыздың өсері емес пе екен 

деп ойланғанымыз жөн.  Басқаша айтсақ, біз өзара үқсасты- 

ғымыз жоқ болғандыктан гана бір-бірімізге қызықпайтын- 

дай көрінеміз.

Соңғы екі-үш ғасыр колемінде батыс өркениеті адамзат- 

қа арнап бірінен бірі аскан күпггі механикалық қүралдарды 

үсынып келеді.  Осы критерийді қабылдар болсақ, біз өрбір 

түрғынға берілетін энергия көлемінен адамзат қоғамдары- 

ньщ қаншалықты дамығанын пайымдай аламыз. Солтүстік- 

америкалық пішіндегі батыс өркениеті бірінші орынды ала­

ды,  оның  соңынан  Еуропа  қоғамдастыгы  ілеседі,  ал,  көш

503

соңында Азия мен Африканың қисапсыз қоғамдары қалады 

(жуық арада олардьщ арасында айырмашылық калмайтын 

шығар).  Алайда,  бұл  “лайықты дамымаған”,  “қарабайыр” 

деп  айдарланған  бір-бірінен  ажырату  мүмкін  емес  жүзде- 

ген, тіпті мындаған қоғамдастықтар жаңа гана айтьш өткен 

көз  қиығымен  қарағанда  (бүл  оларға  анықтама  беру үшін 

өте ыңғайсыз, өйткені, дамудың бүл түрі оларда жоқ немесе 

елеусіз орынды иемденеді), басқа жагдайда бір-біріне анти­

под ретінде тізілуі мүмкін; жіктеу түріне қарай олар өртүрлі 

топтарға болінеді.

Егер  аса  қатал  географиялық  ортаға  үстемдік  ете  білу 

критерий ретінде алынар болса, мүнда алғашқы орынды бір 

жақта  —  эскимостарға,  екінші  жақта  —  бәдәуилерге  еш 

іркіліссіз берер едік.  Үндістан басқа барша оркениеттерден 

горі философиялық-діни жүйені,  ал,  Қытай -  омір салтын 

қалыптастыра білді,  мүның екеуі де демографиялық теңсіз- 

дікгің психологиялық салдарларын азайтуға мүмкіндік берді. 

Ислам адам оміріндегі барлық формалардың — техникалық, 

экономикалык, әлеуметгік, рухани тіршілікгің бас бірікгіруін 

насихаттағалы  13 ғасыр отті,  ал,  Батыс мүны тек бертінде, 

Маркс ілімдерінің ықпалымен жэне осы замангы этнология 

туындағандықтан кабылдады.  Осы кореген үстанымнық 

арқасында орта ғасырлардағы зиялы қауым арасынан араб- 

тардың қандай лайықты орын алғаны белгілі.

Машиналардың төңірі — Батыс адам денесі деген тамаша 

машинаны көдеге жарату жонінде  кісі күлерлік түжырым- 

дар  жасайды.  Ал,  Шығыс  пен  Қиыр  ІІІыгыс  бүл  салада 

және физикалық әрі моральдык күндылыктар арасындагы 

байланыс  пен  қарым-қатынас  саласында  да  батыс  әлемін 

бірнеше мың жыл артқа тастап, басып озды; олар үнді йога- 

сы,  қытайдың  тыныс  алу  техникасы,  ежелгі  маорилердің 

висцеральдік  гимнастикасы  сияқты  ауқымды  теориялык- 

тәжірибелік жүйелерді ойлап тапты.  Тек жакында күн тәр- 

тібіне ш ыққан топырақсыз-ак жер ондеу ici бірнеше ғасыр 

бойы кейбір Полинезия халыктарында жүзеге асып келеді, 

бүган коса олар әлемге навигация онерін тарту етгі, ал, XVIII 

гасырда олар оздері ойлаганнан да кеңпейіл әлеуметтік және 

моральдық омір салтын үсынып, әлемді дүр сілкіндірді.

Отбасын үйымдастыру және әулетгер мен әлеуметгік топ­

тар арасындагы  қарым-қатынасты жақсарту ісінде эконо­

микалык жагынан кенже қалган австралиялықтар адамзат-

504

тың өзге боліігінен алға ұзап шыққаны соншалық, олар ой­

лап  тапқан  жүйені  түсіну  үшін  математиканың  ең  озық 

формаларын  қолдануға  тура  келеді.  Некелескендер  селдір 

мата десек, қалған өлеуметгік институггар оньщ үстінен жүр- 

гізілген тігісі  қана деген түжырым соларға тиесілі; тіпті от­

басы  ролін  томендетіп  корсететін  қазіргі  қоғамда  отбасы- 

лык байланыстар жақсы дамыған, бірақ ол тар шеңбер ішінде 

калып койған,  оньщ сыртында озге отбасьшар арасындагы 

бөлекше байланыс орнайды. Өзара некеге отырғызу арқылы 

отбасын  боліп  шығару  барлық  әлеуметтік  қүрылымдарды 

үстап түратын және оған икемділік беретін үлкен топсалар 

күрайды. Австралиялықтар бүл механизмнің айқын теория­

сын жасады,  оны орындаудың әрқайсысына тән оз артқы- 

шылықгары мен кемшіліктері бар әдістерін дайьшдады. Олар 

сонымен қатар эмлирикалық бақылау жоспарьшан асып отіп, 

бүл жүйені басқаратын математикалык зандылықтарға жетгі. 

Сондықтан,  оларды тек жалпы социологияның негізін  са- 

лушылар eivïec,  әлеуметтік таным саласына соны олшемдер 

снгізген хаЛық деп атасақ, артық айтқандық емес.

Меланезиялықтардың эстетикалық талғамдарының ба- 

тылдығы мен байлығы,  олардың рухтың колеңкесінде жат- 

қан ең комескі болшектерін өлеуметтік омірге араластыру- 

дағы таланты — адамдардьщ осы саладағы ең үлкен жетістігі 

саналады. Африканың косқан үлесі бүдан горі күрделі, бүдан 

горі  айкындалмаған,  тек  соңғы  кездері  ғана  оны  болған- 

біткеннің б|өрі араласып, жаңа сапарға аттанған немесе қор 

күйінде сафгалып калган, кобіне басқа бағыттарға озгерген 

көрі күрылык үшін мәдени melting pot болуы мүмкін деген 

ой  айтылып  жүр.  Адамзат  үшін  маңызы  айқын  Египет 

оркениеті  (тек  Азия  мен  Африканың  бірлесіп  шығарган 

дүниесі деП карастырылады.  Үзақ уақыт батыс халықтары- 

пың козіне)н таса болып келген ежелгі Африканың үлы саяси 

жүйелері, олардьщ зандық қүрылымдары, сезімді білдірудің 

кез келген түріне  тән  пластикалық онері  мен  музыкасы  — 

оте мағыналы тарихы туралы бар білетініміз осы. Соңғысы- 

на сол кезде батыстың қолынан келетін мүмкіндіктерді екі 

орап  алған  қола мен  піл  сүйегін өңцеудің озық техникасы 

дәлел бола клады (Американың қосқан үлесін айтьш откенбіз, 

сондықтан, оған токталмаймыз).

Сонда да  біз Арлекиноның  киімі  іспетті  өлемдік орке­

ниетке екіжақты жалган ақпар беретін мүндай мардымсыз

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: